Tíminn - 02.02.1945, Blaðsíða 3

Tíminn - 02.02.1945, Blaðsíða 3
9. blað TÓIEVTV, föstudagiim 2. febr. 1945 3 HERMANN JÓNASSON: BÓKMENNTIR OG LISTIR og stjórnarandstaða Merkur víðburdur í íslenzkum leíkmálum i. Ef nefna ættí séreinkenni núverandi ríkisstj órnar, myndu margir s'egja, að það væri hræðsla við stjórnarandstöðu. Það er eins og sagt hefir verið, að stjórnin blæs í kaun við hvern andblæ, sem hún msétir. Þessi áberandi ótti, — þessi sjúklegi taugaóstyrkur, er dag- lega verður vart í sumum stjórnarblöðunum, er að öðrum þræði broslegur. Stjórnin sér allt í kringum sig, að því er virð- ist og að því er sum blöðin segja, skottur og púka, sem sitja um sál hennar og reyna að spilla hinu bróðurlega samstarfi milli ráðherranna. Og stjórnarblöðin minna daglega á þessa hættu- legu og lævíslegu stjórnarand- stöðu. Henni megi aldrei gleyma eitt augnablik. Hverju sæta slíkir kveinstaf- ir? Er stjórninni varnað máls í dómsal þjóðarinnar? Eða á hún við ofurefli að etja? Ekki lítur út fyrir að svo sé. Stjórnin hefir á bak við sig 30 —40 atkvæði af 52 á Alþingi. Hún hefir því stærri meírihluta á Alþingi en flestar stjórnir hafa ha-ft. í samrænii við þetta þingfylgi ætti fylgið að vera hjá þjóðinni. Þessi ríkisstjórn hefir hér í höfuðstaðnum þrjú stærstu dagblöðin til sóknar og varnar málefnum sínum, auk fjölda annarra blaða. Stjórnarandstaðan hefir að- eins eitt blað í Reykjavík (Vísir telur sig hlutlausan), og það kemur ekki út nema tvisvar í viku. Auk þess hefir stjórnar- andstaðan tvö smærri blöð annars staðar á landinu. Þessi stjórn tekur við völdum á miklum góðæristímum, og hún hefir lýst yfir því, að hún taki Við 10 millj. króna tekju- afgangi frá s. 1. ári. Berum nú þessa aðstöðu sam- an við aðstöðu þeirrar ríkis- stjórnar, sem tók hér við í miðri kreppunni 1934 og stjórnaði -á aflaleysis- og krepputímum til 1939. Hún hafði í fyrstu eins atkvæðis meirihluta á þingi og miklu minni blaðakost en stjórnarandstaðan. Ekki minn- ist ég þess þó, að sú stjórn barm- aði sér yfir því að til* skyldi vera stjórnarandstaða í landinu. Varla verður því neitað, að stjórnarandstæðingar hafi þá herjað á stjórnina eftir því, sem geta leyfði — en að vísu með minnkandi árangri. En það, sem veldur hinni á- berandi taugaveiklun núverandi ríkisstjórnar og hræðslu henn- ar við alla andstöðu, er m. a. það, að þó að fylgi hennar og blaðakostur sé mikill er hún flestum stjórnum óstyrkari vegna stefnu sinnar og innri óheilinda. II. Því bregður fyrir hvað eftir annað í blöðum ríkisstjórnar- innar, að stjórnin hefir í huga að kenna stjórnarandstöðunni um dauða sinn, ef hann kynni að bera að höndum fyrr en á- hangendur hennar búast við. í annan stað rita stjórnar- blöðin um það dag eftir dag, að stjórnarandstaðan hér á ís- landi sé „gamli sundrungar- draugurinn“ og í henni birtist „ófriðurinn og sundurlyndið“, er þjóðina hafi þjakað. Þetta séu meinsemdir, sem þjóðinni beri að forðast, og hafi orðið dauða- mein gamla lýðveldisins. — Ef hér eigi að byggja upp sterkt lýðveldi, verði að útrýma þeim, sem séu á mótí stjórninni. Þáð verði að uppræta þessa