Morgunblaðið - 09.08.1984, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. ÁGÚST 1984
Guðbrandsbiblía - áhrif hennar
á trú og menningu íslendinga
Erindi flutt við upphaf Prestastefnu íslands 1984
— eftir séra Hjálmar
Jónsson
„Það er upphaf laga vorra, að
menn skulu allir vera kristnir á
landi hér og trúa á einn guð, föður
og son og anda helgan ... “ í þess-
um orðum Þorgeirs á Ljósavatni
felst grundvöllur íslensks þjóðfé-
lags. Allir menn skyldu kristnir
vera og skírn taka þeir er áður
voru óskírðir. Ein lög og einn sið
skyldu íslendingar hafa, að ekki
yrði sundur slitinn friðurinn.
Þjóðfélag festist í sessi. Trúin
var ein og bárust henni áherslu-
breytingar sunnan úr Evrópu, en
aldrei svo miklar að hefðarrof
gæti kallast. Þær féllu að trú og
menningu, þjóðlifsháttum eftir
þvi. sem eðlilegt má telja.
A hinu veraldlega sviði var frið-
urinn rofinn, sem varð til þess að
Gamli sáttmáli varð friðarsamn-
ingur. Svo illa var málum komið
að íhlutun erlends þjóðhöfðingja
varð lausn frá upplausn þjóðfé-
lagsins. En meðan flokkar manna
fylgdu höfðingjum i baráttu
þeirra um stundleg völd og auð
voru einstakir menn í skjóli kirkju
að efna í sannan þjóðarauð með
sagnaritun.
Þar frá líður nokkur tími að fátt
er ritað. Trú og menning fellur i
fastar skorður. Hræringar eða
straumar utan að voru ekki að því
marki að miklu breytti. Sama gilti
um trú og iðkun hennar. Opinber
guðsdýrkun var á latínu og að-
gangur þvi takmarkaður að Jesú
Kristi.
Þá verða straumhvörf á 16. öld-
inni. Enn sem fyrr eru það áhrif
utan úr heimi, sem breytinunum
valda. Siðbótarhreyfingin kom til
sögunnar og breytti gangi hennar
og bætti. Atburðir tóku að gerast
með meiri hraða en áður hafði
þekkst. Ný viðhorf juku áhuga
fyrir grunni kristinnar trúar og
rótum vestrænnar menningar.
Fyrstu siðbótarmennirnir ís-
lensku fluttu hingað heim and-
blæinn frá þýsku siðbótarmönn-
unum og almennan þarlendan
áhuga á menntum. íslenskt ritmál
hafði lengi verið til. Voru nú þýdd
rit Biblíunnar og flutt almenningi
á íslensku talmáli, en ekki á latínu
svo sem verið hafði. Því urðu
áherslubreytingar i kristnum
dómi til þess að fella kristna trú
enn betur að íslenskri hefð og
gangkvæmt. Aðgangur að ritum á
íslensku, bæði sögum og þýðingum
helgum, hafði ekki verið almenn-
ur. Það skyldi breytast og fengu
hinir fyrstu siðbótarmenn strax
miklu áorkað. Gissur Einarsson
náði undralangt i viðskiptum sín-
um við konungsvaldið. Hugmyndir
hans um alþýðumenntun þegar i
kjölfar nýrrar kirkjuskipanar eru
með því merkasta er þar var kom-
ið sögu. Gissur hafði ætlað lands-
mönnum öllum stóran hlut og góð-
an með alþýðuskólum í klaustrun-
um en þau höfðu verið almenningi
lokuð fram til þessa og gilti það
sama um fornar menntir, þar sem
ein ástæða til var sú, að handrit
voru að tiltölu i fárra manna
höndum.
Það mun mála sannast, að allur
almenningur var á báðum áttum
eða hafði tapað þeim i umróti og
ólgu, sem varð í kjölfar þess, að
hinar föstu skorður brustu. Það
sem traustast var bundið í trúar-
iðkun og helgivenjum var skyndi-
lega laust. Hafði Gissur biskup
ætlað alþýðu- og háskólum þar
mikinn hlut til framfara. Þvi mið-
ur gekk konungur á gerða samn-
inga og varð litið úr. Þá varð frá-
fall Gissurar ósegjanlegur skaði á
örlagatíma þar sem margt var
óvist um framhald siðbótar í land-
inu. Nokkuð af þýddum ritum til
uppfræðslu og sálma- og messu-
söngs var prentað og fengið prest-
um til nota. Með því var haldið í
horfinu. Spámannlegt starf
brautryðjendanna hafði skilað
árangri þótt einnig hefðu þeir séð
hugsjónir deyja. En árangur og
ávinning varð að tryggja til fram-
búðar. Og það varð.
