Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1966, Blaðsíða 7

Vestmannaeyjar
(séðar í hillingum frá Odda á Rangárvöllum)
í blámóðu-fjarlægð þær bera hátt
sín brimsorfnu hamraþil.
Stefnuna marka frá unnar átt
sem ætli þær himna til
með tign sína og fegurð úr fallandi hrönn,
á fluginu kunna skil.
Stórbrotna sögu og örlög öll
þú átt hefur langa hríð.
Eldhjartað brast en þín hamra-höll
þá hófst — fyrir örófa tíð.
Svo greyptist þín mynd í hin harðbrunnu hraun
við hrynjandi alda stríð.
Aldirnar liðu og Ægir svarf
í andlit þitt hverja rún.
Úr tilliti þínu allt tildur hvarf,
en tign skín af þinni brún.
Nú fóstrar þú börn þín við önn og arð
og allsnægta móður tún.
9. apríl 1966.
Gísli V. Vagnsson.
lengra millibili, svo að eyrað greinir
þær betur. Elzta dæmi þessa háttar er
sex línum úr kvæði sem maður einn
frá Suðureyjum kvað árið 1000 á leið
til Grænlands. Mörg skáld ortu síðan
ágætlega undir þessum hætti, og öldum
saman hefir hann verið kunnur hverj-
um íslendingi fyrir það, að um 1340
orti Eysteinn Asgrímsson undir honum
trúarlegt kvæði, Lilju, sem talið hefir
verið slíkt meistaraverk að þar af er
komið orðtakið að „öll skáld vildu
Lilju kveðið hafa“. Óslitin aðdáun á
þessu kvæði gegnum aldirnar er gott
dæmi um órofa samhengi íslenzkra
bókmennta, og hún er, svo að dæmi
se tekið, gagnstæð því, er átti sér stað
ism enska kvæðið Pearl frá sama tíma,
því það kvæði var ekki grafið upp úr
langvarandi gleymsku fyrr en um
nitjándú öld. Gagnstætt því, sem átt
hefir sér stað um dróttkvæðan hátt,
hafa íslenzk nútíðarskáld ort vel undir
hrynhendu. Hún er í rauninni hinn eini
bragarháttur fornaldarinnar sem er
enn í dag jafn áhrifamikill og á fyrri
tið. . .... . ...
En nákvæm þekking og skilningur á
háttum og ljóðaformi var ekki hið eina
sem skáldið þurfti að hafa á valdi sínu.
í ofanálag á þetta var nauðsynlegt að
læia og kunna að fara með hið yfir-
griþsmikla skáldamál, en það tók yfir
orð, sem ekki voru í hversdagslegri
notkun .heldur heyrðu til skáldskapn-
um einum, og að öðrum þræði var það
myndað af kenningum, þ. e. orðasam-
bpndum þar sem nafnorð var nptað í
óeiginlegri merkingu, en tengt öðru
oríji eða orðum á þann hátt að fram
kom ný merking. Kenningar voru
tvennskonar: einfaldar, þar sem notuð
var eðlileg líking, éihs og þegar étigil-
saxnesk skáld nefna skipið „sæfák“ og
hafið „hvalabraut", og hörpuna „kæti-
tré“, og var létt verk að mynda slíkar
kenningar eftir auðfengnum fyrir-
ingar ríkulega. Þó að okkur veitist nú
erfitt að skilja hina íburðarmiklu gerð
kveðskaparins og njóta hennar, þá er
það ekki gildari ástæða til þess að
lítilsvirða kveðskap íslenzkra forn-
skálda heldur en að víkja til hliðar
kórsöngvum Aiskýlosar eða kviðum
Pindars fyrir þá sök, að þar sé um
myrkan skáldskap og torskilinn að
ræða.
Iregar athugað er hve strangar
kröfur voru gerðar til íslenzks skálds
um kunnáttu og hagleik, er auðsæ
ástæðan til þess, að til varð hið fræga
rit Snórra Sturlusonar, er hann samdi
um 1220, og annaðhvort hann sjálfur
eða einhver sem eftir hann kom gaf
heitið Edda. Fyrir lesandanum nú á
dögum er hún mikilvægust og fróðleg-
ust fyrir það sem hún segir um hina
fomu goðafræði, en sú frásögn er
fyrsti þáttur bókarinnar, og fyrir þann
meistaralega stíl sem er á snjöllustu
köfiunum. En þó að þetta sé undirstaða
beildarinnar, er það samt allt saman
ekki annað en inngangur að öðrum
þætti bókarinnar, sem er lengri, og
fjallar um skáldamálið. Þar sýnir höf-
undurinn þá þekkingu, sem nálega má
lygileg kallast, á öllum greinum ís-
lenzkra bókmennta, frá öndverðu allt
til tólftu aldar. Þriðji þátturinn fjallar
eingöngu um braglistina, og eru hætt-
imir hver af öðrum sýndir með 102
erindum, sem eru samfellt lofkvæði er
Snorri kvað sjálfur um þá Hákon kon-
ung og Skúla jarl.