hættu- legu menn. Það verði að gera þá útlæga úr þjóðfélaginu. Slíkan söng hófu blöð „þriðja ríkisins" fyrir 10 árum og þótti lítið til koma í lýðfrjálsum löndum. , Flest lýðræðisríki veraldar berjast nú fyrir tilveru sinni. Og hvernig skyldi stjórnarfari þar vera háttað? Þar er vist ekki stjórnarandstaða! Þar er víst ekki sundrung, ágreiningur og sundurþykkja! Það kann að koma sumum á óvart, að í öll- um þessum löndum er stjórnar- andstaða. En fyrir þá, sem skilja eitthvað í eðli lýðræðisins, er þetta sízt af öllu undrunarefni. í Kanada er stjórnarandstað- an mjög hörð og óvægin og hef- ir stöðugt farið vaxandi. Það var þjóðstjórn í Ástralíu. For- sætisráðherrann vildi ekki halda því fyrirkomulagi áfram. Hann kvaðst álíta meirihlutastjórn sterkara og heilbrigðara stjórn- arfyrirkomulag. Ef íslenzkur al- menningur ætti þess kost að sjá málgögn stjórnarandstöðunnar í Bandaríkjunum, mundu menn sannfærast um, að hún notar ekki neitt tæpitungumál. Eða hvað segja menn um árásir ein- stakra þingmanna á forsætis- ráðherra og stjórn Englands nú undanfárnar vikur, eða árásir sumra stjórnarandstöðublað- anna, sem hingað berast? Stjórnarblaðið Þjóðviljinn hefir birt margt, sem óþrifalegt er, úr þeim árásum og reynt að gera sér mat úr. Það er alveg óhætt að full- yrða, að í fáum lýðræðislöndum veraldar er stj órnarandstaðan jafn sanngjörn og á íslandi um þessar mundir og það ekki sízt þegar athugað er með hverjum hætti stjórnarfarið nú er í þessu landi. Það er fullvíst, og það má stuðningslið stjórnarinnar gjarnan vita, að svo margar og miklar eru yfirsjónir núverandi ráðherra í ríkisstjórninni, a. m. k. sumra þeirra, að ennþá hefir stjórnarandstaðan blátt áfram af tillitssemi til hagsmuna þjóðarinnar hlífst við að minn- ast á þær. III. En nú kann einhver að spyrja: Telja forvígisþjóðir lýð- ræðis og þingræðis stjórnar- andstöðuna hjá sér ekki hættu- lega,. þó að þær hins vegar verði að sætta sig við hana? Síður en svo. Það er blátt áfram eðlileg- ast þingræðinu, að málum sé bannig skipað, sem nú er hjá flestum' lýðræðisþjóðum. Þeir, sem í stjórnum sitja, eru menn ’eins og aðrir. Reynslan sýnir, að þeir, sem .völdin fá, eru mis- íafnir að mannkostum eins og gengur, og að mikil völd spilla stundum þeim, sem með þau fara. — Ef öll málgögn, allir flokkar, allir þingmenn, styðja stjórnina og segja já og amen við öllu, sem hún gerir, kann ýmsum að sýnast það ákjósan- legt stjórnarfar. Að' minnsta kosti virðist það vera sú tegund stj órnarfars, sem Morgunblaðið bráir alveg sérstaklega. En mennirnir eru því miður engir englar, og reynslan sýnir, að stjórnarfar þessarar tegundar skapar stundum fljótar en varir samábyrgð um spillingu í þjóð- málalífinu. Úr því getur or5ið tímabundið einræði lítillar klíku. í lýðræðislöndum hefir stjórharandstaða því jafnan verið talin nauðsynleg, eins og við álítum, að endurskoðendur séu sjálfsagðir í félögum. Stjórnarandstaðan er öryggið. Hún fylgist með þvi, sem fram fer, skýrir það fyrir almenningi. Af ótta við stjórnarandstöðuna vanda stjórnir verk sín og grípa síður til þeirra bolabragða, sem