Maður kom fram, sendur af
Guði. Hann hét Guðbrandur Þor-
láksson, lærdómsmaður svo af
bar, framkvæmdasamur og með
einbeittan vilja. Guðbrandur tók
þegar eftir biskupvígslu að skipu-
leggja og treysta innviði kirkju-
og kristnilífs. Hann opnaöi orðinu
farvegi til landsins barna og nýtti
sér prentlistina eins og aðrir sið-
bótarmenn, hann þó með svo stór-
virkum hætti að einstakt má telja.
Guðbrandur biskup skipulagði
sókn til menntunar og trúarupp-
var hann góður kennari og sam-
kvæmt heimildum: „Hverjum
manni fúsari til þess að fræða þá
Sr. Hjálmar Jónsson
„Útgáfa Guðbrands-
biblíu var að sjálfsögðu
sú framkvæmd, sem
skipti sköpum. Þýðing
rita Biblíunnar og út-
gáfa hennar er sá at-
burður, sem til mestra
heilla varð bæði trúnni
og annarri menningu.“
er hann náði til.“ Hann bætti
menntun presta og ytri kjör,
endurkskipulagði Hólaskóla og
fékk þangað dugandi lærdóms-
menn þrátt fyrir efasemdir Dana-
konungs og embættismanna hans
um það, að íslendingar gætu eign-
ast nógu hæfa skólamenn til þess
að annast kennslu á því stigi, er
lærðu skólarnir skyldu veita.
Fljótlega eftir siðbót var embætt-
ismannastéttin íslensk en hvorki
norsk né dönsk.
Útgáfa Guðbrandsbiblíu var að
sjálfsögðu sú framkvæmd, sem
skipti sköpum. Þýðing rita Biblí-
unnar og útgáfu hennar er sá at-
burður, sem til mestra heilla varð
bæði trúnni og annarri menningu.
kristnin á rætur var það Heilög
ritning, sem var forsenda trúar og
safnaðarlífs. Útgáfu hennar fylgdi
Guðbrandur eftir með útdráttum,
skýringarritum, fræðum Lúters,
messusöngbók, sálmabók og vísna-
bók svo aðeins séu nefnd fáein rit-
anna. Til þess sótti fólk helgar tíð-
ir að lofa Guð og ákalla og til þess
að heyra hann tala í orði sínu. Guð
talaði nú Islensku við íslendinga.
Þeir höfðu fengið senda dönsku bi-
blíuþýðinguna og einnig danskt
fermingarkver, rétt eins og Norð-
menn. En fyrir einarða afstöðu
stjórnenda kirkjunnar hér heima
varð ekki af því að herraþjóðin
legði skattlandinu til þjóðtungu
sína, lesmál og embættismenn. ís-
lensk Biblía varð bók allra lands-
manna.
Hér var sjálfstæðisbarátta háð.
Davíð Stefánsson, skáld, lætur
eina sögupersónu sína segja:
„Auðvitað er töluð íslenska í
himnaríki." Þessi, að vísu vafa-
sama persóna, Jón bóndi, dró það
stórlega i efa að inní himnaríki
gæti nokkur sála bjargað sér á
dönsku. Jón Hreggviðsson, Hall-
dórs Laxness, heyrði dönskuna úr
öðrum stað, upp úr Heklu. Skáldin
draga upp mynd af áður nefndri
baráttu, sem er í órofa tengslum
við trú og kirkju, ef til vill ekki
ósvipað því sem nú gerist með öðr-
um þjóðum annars staðar í heim-
inum. Hin nánu tengsl trúar og
þjóðar er bæði rétt og skylt að
þekkja og meta.
Við minnumst mjög svo mak-
lega Jóns Sigurðssonar, er barðist
fyrir frelsi undan stjórn og
drottnun erlendrar þjóðar. Það
gerði hann vegna þess að áður
hafði fram farið barátta á íslandi.
Landsmenn þekktu uppruna sinn,
trúar- og menningararfleifð.
