Morgunblaðið - 20.12.1966, Blaðsíða 17

Þriðjudagur 20. des. 1968
MORCUNBLADID
17
Sagan af Dafnis og Klúi
Longus: Sagan af Dafnis og
Klói. Friðrik Þórðarson snéri
úr grísku. Með myndum eftir
Aristide Maillol. 168 bls. Mál
>'' og menning, Reykjavík 1966.
ÍÆEÐ fjögurra ára millibili hefur
■hiðrik (Þórðarson lektor í Osló
fært löndum sínum heima á
Fróni tvser gersemar úr grískum
bókmenntum, og eru þýðingar
Ihans þann veg af hendi leystar,
«ð telja verður til viðburða í ís-
lenzkum bókmenntum. Þó ekki
*é fyrir annað en málkennd og
Btílleikni iþýðarans eru bæði
þessi verk meðal öndvegisbóka,
en þar við bætist að efsni þeirra
eg innviðir veita okkar einkar
glögga vitneskju um tvö ólík
•keið í grískum bókmenntum og
ferúa að nokkru bilið milli verka
fíómers og annarra forngrískra
•kálda, sem þýdd hafa verið á
felenzku, og þeirra fáu grísku
Rútímaverka, sem út hafa komið
hérlendis.
„Grískar þjóðsögur og æfin-
týri“ (Heimskringla, 1962) er
•ýnisbók þeirra geysimerkilegu
•agna sem orðið hafa til á vör-
um grískrar alþýðu á undan-
förnum öldum. Kennir þar
ínargra grasa og sundurleitra,
enda munu fáar þjóðir Evrópu
eiga önnur eins kynstur munn-
tnælasagna og Grikkir. Margt í
þessum sögum er keimlíkt okkar
eigin þjóðsögum, t.d. samneyti
Við álfa og afturgöngur, sterk
forlagatrú og ákaflega jarðbund-
iB skopskyn, stundum með klúru
ivafi. Aðrar sagnir eru grísk til-
brigði alþjóðlegra minna. Hefur
þýðarinn gert safnið eins yfir-,
gripsmikið og kostur var í ekki
•tærri bók, og leyfi ég mér að
fullyrða að bókin sé kjörgripur
og nálega einstæð á sínu sviði í
felenzkum bókmenntum. Þeir
•em eitthvað þekkja til grískra
þjóðhátta og þess dstýriláta
Imyndunarafls sem almúgafólk
f Grikklandi einatt býr yfir,
bljóta að játa að betur varð
grískri söguskemmtun vart til
•kila komið en í þeim kjarnyrta
©g alþýðlega búningi sem Frið-
•ik Þórðarson hefur léð þjóðsög-
*im og ævintýrum hinna fjar-
Bkyldu frænda okkar í andan-
um.
í haust kom svo á markaðinn
I þýðingu Friðriks Þórðarsonar
„Sagan af Dafnis og Klói“, og
Itekur það verk af öll tvímæli um
®ð hann er meðal málhögustu og
listrænuistu þýðenda sem við
•igum völ á, og sannarlega verð-
ugur arftaki snillingsins Svein-
bjarnar Egilssonar.
Höfundur sögunnar, Longus,
▼ar meðal síðustu heiðnu skálda
grískrar menningar, og er talið
sð hann hafi verið uppi kring-
«m árið 200 e.Kr. Annars er fátt
«em ekkert kunnugt um hagi
bans, og þýðarinn gefur jafnvel
t skyn að nafnið sé ekki annað
•n forn ritvilla. Gilbert Murray
*elur hann hinsvegar ásamt
Helíódórosi bezta sagnasmið
•íðhellenískrar menningar og
Ifinnst hann taka öllum öðrum
bam um ljóðræna töfra: hann
hafi verið síðastur þeirra
Crrikkja sem helguðu sig fegurð-
inni heilir og óskiptir.
„Sagan af Dafnis og Klói“ ber
vitni ríkri fegurðarþrá sem
•tundum jaðrar við heimsflótta;
höfundurinn er altekinn aðdáun
á einföldu og óspilltu lífi sveit-
•nna, dreymir um fullsælu í
kyrrð náttúrunnar og hefur ber-
•ýnilega ímugust á lífsháttum
toorgarbúa. Er því ekki kyn
þó hann hafi mjög höfðað
tíl rómantískra lesenda, og
«r jafnvel haft eftir Goethe
»ð holiræði sé að lesa bók-
ina einu sinni á ári hverju.
