Tíminn - 02.02.1958, Blaðsíða 5

r
TÍ MINN, sunnudaginn 2. febrúar 1958.
r
Landgöngufiskar
=;
LESANDI g'óður, ef þú óitt
fyrir thömdum að koma í frum-
sikóga 'hstabeltislandanna, imiun
þér g©fa á að Qita. Hið éin-
kiehniBiega cg fjiöibreyt'ta dýra-
ISf íþar opnar þér nýja- veröld,
óeiHi iá lítið istkyQt við norður-
hjara heims. Þó hyigg ég að
uhdMíí þín næði hámarki, ef
þú teæir fiiíik kcma gangandi
eða hoppandi á ímóitf þér. Éf tii
vil héyrir þú uppi yifir þér
lágit Mjóð. Þú ililtúr upp og sérð
íisk: Isi'tja kynffflega á trjágrein.
Nú itrúir þú ókki lengur þín-
um eigin augum; auðvitað hef
P ' ; *S‘,
Lepidcsiren, sem vísindamenn
nefna svo. Það má segja, að
hann ®etji met í þvi að lifa á
þurru iandi. Hann iifir í smá-
ám og Mautum mýrurn oig etor
froislka, vatnaiskordýr og fkik-
seiði. En það er ekki óalgengit,
að þetta- æti bregðiist yegna
þass, að árnar . og mýrarnar
þorna giersamiiega á . viisiíum
tíma árs. Verðúr þá fiskur þessi
að ieita annarra ráða, hann ark
ar ianigar ieiðir og krækir sér
í mýs, rottu, snáika og urga
fugia; og fyrir hefir komið, að
hann hefir smeyg't sér inn í
Landgönguf iskar — klifrarar
ir cinhver Játið fi'skinn þarna,
til þess að gabba fóik! En
svo ier ekiki, þama er raun-
verulega lifandi fiiskur að Mífa
'tré. Viitað er, að mörg skordýr
svo og froskar geta lifað bæði
á landi og í vatni. Svona er
því ‘Mka háttað iraeð býsna marg
ar tegúndir fiisfea,. en. engir.
þeirra lífa að staðaldri á þurru
iandi. Sumir þesisir fiskar anda
eingön.gu með tálknum, en aðr
ir bæði méð lungum og /tálkn
uim. Geita 'sumir þeirra verið
ótrúlega lengi án vatns, eins og
t. d. Jungnafiskarnir í Afríku-
Þar iþorna tíðlega smærri vötn,
sem fiiskar þessir 'lifa í. Þeir
hringa sig þá saman í sólbak
aðri boitnÍeðjun.ni, og þarna
dúsa þeir unzt regntímirin hefist
og, yatnið hytor þá- á ný; þá
eru þeir strax jafnsprækir og
■ þegar þeir 'lögðuist i dvalann.
Enginn veit, hve Jengi lungna
fiskar geta Jif að á þennan hátt.
Svo er maeJit, að eitt sinn hafi
•lungnafi'skur verið fluittur tiJ
Bretlandis, og hafi hann verið
búinn að liggja 20 ár í þurrum
boitnleirnum. Þegar forstöðu-
menn safnsins, sem átti að fá
hann til leignar, settu hann í
vatn Jifnaði kauði við, eins og
eTkkert hiöfði í skorizt: Þeitta
virðist máské óírúiegt, en það
eru nú svo margir Muitir, sem
við iskiJjum ekki, en gerast
þó raunverulega í riki dýranna.
f SUÐUR-AMERÍKU er
lungnafiskur af ættikvMinni
hænsnahúisið á cinhverjum
bóndabænum og gætt sér á
kjúikJingunum. En þetta ferða
lag er ffiskinum hættulegt. Em
ir oig haukar fcoma auga á
hann og steypa sér eins og eld
in.g yfir hann, og er þá ekki
að ispýrja að JeiksJokum. Lepitl
osiren er taJinn sæmiJegur mat
fiiskur. Hann er Jangur cg mjó-
sileginn með Jangan bakugga.
Aftarttega á kviðnum eru tveir
bægislisfcenndir uggar, og aðr
ir tveir (eyruggar?) skammt
aftan við ihöfuðið. Þessa undar-
leigiu ugga notar fiskurinn eem
fætur og er furðu fljótur að
bera siig 'ýfir.