ir.yndum. En fyrir hinn flokkinn út-
heimtist rækileg þekking á goðafræði
og kynjasögum, sem skáld og sagna-
menn fyrri kynslóða höfðu skapað af
miklu örlæti. Þannig varð skáldið að
kunna skil á því, hversvegna hann
mátti nefna gullið „Fróðamjöl", „Fýris-
valla sáð“, „drekabæli“, „Grana byrði“,
eða „Rínar eld“, eða geta þess með
ýmsum öðrum háttum. Að baki hverrar
slíkrar kenningar var saga, sem bæði
skáldið og áheyrendur hans þekktu
gjörla. En viðeigandi notkun kenninga
gæddi vísuna dýpri merkingu en ein-
faldara orðalag hefði getað gert. Stöð-
ug notkun kenninga stafaði þó einkum
af því, að þegar ort var undir hinum
erfiðu háttum, sem fornskáldin tíðk-
uðu, veittu þær mikla hjálp við
kvæðasmíðina sökum þess, hve ótelj-
andi og fjölbreytilégar þær voru. tTr
meiru var þannig að veljá til þess að
stuðla, sniðríma og alríma. Kenning-
arnar urðu þannig eitt af höfuðein-
kennum hins forna skáldskapar, og
með þeim gat skáldið bezt sýnt bæði'
kunnáttu sína og hagleik. En jafnframt
urðu þær það, sem mestum erfiðleikum
veldyr nútíðarmönnum um, skilning á
miklu af hinum forna skáldskap. Og
nútiðarmanni hættir líká til að líta á
þær sém tíldur eða tilgerð, eða sem
orðaleik án alls innihalds. Tvennt er
það, sem hætt er við að efli þessa
skoðun erlendis; fyrst það, að í sumum
beztu sögunum eru aðeins (eða aðal-
lega) lélegar vísur, rétt kveðnar, en
alyeg andlausar. Og í öðru lagi það, að
al augljósum óstæðum mistekst þýður-
um að gera vísunum skil, jafnvel þeim
sem góðar eru. Sannleikurinn er sá, að
gott skáld — og þau vorú mörg góðu
skáldin — gat búið til góðan skáldskap,
ekki bara þrátt fyrir hina erfiðu brag-
arbætti, heldur beinlínis vegna þeirra,
og hann gat gert svo sem hann orti
á mjög einföldu máli eða notaði kenn-
E,
I dda var þannig samin beinlínis
til þess að hún skyldi vera kennslubók
í skáldskaparíþróttinni, ungum skáld-
um til leiðbeiningar, og í þvi ljósi var
réttilega á hana litið síðar. Það varð
siðvenja alþýðuskálda síðari tíma að
aísaka ófullkomleika sinn með þeim
rökum, að þau þekktu ekki Eddu, eða
þá ekki nema lítillega: „enda er verkið
erfitt mér, Eddulausum manni“, eins
og eitt þeirra segir. Allt það er laut að
sk áldskaparlegu málfari, varð smám
saman táknað með orðinu edda, en
kunnátta í eddunni gerði skáldunum
kleift að ráða við hina dýrustu hætti,
þó að jafnframt freistaði hún þeirra
til að gerast myrk og óeðlileg í málfari.
,„Það er eddan sem gerir mér það svo
eríitt", sagði við mig íslenzkur maður,
sem hugðist þurfa að endursegja mér
eíni nokkurra vísna, svo að ég mætti
skilja það betur. Að vera fróður í
Eddu og kunna að nota hana, var talið
íslenzku skáldi til hróss allt fram á
nitjándu öld, og var jafnvel þá nauð-
synlegt við eina tegund skáldskapar,
hvað sem hver kann að segja því til
niðrunar.
Vitaskuld urðu áheyrendur engu síð-
Ur en skáldið að hafa þekkingu á öllum
þessum ströngu kröfum um bfagar-
hætti og málfar, til þess að geta skilið
verk hans og notið þeirra. Auk kenn-
inganna var það tvennt, sem gert gat
það erfitt að skilja efnið í hversdags-
legri vísu skáldanna í fornöld. Annað
var það, hve orðaskipunin, var fágæt-
lega óbundin; hítt var sá siður, að
smeygja einni setningu inn í aðra, eða
jafnvel að láta tvær setninigar hlaupa
samSíða gegnum sama vísuhelminginn.