Ýmsum islenzkum höfundum,
bæði eldri og yngri, ætti að
hugnast lifsskoðun höfundarins,
því hennar gætir furðuvíða í
•kkar eigin bókmenntum í
teinni tíð.
Eins og títt er um slíkar
„draumsýnir" sveitasælunnar er
sagan skráð á máli sem er
fjarkomið bændamenningu og
sveitalífi eins og því er lifað í
raunveruleikanum. StíUinn er
ávöxtur langrar og þaulræktaðr-
ar bókmenntahefðar með mennt-
aðri yfirstétt, þar sem höfuð-
áherzla er lögð á íburðarmikið
og glæsilegt orðfæri, ear í hví-
vetna hlíti ströngustu reglum
grískrar málsnilldarlLstar. Þess-
ari eigind verksina hefur
Friðrik Þórðarson skilað með
svo frábærum hætti, að við
sjálft liggur að lesarinn komi
ekki auga á skóginn fyrir
trjánum: hver setning er meitl-
að listaverk og býr yfir töfr-
um sem einatt leiða athygl-
Friðrik Þórðarson
ina frá sjálfum söguþræðinum
eða knýja a.m.k. lesandann til að
marglesa hverja málsgrein, svo
ekkert fari forgörðum af ljúfum
keimi stílsins.
Dafnis var éin af eftirlætis-
söguhetjum Grikkja, og fóru af
honum sundurleitar sagnir. Hann
var upphaflega sikileyskur
hjarðsveinn á gullaldarskeiðinu
og vann hjörtu dísa og annarra
goðkynjaðra kvenna með feg-
urð sinni frábærri. f einni sögn
er hann sönn fyrirmynd dyggra
elskhuga og ann dís sinni heils-
hugar, enda þótt bæði Afródíta
og Eros freisti að leiða hann af-
véga. í annarri svíkur hann
ástvinu sína í tryggðum og er
sleginn blindu í refsingarskynL
Þeókrítos segir enn eina sögu af
honum í fyrsta „Hirðingjaljóði"
sínu. Þar er hann gerður jafni
Narkissosar, vill hvorki heyra
ástina né sjá, þar til Afródíta
leggur á hann ólæknandi ástar-
þrá sem hann fær ekki svalað,
og verður það hans bani.
Af ókunnum ástæðum velur
Dongus frásögn sinni vettvang á
Lesbey, þar sem Sapfó gerði
garðinn frægan, og rekur sögu
hjarðsveinsins Dafniss og smála-
stúlkunnar Klói, sem í öndverðu
eru borin út, en eru mylkt af
geit og á, unz þau komast í fóst-
ur hjá góðum og grandvörum
bændum. í uþpvextinum sitja
þau yfir hjörðum fóstra sinna og
leggja ástir hvort á annað, rata
í margháttaðar raunir, en ná
saman um síðir fyrir atbeina
.góðra dísa og goða. Sagan angar
öll af unaði náttúrunnar, blóm-
um, trjám, skepnum og sólbök-
uðum beitilöndum. Tónar hjarð-
pípunnar svífa yfir vafcnandi ást
íákunnandi ungmenna, tærri og
saklausrl
Friðrik Þórðarson fer m.a.
svofelldum orðum um söguna í
eftirmála:
„Það ©r eftirlætisfþrótt grískra
höfunda að tala allt í likingum,
svo að hvert orð og málsgrein
hefur tvíræða merkingu eða
jafnvel margræða, allt eftir því
hvernig lesið er; undir yfirborði
sögunnar grillir einhver dulin
fræði sem sérstaka kunnandi
þarf til að skilja.....Sagan af
Dafnis og Klói virðist vera sam-
in handa safnaðarmönnum i
launhelgum Díonýsusar; þetta
má ráða sumpart af orðfæri
sumpart af atburðum sögunnar.