Sjálfstæðishetjurnar á síðustu öld
hefðu til lítils barist ef ekki fyrir
eina, heila og óskipta þjóð, sem
vissi þjóðerni sitt og átti vilja til
sjálfstæðis. Jón forseti barðist
ekki einungis fyrir því, að lands-
menn fengju að ráða efnahags-
málum sinum sjálfir heldur öllum
verðmætum sínum á öllum svið-
um. Hann sagði hin frægu orð á
örlagastund: „Ég mótmæli," og
samherjar tóku undir: „Vér mót-
mælum allir.“ Þetta var hægt þá,
vegna þess að áður hafði verið
mótmælt af einum og öllum þegar
sótt var að og mestu verðmætin
voru í hættu. Orð siðbótarmann-
anna hafa ekki orðið fleyg en
merking þeirra og áhrif eru fyrir
eldis á mörgum sviðum. Sjálfur Svo sem annars staðar þar sem
löngu komin í ljós. Þjóðin glataði
ekki tungu sinni eða arfi, en fékk
margt að auki á þeim tíma, siðbót-
artímanum. Nafn Jesú Krists varð
á hvers manns vörum og þáttur í
daglegu lífi varð samfélag við
hann. Hvert mannsbarn talaði við
Guð á íslensku. Það var öldungis
ljóst að hann var Guð vors lands.
Hann var með í lífi, á hverju
heimili, með hverjum einstökum.
Hann var nú ekki fjarlægur Guð
heldur hinn besti bróðir og heimil-
isvinur, sem skildi orð og hugsun
og hverja mannlega tilfinningu.
„Lof sé þér besti bróðir minn
bænastað fyrir, Jesú þinn,
Heilagi andi, huggun traust,
hljóttu þakklæti endalaust."
(Sr. ólafur Einarsson.)
Þannig er eitt dæmið um svar
manns við miskunn Guös. Af boð-
un orðsins og með því að orðið var
hold og bjó með oss bundu skáld
og hagyrðingar mál sitt í þökk,
bæn og ákalli til Guðs föður fyrir
Jesúm Krist. Þjóðin þurfti á hjá-
stoð að halda og huggun traustri
þar sem var harðæri á marga
grein, ís og eldur, (myndað galdra-
fár og næsta raunverulegt kon-
ungsvald, sem beitti óþægilegum
innheimtuaðgerðum.
Skáldið Ingimar Erlendur Sig-
urðsson hefur ritað svo: „Hinir
gengnu menn, forfeður okkar, gen-
gust undir kvöl sína; gengu mögl-
unarlaust sína mannlegu pislarg-
öngu, gengust sjálfviljugir undir
dóm: gengu á krossinn með meist-
ara sínum hið innra. Hallgrímur
Pétursson gekk í Passiusálmum
pislargöngu frelsara sins; gekk
hana af þvilíkri innlifun að þjóðin,
sautjándu aldar þjáningarþjóð ís-
lensk, gekk kveðandi á krossinn —
með honum og Kristi."
Það er ekkert efamál, að það var
trúin á konung konunganna, sem
gerði þjóðinni mögulegt að lifa af.
Trúin á Jesúm Krist, vissan um
návist hans, varð til þess að fólk
gafst ekki upp. Það trúði því að
tilgangur væri með tilveru þjóðar-
innar sem sérstakrar heildar. Hún
fylgdi konunginum Kristi og vissi
hann ofar öllu öðru valdi. Þjóð-
skipulag þar sem einn kúgar ann-
an er ekki Guðs ríkis. Þvi verður
þess beðið enn og ætið í okkar
heimi, að til komi Guðs riki. Ofar
hverju mannlegu valdi er vald
kærleikans Guðs, er umbreyta vill
hverri jarðneskri herratign svo að
hún stjórnist af kærleikanum ein-
um. Úm islenska menningu og
tengsl hennar við kristna trú eiga
við orð merks skólamanns, Alf
Ahlbergs, sem sagði: „Menning
fæðist með trú sinni, þróast með
henni, deyr með henni.“ Guð gefi
að islensk menning megi áfram
þróast með trú sinni, í Jesú nafni.
Sr. HjÁlmar Jónsson er prófssíur i
Sauóírkróki.
Sighvatur Karlsson frystihússtjóri í Hvalstöðinni:
„Það er eitthvað við þessa
vinnu að vera í hvalnum“
BorgarfirAi, !. ágúst
f Hvalstöðinni í Hvalfirði er unn-
inn sá hvalur, sem veiddur er hér
við land. M.a. er hluti af kjötinu
frystur þar strax, þ.e. sá hluti, sem
er viðkvemastur og verðmestur.