ófyrirleitnir ráðherrar kunna að hafa tilhneigingu til. Margt verk, sem til hins verra horfir, er látið ógert vegna þess, að ráð- herrarnir eða stuðningsmenn stjórnarinnar óttast að and- staðan fletti ofan af þeim og stjórnin og stuðningsmenn hennar glati við það trausti. Með þessum hætti bætir stjórnarandstaðan stjórnarfarið og gerir það réttlátara og heil- brigðara en ella. Gleggsta ein- kenni einræðis og harðstjórnar er að stjórnarandstaðan er bönnuð. Þegar léleg stjórn fer með völd og skaðleg stefna ríkir, tekst stjórnarandstöðunni oft- ast nær að skýra verk slíkrar stjórnar svo rækilega fyrir al- menningi, að stjórnin hrökklast frá völdum. Hafi slík stjórn hins vegar sterkan blaðakost sér til framdráttar, en enga andstöðu, þannig, að hvergi komi fram aðfinnslur, vofir sú hætta yfir þjóðinpi, að spillt og ráðlaus stjórn, sem rekur hættulega stjórnmálastefnu, sitji við völd von úr viti. Slíkt hefir líka komið fyrir, þar sem lánazt hefir að bæla niður and- stöðu og réttmætar aðfinnslur, „djöful sundrungarinnar" o. s. frv., eins og stjórnarandstaðan heitir á máli sumra stjórnar- blaðanna. Þannig fer þar, sem ekki er fundið að neinu, þar sem þagað er við öllu röngu. En vakandi stjórnarandstaða á að vera nokkur trygging fyrir því, að slík slys hendi ekki þing- ræðislegt þjóðfélag. Af þessum ástæðum er það, að meðal lýðræðisþjóða er litið á stjórnarandstöðu sem tákn hins frjálsa orðs, sem öryggi gegn þeirri spillingu, sem þróast í jámennsku einræðisríkjanna. Skrif sumra stjórnarblaðanna hér á landi bera því vott um sorglegt stjórnarfarslegt þroska- leysi. IV. Stuðningsmenn stjórnarinnar kunna nú að segja sem svo: Það er ekki rétt að stjórnarandstað- an meðal nálægra lýðræðis- þjóða sé jafn óvægin og óbil- gjörn og hún er á íslandi. Þeir, sem erlend blöð lesa, og í spmt er vitnað hér í íslenzkum blöð- um, munu þó komast að raun um, að ég hefi skýrt rétt frá um þetta atriði. En setjum nú svo, að stjórn- arandstaðan hér á landi nú væri óbilgjörn og ósvífin. Ekki ætti stjórnin að þurfa að kvarta yfir því? Það er nokkurn veginn víst, að hvaða stjórn sem væri, er beinlínis ávinningur að því að stjórnarandstaða sé rekin með slíkum hætti. Það reynist þá oftast auðvelt fyrir stjórn, sem hefir sterkan blaðakost, að sýna fram á, að stjórnarand- staðan fari með rangt mál. Bar- dagaaðferðin veikir því innan stundar stjórnarandstöðuna, en styrkir stjórnina. Tíminn hefir stundum vikið að siðferðislegu atgervi Ólafs Thors, kallað hann Qlaf orð- heldna og stundum beinlínis sagt í sambandi við tiltekin mál, að Ólafur sé ekki nægilega orð- heldinn, ekki nægilega sannsög- ull o. s. frv. Ef þessum orðum er ekki fundinn staður, ef þau eru í algeru ósamræmi við raun- veruleikp,nn, falla þau dauð af sjálfu sér, snerta ekki á neinn hátt þann, sem þeim er beint að, en hitta þann, sem slíka ásökun hefir fram borið. En ef ummælin hafa við raun- veruleg rök að styðjast, ef þau eru sönnuð með dæmum, þá hafa þau að sjálfsögðu sitt gildi. Þau eru þá holl aðvörun til þjóðarinnar að treysta var- lega þeim manni, sem ekki hefir þrek til að skýra rétt