Sitthvað verður þar skiljanlegra
ef allegoriskar skýringar eru við
hafðar, auk þess tollir þá sagan
betur saman, ef þess er gætt að
hver viðburður í lífi þeirra
Dafniss og Klói er 1 raun og
veru vígslustig í launhelgunum,
eða fet áleiðis á framfarabraut-
inni, áður en þau hverfa í faðm
goðsins og samlagast því til
fullnustu. . . . .“
Yitaskuld eru þessi tengsl sög-
unnar við trúarlíf Grikkja undir
lok heiðins siðar ákaflega for-
vitnileg, og hefði verið fengur að
nánari útlistun þeirra í eftir-
mála eða skýringum, en hitt er
jafnsatt að sagan þarf hvergi
fræðilegra skýringa til að veita
lesandanum þá listrænu' nautn
sem góður skáldskapur miðlar
ævinlega. Hún er umvafin þeim
sólríka þokka sem er svo ná-
kominn grískri náttúru og lund-
arfarL krydduð angurværri
kímni og borin uppi af fágætri
tilfinningu fyrir umhverfi og
árstíðaskiptum.
Aðeins eitt atriði í þýðingunni
er mér ráðgáta: hvers vegna
notuð er latneska endingin -us,
en ekki gríska endingin -os I
sögu sem snúið er af grísku.
Friðrik Þórðarson mun vera
lærðastur núlifandi íslendinga á
fornar tungur, svo lærður að
hann hefur orðið að hasla sér
starfsvettvang erlendis, og er
það fámennri þjóð tilfinnanleg-
ur missir. En skerfur hans til ís-
lenzkra bókmennta er ómetan-
legur og vegur á sinn hátt upp
á móti missinum. Vonandi held-
ur hann áfram iðju sinnd, úr því
hann er kominn svo innarlega á
bekk öndvegisþýðenda, og væri
t.d. ekki ónýtt að fá við tæki-
færi frá hendi hans einhverjar
þýðingar á for npersnes kum
skáldskap.
„Sagan af Dafnis og Klói“ er
mjög smekklega úr garði gerð af
hálfu Máls og menningar, prýdd
tréskurðarmyndum eftir franska
listamanninn Aristide Maillol,
sem túlka anda sögunnar með
látlausum og nærfærnum hættL
Sigurður. A. Magnússon.
Erlendur Jónsson
skrifar um
BOKMENNTIR
Sögur og sagnir
SÖGUR OG SAGNIR ÚR
VESTMANNAEYJUM. Safnað
hefur Jóhánn Gunnar ólafs-
son. 2. útgáfa. 268 bls.
Skuggsjá, 1966.
TIL SflKAMMB tíma höfum vér
flestir íslendingar amazt við al-
þýðusögum af því þœr væru
-hjátrú. En dæmi nú aðrir um
það hvort betra sé hjátrú en
vantrú.“
Svo mælti fyrsti og mesti safnari
íslenzkra þjóðsagna, Jón Árnason.
Ekki skal í efa draga, að ummæli
hans hafi haft við nofckur rök að
styðjast, þegar þau voru í letur
færð fyrir röskum hundrað ár-
um.
Má ekki einmitt ráða af þess-
um ummælum hans, að margt
fólk hafi þá trúað sögum þeim,
sem hann nefnir svo réttilega al-
þýðusögur?
Athyglisvert er einnig, að hann
skírskotar til hjátrúar og van-
trúar. Þá var nefnilega — vel
að merkja — litið á vantrú eíns
og nú mundi litið á forhertustu
vanþekking. Hjátrú var auðvitað
ekki vel séð af þeirn, sem til
þess voru kallaðir og skipaðir
að kenna hina einu sönnu trú.
Ekkert var þó verra en vantrúin,
svo sem fyrrgreind ummæli
vitna gerst um.
Það er engum vafa undirorpið,
að vinsældir þjóðsagnanna á síð-
ari hekningi nítjándu aldar og
fyrsta þriðjungi þessarar stöfuðu
af því, að þeiim var — á sinn
hátt — trúað. Hér skal að sönnu
tekið fram, að ekki er átt við,
að fólfc hafi almennt trúað, að
til væru drauigar Qg sfcrímsli. Etf
til vill hafa færri heldur en
fleiri trúað, að slíkar kynjaver-
ur væru í raun og veru til og
gengju svo Ijósum' logum, sem
frá er sagt í sögunum. Hitt væri
sönnu nær að segja, að fcnyndun
fólfcs hafi verið svo opin og trú-
girni þess hafi verið svo lang-
sfcóluð, að það hafi, atf þeim sök-
um, lagt trúnað á sögurnar — á
meðan það var að njóta þeirra.