Einn af Jandgöngufisfcunum
er Anabaskarfinn, sem heima
á í IndOandi og víðar i Aisíu,
hann andar eingöngu m'eð táikn
U'iri; en áður én hann leggur
land, undir.fóit, byrgir hann sig
uþp með vatn, og getor því -
nneð góðu móti ferðast langar
leiðir, en taJinn er hann frem
ur þungur upp á fótinn — hann
hoppar þetóa áfram háJÍ hJið-
S'kakkur. Afftur á möti ei* hann
tK'Uvert fimur að klifra. A
táJknunum eru sem sé hreyf
anJegir þyrnar, er hann sting
ur inn í trjábörkinn og fetar
sig þannig upp á við. MikJu
skemmitiJ'egri er eðjustökkull
inn, JítiJJ fi'skur, er heima á
í Affríku cg Jifir þar i tjörnum
eða smiáuim vctnum. Hann er
hanla óttíkur venjuJegum fislfci
að útliti, minnir mikJu fremur
á íroiskdýr. Hann er offt að

Aukin fjölbreyttni í dag-1
skrá Ríkisútvarpsins f
Nýir erindaflokkar, leikrit og tónlist, meíal aim-
ars sérstök kynning á verkum Sigur^ar Þor'Sars.
Samkvæmt frétt sem blaðinu barst í gær frá skrifstofu
■utvarpsins verða nú nokkrar minniháttar breytingar á dag-
skrá Ríkirútvarpsins. Teknir verða upp nokkrir nýir þættir
til að auka á fjölbreytni dagskrárinnar.
Á sunnudaginn byrjar nýr er-
i'ndafiokkur, sem heitir „Vísindi
nútímans.“. íslenzkir íræðimenn
munu þar gera grein fyrir nýjung-
um í vísindum og segja frá ýmsu
því séiri mérkast' er óg fráságnar-
verðast í fræðigreinum þeirra eins
og staða þcirra er nú. Fyrstu fimm
fyrirlesararnir í þessum nýja
flókki eru allir prófessorar við
Hiáiskólann; Trausti Einarsson —
íffjörnufræði; Þorbjörn Sigurgeirs-
son — eði'isfræði; Sigurbjörn Ein-
arsson — guðfræði; Símon Jóhann
Ágústsson — sálarfræði; Davíð
Davíðsson — læknisfræði.
Síðan taka væntanlega við fjór-
ir aðrir ræðumenn og verður
flokknum Jokið fyrir páska.
J>á hefst einnig í næstu viku
nýr þáttur, sem nefndur er „Spurt
og spjallað“ og verðá það umræðu-
fundir um ýmis vandamál eða úr-
lausnarefni í daglegu lifi. Sigurð-

hieiirian og cr þá að leifca sér i;ii:
að iþví að kJifra í itrjánum og i i;
stDkkva grein af grein Jíkt og iii':
ilfcorni á miIJi þess, siem hann ||
veiðir sér fJrugur;' gríþur hann i;|
þær á flugi með því að lioppa ||
í ‘lotft upp.
ÚTLIT hinis éiigihJé'ga klifr-
ara (isjá myrid) ©r ærið furðu-
iégt. É'öffuðið ér'h'áflffhnattlaga,
munriurinn sffór log au.gun áfcaí
•]«ga útstæð. Hann heíir 2 stóra ;§
hakugga, cg eyrugigarnir ©ru um §;
myndaðir í n. k. hneyfa, sem -
eru aíbrsgSsgóð kJifuntæki.