frá eða standa við orð sín. Stjórnarandstaðan hefir hald- ið þvl fram, að það hafi verið rangt af Sjálfstæðisflokknum að breyta um stefnu um mán- aðamótin september—október s. 1. haust, hverfa þá frá því að stöðva dýrtíðina og lækka hana, en verða við kröfum kommún- ista um kauphækkun, eftir að bændur höfðu lækkað vörur sínar um 9,4%. Við höldum því fram, að þetta leiði til þess, að fjármál þjóðarinnar, ríkissjóðs og atvinnulífsins komist í hættulega sjálfheldu. Ef Sjálf- stæðisflokknum lánast sú stefna, sem hann tók upp í byrj- un október s. 1. haust, og er framhald af fjármálastefnunni 1942, falla árásir okkar Fram- sóknarmanna þar með dauðar niður. En fari svo, sem við ótt- umst, Sýnir það sig, >að árásir stj órnarandstöðunnar hafa að öllu leyti við rök að styðjast. Og vel mætti svo fara, að ein- hverju yrði bjargað vegna þess að stjórnarandstaða var til i öndverðu og reyndi að gera skyldu sína.. Sjálfstæðisflokk- urinn ætti að muna það flokka bezt, hve hóflaus stjórnarand- staða verkar neikvætt. Þegar Sjálfstæðisflokkurinn var í and- stöðu beitti hann fyrir sig geð- veikismálinu, kollumálinu, mjólkurverkfallinu, málþófi á Alþingi o. s. frv. — og reyndi að spilla fyrir því, að stjórnin gæti fengið lán erlendis. Allt þetta var a. m. k. gert á ábyrgð flokksins.hvort sem allir flokks- menn hafa þar átt hlut að máli. En Sjálfstæðisflokkurinn vann aldrei neitt á þessum bardaga- aðferðum. Þvert á móti hrakaði stjórnarandstöðunni ár frá ári. Enginn dómari,. hve gáf- aður sem hann er, getur dæmt í máli, svo að öruggt megi telja, nema hann lesi skjöl bæði sækj- anda og verjanda í hverju máli. Kjósendur eru dómarar, sem dæma um það á kjördegi, hvaða stefna sé farsælust í þjóðmál- um. Þetta dómarahlutverk get- ur enginn kjósandi rækt með neinu öryggi, nema hann kynni sér þau rök, sem stjórnin hefir fram að færa, en jafnframt og (Framhald á 6. síðu) Leikflokkurinn frá Akureyri sýndi „Brúðuheimilið“ í Iðnó í fyrsta skipti á mánudagskvöld- ið var og hlaut hinar ágætustu viðtökur af hálfu reykvískra leikhúsgesta. Að1 sýningunni lokinni áyarpaði Brynjólfur Jó- hannesson, formaður Leikfélags Reykjavíkur, Akureyringana og hinn ágæta leikstjóra þeirra, norsku listakonuna frú Gerd Grieg, og síðast frú Öldu Möller, er dvalið hefir á Akureyri í vetur og leikur eitt aðalhlut- Alda Möller (Nóra) og Stefán Jóns- son (Helmer). verkið í „Brúðuheimilinu“. Þeg- ar Brynjólfur hafði lckið máli sínu tók til máls formaður Leik- félags Akureyrar, Guðmundur Gunnarsson, er komið hafði til Rvíkur til þess að vera við- stad(Jur þessa frumsýningu. Þakkaði hann boð Leikfélags Reykjavíkur og viðtökur hér syðra, rifjaði upp komur reyk- vískra leikara til Akureyrar og minntist að lokum þess mlkla og ágæta starfs, er frú Gerd Grieg hefði unnið í þágu leik- mála á Akureyri í vetur. Eins og alkunna er var Henrik Ibsen eitt þeirra stórskálda, er gnæfa munu úr hafi aldanna. Brúðuheimilið er eitt af hinum markvissu ádeiluleikritum hans og lýsir uppreisn „brúðunnar“ — konunnar ungu og fögru — gegn því lífi, er skoðanir og hugsunarháttur karlmannsins hafa skapað