Fræðimanni nú á dögum jafnvel þó
íslenzkur sé, getur iðulega reynzt það
torvelt, og það þótt hann hafi vísuna
íyrir sér á prenti, að grípa merkinguna
til.fulls, nema með gaumgæfilegri íhug-
un og með því að leysa hana upp 1
óbundið mál. Samtíðarmaður skáldsins
varð að grípa meininguna um leið og
örðin riáðu eyrum hans, en slíkt gat
ekki verið mögulegt nema fyrir lang-
vsrandi venjú ásamt kunnléik' á stiín-
um. Jafnvel fyrir það gat þetta vefið
hægar sagt en gert, og skáldið gat
haft íþað til, að kveða svo ;flókið að
meiningin yrði myrk. Stundum var
þetta jafnvel leikið af ráðnum hug, ef
við megum treysta þvi sem fornsögurn-
ar segja. Svo er sagt, að Þorleifur
kvæði níð sitt um Hákon Hlaðajarl,
um 990, á þann veg, að jarl hugði það
vera lofkvæði um sig. Og það var
upphafið að raunum Gísla Súrssonar,
að hann gekkst við því í flókinni vísu
að hafa vegið Þorgrím, en Þórdís systir
hans skildi vísuna. Þó að ekki sé nauð-
synlegt að taka það sem óyggjandi
sennleik, er í því nokkur sennileiki er
sagan segir að Sneglu-Halli flytti Har-
aldi Guðinasyni Englandskonungi lof-
kvæði, sem hirðskáldið kvaðst ætla að
gott væri, enda þótt Halli hefði viljandi
kveðið eintómt bull. En þó að slík til-
felli kunni að hafa átt sér stað, voru
þau fyrir víst undantekningar. Skáldið
gerði auðsjáanlega ráð fyrir því, að
áheyrendurnir væru færir um að skilja
kvæði það, er hann flutti, enda þótt
þeir hefðu aldrei áður heyrt það, og
getan til þess að gera svo, bendir að-
ems á svipaða — þó ef til vill ekki
eins fullkomna — þjálfun heyrnar og
huga sem þá, er haldizt hefir almenn
á íslandi allt til þessa dags.
Hinir eldri bragarhættir vorii
yfirgnæfandi í notkun á íslandi allt
íram á síðara helming fjórtándu aldar,
þegar algerlega nýtt ljóðaform var tek-
ið upp. Það vann sér hylli nálega á
svipstundu og hélt velli næstu fimm
aldirnar. Þetta nýja ljóðaform, sem
r.efnt var ríma, á greinilega rót sína að
rekja til þjóðkvæðanna, sem þá voru
orðin föst í sessi annars staðar á Norð-
urlöndum. En þjóðkvæðaformið var of
einfalt, of fátæklegt bæði um form og
málfar, til þess að íslenzkt skáld og
áheyrendur þeirra gætu sætt sig við
það. Því var þessvegna tekið aðeins
sem bendingu um nýtt og æskilegt
ljóðaform, er líka gæti komið í stað
hins óbrotna fornyrðislags til þess að
segja einfalda sögu, en til þess hentuðu
hinir dýru hættir fornskáldanna alls
ekki. Hinu venjulega þjóðkvæða-erindi,
fjórum braglínum, var því breytt í
reglubundnara form, stuðlar og höfuð-
stafir settir á sinn stað, og endarím
(sem sjaldan var notað í hinum eldri
skaldskap) tekið upp, algerlega full-
komið og reglubundið. Þetta sama er-
indisform var líka vel þekkt af latnesk-
um sálmum, því í þeim var það tíðkað.
Margar hinna elztu rímna, frá því um
1400, eru ortar undir þessum hætti (er
síðar var kallaður ferskeytt) án frekari
íburðar, en jafnvel á þeim tíma fer að
gæta margra afbrigða,, og hraðvaxandi
fjöldi þeirra, eigi síður en rímnanna
sjálfra, sýnir með hvílíkum feginleik
hinni nýju skáldskapargrein var tekið,
rétt eins og stuðluðu Ijóðunum á sama
tíma á Englandi. Þegar búið var að -
fullþróá þessi afbrigði, voru erinda-
form þau, eða hættir, sem rímur voru
ortar undir, komin yfir tuttugu, og
hyern hátt mátti margfalda með því að
nota innrím svo margbreytileg að einu
takmörkin voru tala áherzlu-atkvæða í
línunni. Þetta dálæti á dýrum háttum
leiddi til hins sama í nýja skáldskapn-
um sem það hafði gert í hinum forna:
það mátti kallast óumflýjanlegt að nota
allar tilfæringar skáldamálsins til þess
að fá nógu mörg atkvæði svo að rjma
irætti og stuðla. Því er það, að í rím-
unum er sífelt verið að minnast á
Eddu og biðja um að það verði virt
skáldinu til vorkunnar, hve lítil kynni
hann hafi af henni haft. Útkoman verð-
ur sú, að til þess að lesa rímur eða
lilýða á þær með hröðum skilningi,
þarf á að halda meir en lítilli þekkingu
og þjálfun.
Á fyrra helmingi fimmtándu ald-
ar hlutú rímurriar óbifanlegán seSs í
hylli alihelinings, og þær fóru órofna
sigurför næstu fimm hundruð árin. Svo
var mikill sægur rímna þeirra, er ortcir
voru á því tímabili, að meiri hluti
Framhald á blaðsíðu 10.
28. ágúst 1966
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 7