Sumar Jandgörigutegundir skyJd |§
ar kJiiraranum gera Jííið að §:
því að kJífa tré, ihieJdur J'eika §:
■sér im'eð aOJ'S kyns ,jkúnstum“
á' jaínsflótónj ©ða stunda fJugna T
veiðar aif kappi, aðrar kJifra §i
lanigt upp leftir triánum i Jeit '
að maurum, en þess-um íiski ;§
várðtet þeir-vera cseifa 'hnoss ;§i
gæti 'en íiest annað. Venjuiega ;§
er það efcki svo,'að einn og iij
einn fj-kur sé á fferðinrii, held §i
úr he.'ii .-ægur, en ífl'ositir bíða i
ví'ð frjláræturriar, meðan ifiáir *■>
einir klífa tréð i iþví skyni að ;
rífa í sundur maurabúin. Mest i
ur hJuti „'góðgæitiisins" hrynur §§
auðivi'ta niður og ffer þá í svang :§
inn á þeim, s©m 'bsða. Þetta i;§
minir óneitanJega á söguna af §;
slrákahópnum, eem staflisit inn §::
í afldingarðinn, JiJ þess að i§
hnupJa ep’um. Þeir sendu djarf §§
asta strikinn upp i f.réð, til að §
ryðja -niður 'eptonuim. Hver veit iij
nema tfiskarnir geti verið mis §§
rriunandi Jiugdjarfir?
.TJL ERU aflJmargar fiskateg
undir. sem eru útbúnar m-oð vel §
þro.-kuðum gangíækjum og jafn §;
vel klifurtæk'jum, len istiíga þó
aJdrei ,)faati sínuim“ á iþurrt
Jand. Fiskar þessir, sem flest
ir Jiffa á ám eða vötnum, Játa i§
sér nægja að ispágispora u;n §§
vaitnsbotninn. Eff lij vill hafa i: i
þeir einhvern tíma í fymdinni
árkað um engi og sifcóga, en §
þeir evo orðið Jeiðir þar ó Jíf : :
inu cg snúið hieim iyrir fuJJt ;§
cg aÖÍJit.
§ ÉG VAR búinn að segja ;§
irá . Jandgöngufiskum, sem f§
sér iflugur, en. v>að gera Jifca §§
aðrir.fiskar, enda þóít þeir yf ’
irigoíi 'ekki v'atnið. Ég efast þó
um, að nokkur fiskur síundi §;
þær veiðsr á jafn frumJegan 1§
hátt oig vatnsspýtirinn, sem á
heima í tjörnium og ám á Ind ,
laridi. llann laumast tipp a𠧧
árbökkunum, rekur hausinn
upp úr vafninu oig skimar eft §§
ir flugum í hinu háa sefi sem |i
vex fram mieð ónni. Sjái hann §-
flugu, kemur vatosbogi snögg “
Jega úit úr kjaftinum á honum ji:
í stefnu á fiuguna. sem feilur f§
við slkotið, cg samstondis gfleyp §:
is fiiskurinn hana. Elfftir önstotta ■ 'j
stund er næsta skot tilhúið.
íkigimar Óskarsson.
ur Magnússon stjórnar þessum
fundum og þeir sem ræðast við í
fynsta þættinum eru: Niels Dung-
ai, prófessor, Sigurður Grímsson,
rithöíundur, Sveinn Víkingur,
bi'skupsritari og Benedikt fná Hof-
teigi, ættfræðingur.
Lestur nýrrar útvarpssögu er nú
einnig að hefjast, cg er það „SóJ-
cn íslandus“ eftir Davíð Stefáns-
son frá Fagraskógi. Þorsteinn Ö.
Stephensen Jes söguna.
Fassií'usálmalestor byrjar^ nú
einnig, og les þá nú ÓJafur Ólafs-
son, kristniboði.
Framhaldsleikrit Agnars Þórð-
arsonar, „Víxiar með afföllum",
heJdur áfram, og mun væntanlega
verða níu þættir ailis.
í tónlistardagskránni koma einn
ig nýjungar. „Siníónía Domestica“
eftir Richard Strauss verður flutt
hér í fyrsta sinn, áf bandi frá sax-
nesku ríkiihijómsveitinni. Frá
Sviss liefir útvarpið einnig fengið
verk, sem ekki hefir verið flutt
hér áður, „Amores“ eftir Franz
Tischauser. Það e<r verk fyrir
tenór, trompeta, slagverk og
strengjasveit og er söngvarinn Her
MÁL og Menning
Rltrft. «r. H«ildír
3* fjáfctur
Síðan ég skrifaði um orðið
hnotti (fflit. hnottar) hér i þáíton-
um hafa mér borizl tvö bréf um
það orð. Með því að d þessum bréf-
um koma fram aðrar merkingar
orðsíris en áður ér greint frá, birti
ég það, sem þessir heimildarmenn
hafa um það að segja.