Vera má, að staðhæfingin sé
óljós. Ég vil því vífcja lítillega
að hliðstæðum dæmum: Alloft
hef óg heyrt garnalt fólfc ræða
um skáldsögur, sem það hefur
verið að lesa þá stundina. Og
þá ber ekki sjaldan við, að það
talar um þær, eins og það, sem
þær greina frá, hafi í raun og
veru gerzt, vegsamar góðu sögu-
hetjurnar og hallmælir að sama
skapi vondu persónunum.
Og þarf ekki gamalt fólk til
að líta þannig á málin. Eitt sinn
heyrði ég ungan mann, sem hafði
þá nýlega lesið Höllu og Heiðar-
býlið, velta fyrir sér í alvöru,
hvort þau, Halla ag Þosteinn,
hefðu ekki „náð saman“, eftir að
sögunni sleppti.
Hefði hann verið spurður,
Johann Gunnar ólafsson
hvort hann tryði raunverulega,
að sögur atf þessu tagi væru
sannar, hetfði hann auðvitað svar-
að neitandi. Hann hefði svarið
og sárt við lagt, að hann tryði
ekki sögunum, ekiki bókstatflega.
En kannski hefði hann bætt við,
að saga væri þó alltaf saga.
Mér koma þessi dæmi í hug,
þar eð mér hetfur nú borizt í
hendur ný bók með þjóðsögum,
Sögur og sagnir úr Vestmanna-
eyjum, safnað af Jóhanni Gunn-
ari Ólatfssynr, önnur útgátfa.
Og þar sem ég í upphatfi vitn-
aði til orða Jóns Árnasonar,
kemur mé í hug, hvort ekki sé
nú svo komið, að snúa megi við
þeim orðum hans. Nú er ekki
lengur hætta á, að amazt sé við
„alþýðusögum", svo sem gert
hefur verið á dögum Jóns, ef
dæma má af orðum hans. Þvert
á móti — þjóðsögur eru nú orðn-
ar klassásfcastar allra bókmennta.
En hvað skal þá segja um trú
þá og hjátrú, sem í upphatfi var
tengd þessum sögum? Mun nokk-
ur maður trúa þeim framar?
Geta þær vakið svo fcnyndunar-
aíl venjulegs lesanda, að hann
trúi þeim — á sinn hátt — með-
an hann er að lesa þær? Munu
þær ekki koma fyrir sjónir eins
og hver önnur fjarstæða, því
fremur sem lengra líður frá upp-
runa þeirra.
Hér er aðeins spurt. Svör eru
efcki á reiðum höndum. Alla
vega hygg ég, að vinsældir þjóð-
sagna framvegis séu undir þeim
svörum komnar — það er, hvort
lesandinn geti lagt á þær þó ekki
sé nema örlítinn trúnað. Geti
hann það ekiki, etfast ég um, að
þjóðsögur verði hér eftir svo
vinsælt og almennt lesefni, sem
þær voru allt frá miðri nítjándu
öld fram á íjórða eða fimmta
áratug þessarar aldar. Allt um
það munu þjóðsögur um alla
framtíð teljast merkilegar bók-
menntir, því ef til vill lýsa þær
betirr en nokkuð annað inn í þá
veröld, sem var.
Sögur og sagnir úr Vestmanna-
eyjum er góð bók og læsileg. Að
sjáltfsögðu eru sögurnar misjafn-
ar að frásögn og efni, enda ólík-
ar að uppruna. 9á er helztur galli
sumra þeirra, að óskyldu efni er
sfcotið inn í aðalsöguefnið. Allt
er það efni þó fróðlegt og kemur
ekki að mikilli sök, etf lesandinn
er að slægjast eftir hvoru
tveggja: fróðleik og skemmtun.
Vonandi eru þjóðsögur enn í
slfkum metum, að margir lesi
þessa bók sér til ánægju.
Vitaskuld hefur hún mest gildi
á söguslóðunum sjálfum. Þeir,
sem þefckja staðhætti sagnanna,
eiga auðveldara með að gera sér
í hugarlund atburðina, sem þær
Framh. á bls. 8