Lakari hlutar af hvalnum eru frystir
í Hafnarfirði og ekið þangað fersk-
um jafnóðum. Frystihússtjóri í
Hvalstöðinni er Sighvatur Karlsson
guðfræðinemi, sem vinnur í Hval-
stöðinni í sumarleyfum frá námi.
Hefur Sighvatur unnið ( 7 sumur
samfellt i Hvalstöðinni og verið
frystihússtjóri sl. 5 ár. Var Sighvat-
ur fyrst inntur eftir því, í hverju
starf frystihússtjóra væri fólgið.
— Frystihússtjóri hefur eftir-
lit með því, að unnið sé í húsinu
og sér um, að afurðir séu pakkað-
ar og settar í frystinn jafnóðum.
Markmiðið er að setja þetta í góð-
ar umbúðir. Geysileg verðmæti
liggja i hvalnum og eins gott að
hafa allt í lagi. Fryst eru 22 tonn
á sólarhring og er búið að frysta
um 900 tonn núna hér uppfrá. Á
sama tíma i fyrra var búið að
frysta mun minna og alls fryst
um 1.100 tonn, svo það stefnir í
metvertíð. Júli hefur verið léleg-
ur, en júní var mjög góður, svo
það ætti að verða góð vertíð, ef
veður verður skaplegt á miðunum
til veiða.
Þið vinnið 8 tíma vaktir og sof-
ið síðan aðra 8 tíma og byrjið aft-
ur að vinna 8 tfma. Er þetta ekki
erfitt?
— Mér þótti þetta ákaflega
erfitt fyrst, þegar ég var að byrja
18 ára gamall og oft var maður
þreyttur. En mér finnst eins og
siðustu vertíðir hafi verið eitt
augnablik miðað við hina fyrstu.
Það er eitthvað við þessa vinnu
að vera í hvalnum og það bætir
þetta allt saman upp. Sumarið fer
fram hjá alveg, nema rétt á vorin,
en þá er maður bundinn i prófum
í skólanum, lesa bækur, svo ég
hefi lítið haft af undanförnum
sumrum að segja.
Er erfitt að vera fjarri fjöl-
skyldunni?
— Þetta tekur á eftir að fjöl-
skyldan stækkaði, og þess vegna
er erfiðara að vera hér en áður.
Ég hygg, að þetta verði lokavertið
mín, þar sem ég á eftir lokarit-
gerðina i skólanum og stofnana-
vinnu, sem við erum skyldug til
að taka i guðfræðinni.
Blaðaskrif voru um það fyrir
nokkru, að dvölin hér i Hvalstöð-
inni væri eins og í þrælabúðum.
Er það rétt?
— Menn eru ekki á sama máli
Sighvatur Karlsson frystihússtjóri
með 16 kg sporðkétspakkningu
eftir að hún hefur komið úrpönn-
unum frá hraðfrystingunni. A upp-
boði i Japan fer sporðkétið, sem er
dýrasti hlutinn af hvalnum, á ura
1200 kr. kflóið, svo þessi 16 kflóa
pakkning gerir um 18—19 þúsund
kr.
og trúnaðarmaðurinn. Hann tók
sér það bessaleyfi að fara með
þetta í blöðin án samráðs við báð-
ar vaktir. Aðbúnaður er ágætur
hér. Unnið er á átta tima vöktum,
farið i sturtu, étið, blöðin lesin
eða bók, horft á myndvarpið eða
myndbönd. Sumir fara á böll og
koma þaðan hressir og endur-
nærðir, jafna sig á frívaktinni.
Þetta eru ekki þrælabúðir. Það er
mikil vinna, en menn hafa lika
mikið upp úr þessu.
Næsta sumar verður að öllu
óbreyttu siðasta sumarið, sem
hvalveiðar verða stundaðar í
þeim mæli sem verið hefur. Held-
urðu að menn horfi með söknuði
til þess?
— Já, ég hygg nú það. Sumir
hvalmenn hafa komið i sumar-
leyfum sínum, eina helgi eða svo,
jafnvel eina viku til þess að kynn-
ast gamla góða sjarmanum hérna
og endurupplifa gömlu góðu dag-
ana.
Ég ráðlegg forráðamönnum
Hvals að huga að fiskeldi i stað
hvalveiðanna. Hér er nægt land-
rými, braggar til þess að hafa
fiskeldiskerin í, heitt vatn og svo
er unnt að frysta laxinn á staðn-
um. Ef hvalurinn verður veiddur
aftur, þá er fljótlegt að breyta til.
— PÞ