í bréfi frá Berg'sveini Skúlasyni,
dags. í Reykjavík 18. jan., segir á
þessa Teið:
Eins og fraim kemur í grein yð-
ar í Tiim-anúm 12. jan. s. 1., er
orðið hnotti þekkt viða um land,
ef tiJ viM í öllum héruðum lands-
ins. Víðaist virðist það vera notað
um JéJegt þýft beitiland og þúfna-
kolla, sem fyrsfir koma úr snjó
í leysingum.
Ég kannast vel við orðið í
þeirri merikingu úr heimahögum
mír.um, Breiðafjarðareyjum. —
En þar var orðið líka notað um
sérstaka gerð þúfna. Þær eru litl-
ar, standa þétit ' saman, oftast
hnötóóttar og þá ekfci öllu stærri
en vænt hvítkáOshöfuð — stund-
um líka aflangar. — Þær eru
giJdaislar um koJIinn og iíkjast
þVi baus, sem stendur á gil'd-
vöxnum háJsi eða digrum fæti.
Þajisar jarðanyndanir er hvergi
áð firina 'nieima á aJgerJega órækt
Uiffu Jandi, þar sem grunnit er á
lauSt grjót.
Það var Jítið uim Eiæigjur víða
í Breiiðs'fjarðareyjUím, mieðan
margbýOli var í toverri ey. Þegar
sliæigjiur voru þrotoar á haustin,
var stundum farið í hnottana og
þá oft tielkið svo f21 orða: „Vdð
skuJuim reyna að höggva eitthvað
úr hnotíunum“ eða „Farðu og
reyndu að höggva eitthvað þarna
úr hrottunum“.
Sigurffur Ágráistsson Beigir, að
orðin hnjótur og hnotti haffi
sömu m'erkingu í Árnessýisto.
Ekkj k'annast ég við það. Fyrir
vesitan- er hnjótur noltað úim
stærri m jibæffir á Jandi en þúffur
stondum um hnúfca eða bungu-
vaxnar hæffir.
Enn sérkénniDag.ri er bú merking
orösins hnotti, seim Þórarinn V.
Magrtússon frá Steimtúni skrifar
mér um. Hann þeikkJr orðið í merk
ingunni„léleg fiskimið". Veit cg
ekki :t;J, að sú merJiinig sé noifckuris
staðar bóJöfest.
í ibréfi Þórarins, serrn dagsefit er
á ReykjaOundi 16. janúar, segir
svð:
■ Orðin hnjóti og hnotti eru aO-
geng i !minn'i sveit (Sfceggjastaða-
hreppi, N-M.úJ.), annað þó mieð
nokkuff öðrum h'æitói en BJöndalis-
orðaþók greinir. Hnjóti er n'Ota'ð
um hföriga, ®em standa upp úí'
snj'ó. Hnotti ier aítor é móti frek
ar matað af 'sj'ómönnúm cg þá
uim m<i!S, ©am. sklemfenit er á -og taJ
in eru Q'éöieg, t. d. italaff um að
bert Handt, en útvarpshljómsvcit-
in í Beromunster spilar.
Útvarpið hefir nú samband við
nokkrar erlendar útvarpsstöðvar
um að flytja verk frá þeim, en
þær flýtja einnig öðru hvoru ís-
lenzkar dagskrár.
Þá verSur í næsíu viku sérstök
kynning á verkum Sigurðar Þórð-
arsonar cg á kvöldvöku wrða
sungdn lög viff kvæði eftir Stein-
grím Thorsteinsson og verður sá
hátóur nú tekinn upp að flytja Jög
við kvæffi sérstakra skálda hverju
sinni.
Loks leikur hljómsveit Ríkisút-
varpsins á sunnud'agskvöld eins og
venja er, undir stjórn Hans-Joa-
chim Wunderlich, og verða þá
meðal annars flutt eftirfarandi
vérk:
baJmatísk rapsódía, eftir Schröd
er. Tréskódans úr óp. „Keisari og
trniburmaffúr“ eftir Lortzing. For-
Jiaikur að æv in týrale i k nu m
,,Frosk-akonungurinn‘‘ eftir Rust.
RAFMYNDIR H.F.