henni. Sigurður Guðmundsson skóla- meistari á Akureyri hefir fylgt leikflokknum úr hlaði með grein í leikskránni um leikritið og leikstjórann. Leyfir Tíminn sér að taka hér upp kafla úr því, er hinn reyndi og vitri forsjár- maður æðsta menntaseturs Norðurlands segii* um leikritið: „Það er djarfræði og stórræði, er Leikfélag Akureyrar, lítils bæjar við „hið yzta haf“, ræðst í sýning á einu hinu mest um- þráttaða leikriti eins hins mesta leikritaskálds og djúpsæjasta lífs-gagnrýnanda allra alda, hins heimsfræga stórskálds Norðmanna, Henriks Ibsens (1828—1906). Það er snjallræði, er leikfélag bæjar vors ræður sér til leiðsagnar um meðferð hins einkennilega sjónleiks eina hina færustu leikkonu Noregs, frú Gerd Grieg. „Et Dukkehjem“ kom út 1879. Það vakti þegar í stað feikna- mikla eftirtekt. Það stóðu and- leglr stormar og stórviðri undan vængjum þess. Um það var ritað og rætt, deilt og þrætt í blöðum og tímaritum Norðurlanda og víða um hinn menntaða heim. Hinar færustu leikdísir, er þá voru uppi, léku Nóru af mikilli list. Enginn fær kynnzt þessari miklu skáldsmíð nema með and- legri áreynslu og mikilli íhugun. í frumdrögum til leikritsins seg- - ir Ibsen: „Það er til tvenns kon- ar samvizka.# Önnurbýr í konu, hin í karlmanninum. Samvizku- semi manns og konu skilja ekki hvor aðra. En mennirnir semja lögin, eru ákærendur og dómar- ar og dæma hátternji konunnar samkvæmt sínu sjónarmiði eða á sinni sjónarhæð“. Hefir verið sagt, að leikritið lýsti þessari tvenns konar samvizku, . með þeim árekstrum og stríði, er sprettur af slíku tví-eðli. Að Stefán Jónsson (Helmer), Júlíus Odds- son (Rank lœknir) og Alda Möller t (Nóra). hinu leytinu sýnir leikritið, hvernig hjónabandið varnar persónuleik konunnar að þrosk- (Framhald á 6. síðu) Dr. Jón Jóhaimessoni EitirlitsSerð Ludvig’s Harboes 1741—1745 í sumar verða liðnar réttar tvær aldir, síðan Ludvig Har- boe lauk eftirlitsstarfi sínu hér á landi. Það starf markaði spor í gögu okkar, þótt þau yrðu minni í trúarlegum efnum en Harboe mun hafa vænzt. Er bæði rétt og skylt að minn- ast hans að nokkru á þessum tímamótum. Birtist hér fyrri hluti greinar eftir dr. Jón Jóhannesson um sendiför Har- boes og starf hans hér. Um 1740 var ekki fagurt um að litast í menningarmálum okkar fremur en öðrum grein- um. Þjóðin hafði verið svipt að miklu leyti dýrmætasta menn- ingararfi sínum, handritunum. Kirkjan mátti heita einráð orðin í menningarefnum. í hennar höndum voru latínuskólarnir, prentsmiðjan og barnafræðslan. En vegur kirkjunnar hafði þó einnig minnkað. Auðæfi hennar voru að ganga til þurrðar eins og önnur auðæfi landsmanna. Latínuskólarnir, einu skólar landsins, áttu að sjá þjóðinni fyrir prestaefnum, en kennslan var oft léleg og viðurgerningur nemenda með öllu óviðunandi. Margir klerkar yoru illa að sér og lítt siðaðir. Einkum bar mjög á drykkjuskap meðal þeirra. Bækur þær, sem komu frá prentsmiðjunni á Hólum, voru flestar misjafnlega merkar guðsorðabækur og svo dýrar, að almenningur átti örðugt með að eignast þær. Barnafræðslan var fyrst og fremst trúfræðsla og víða í mikilli vanrækslu, Meira- en helmingur þjóðarinnar mun hafa verið ólæs og miklu fleiri óskrifandi. Að vísu munu hinar Norðurlandaþjóðirnar ekki hafa verið lengra á veg komnar í þeim greinum, en þar voru þó að rísa upp barnaskólar, sem unnu mikið gagn.Hinni umburð arlitlu rétttrúarstefnu, er smám saman hafði orðið til upp úr siðaskiptunum, hafði mistekizt að bæta siðu manna. Hins vegar tókst henni að gera mönnum lífið leiðara og þungbærara en þurft hefði að vera. Postular hennar hömuðust gegn skemmt- unum almennings af misskil- inni siðavendni og reyndu að gróðursetja í hugum manna ótta við djöfulinn og ógnir hel- vítis. í eðli sínu var rétttrúar- stefnan einnig, eins og aðrar trúarstefnur, andvig öllum vís- indum og rannsóknum, er gátu orðið til þess að hnekkja kenn- ingum hennar. Aðeins örfá and- ans stórmenni, svo sem Hall- grímur Pétursson og Jón Vída- lín, gátu lyft sér innan þeirra takmarka, sem rétttrúarstefnan setti, og það verður seint metið, hve mikið þjóðin á þeim að þakka. Þess eru fá dæmi, að nokkrum íslendingi dytti í hug að efast um kenningar kirkj- unnar á þessum tímum, en ýms- ir sáu, að stjórn hennar á lcirkju- og fræðslumálum var ábótavant. Meðal þeirra má telja Jóri Árnason, biskup í Skálholti. Umkvartanir og um- bótatillögur voru teknar að ber- ast tíðar og tíðar til stjórnar- innar I Kaupmannahöfn, en hún þagði þær flestallar í hel. Einveídisstjórnin var sjaldan skjót að sinna íslandsmálum, en alda tímanna kom henni loks til að rumska. Á síðari hluta 17. aldar hófst innan mótmælendakirkjunnar erlendis ný trúmálastefna, heit- trúarstefnan (pietisminn), er varð. raunar aldrei fast mótuð. Fylgismenn hennar högguðu þó lítt við kenningum kirkjunnar, en þeir lögðu minna upp úr hinni fræðilegu hlið en rétt- trúarmenn og vildu umfram allt trúarvakningu, er yrði til þess að efla siðgæði og guðrækni. Þeir beittu~sér fyrir heiðingja- trúboði, alþýðufræðslu og ýms- um mannúðarmálum, t. d. stofnun munaðarleysingjahæla, og hin nýja stefna var öll með mildari blæ en hin eldri. Frá Þýzkalandi barst hún til Dan- merkur á stjórnarárum Frið- riks 4. og hafði brátt nokkur áhrif. Trúboðsráðið var stofnað 1714 og' munaðarleysingjabælið (Vajsenhuset) 1727. En stjórn- arár Kristjáris 6. (1730—46) voru blómaskeið heittrúarstefn- unnar í Danmörku. Konungur, drottning og ýmsir aðrir valda- menn með Dönum-urðu snortnir af henni. Þá voru gefin út ýmis lagaboð, er stefndu að því að festa hana í þjóðkirkju Dana, en ströng gát var á því höfð, að hún ylli ekki klofningi í kirkjunni eða skapaði sértrúar- flokka. Leikmönnum var til dæmis bannað að predika. Þá var ferming lögboðin í Dan- mörku (1736), og 1737 var stofn- að sérstök stjórnardeild, kirkju- stjórnarráðið (General-Kirke- Inspections-Kollegium), er ann- ast skyldi öll kirkju- og kennslu- mál í ríkjum Danakonungs. Með stofnun þess ráðs hófst umbótatími í kirkjumálum hér á landi. Árið 1737 kom Jón Þorkelsson (Thorchillius) til Danmerkur. Hann hafði verið 9 ár rektor í Skálholti, en eigi samið sem bezt við Jón biskup Árnason. Báðir

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.