Limdargötu 9A
fara út á hnottana. Hvort þetta
er ný mérikJng orð'sins, veit óg
elkík-i, en ed tii vl'l væri það at-
huigandi.
Síðan ég ræd'di siðast uim orðið-
méffur haifa mér borizt allmörig
brcff um það orð. Eg mun þó skki
biría þau, ief þvd að þaú eru ÖJJ af
saima svæði •ag hin fyrri bréf, sem
ég b'effi birt um það efni. Þetta
orff virðist vera ífcunnugt um n'jest-
aflllt ©ða aCCit VeiSiturJand og mikinn
hfluta nioriffiurJandis, að mánnsta
fcoHti Húnaiyaitois- cg Skagalfjarðar-
sýstor, Eyíirðingar cg Þingeyingar,
sem haía iskriffað mér, kannast ekki
við orðið úr Edniúto byggðariögum.
Uim norðaustorlhLiuta 'landsins er í
þeus istaff niotuð orðin sullgarður
og sullur, ‘sem cg hefi aðein-s lítiJi-
lega vcMS að áfftur. Tveir tiienn
haifa 'driepið á þeisisi orð í hréfurn
tiJi mön, Cig eCcaJ ég nú birta það,
sem þeir haía uim þau að segja.
GíeöJ Magnúöson í Eyhi'darholibi
skxilfar fenér ó þiassa leið 11. des-
eiriiber 1957.
í þættifeMiim þann 1. des. bJ.
spyrjiet þér fyrir um, hverjir
þekkija mrjni orðið sullur í merk-
ingunni sullgarður (í fjöruborði
eð,a á vakarbarimd í (mikJ'u)
straumivaitr.'i). HejTit hefi é'g orð-
ið notað í þessari merkingu —
oíg þó sjaO'dan. Hitt kannast ég
betur við, að orðið sullur sé haft
uim JióJffrosinn ágang — krap(a)
suJff (hvk), krapstellu (krapa-
hröngj,, ©í meira er frosið, sbr.
kJakahröngl, íishröngil, er harð-
fræið ©r) — á ísi lagðri á, enda
sé yiíiriborð óslétt. Þó er orðið
engan viegin aJigengit h'ér í Skaga-
fiirffii.
Ofðið krapsull, se.m Gíisfli mirin-
iist’ á, ur.un vera gamaiit, end-a kean-
ur það fyr.ir d fcvæði eftir Stefán
Óláteon i V.aL'Janiesi. Hinis vegar
þekki ég ékCd orðið krapsifcelte, sem
GMi mofcar í bréfd bí®u. Aftur á
móti iþekíkii ég orðin stella oig stellu
grautur utrn 'sénstaka fcegund a£
graut.
Siigurður BgiCisson á Húsavíik
minniist ©ifemig á sullgarff. í bréfi
hans, isem daigsatt er í Reykjavífc
3. d'asember 1957, segir ó þessa
leið: - ‘ '
Eig ©r fædidur og uppaJinn í
Þingeyjarsýslu nærri sjó (á Laxa-
mýri) og (beyrði aildrei móð
n'effndan þar utm isflóðir í uppvfext
irauim og láClát, að orðið hafi verið
Jd'tið 'cffa ©kki niotað. í þiass stað
æildið taJað iusn sullgarff í fjör-
unum.
í briéfi Gíisla í EyhfflidarihióJti, því
sam éfftar var onJnnzt á, riegir m. a.
svo:
• Mig fýsir að fnæðast usn, hve-
nær upp aniun'i hafa ekotið koJl-
intam ofðið að starfrækja (starf-
ræksla), Ihvenær hafizt var handá
uim að starffrækja aJla ckapaða
hOiufi, fyrirfcælki, stofnanir o. s.
íirrv. í mæflltu rnláfl'i nóta menn,
þar eeim éig þekifci ti'l, enn vdð
slöigniina að' reka (rekstur) og
þurifa, aö óg hygg, ekki að
skamimaiit 'sdn fyrir. En hversu
]i&r.gi verfftar það? Sé Jitóið í blað
effa bák, verffur ekki þverfótað
fyrir þerisu óiféti: að starfrækja.
Jafnwefl í lagaimiái'i síðari ára ríð
u r 'orffið tefcfcii við einfceyimkig.
Ritað miáJ beffir efaiaust áhrif á
mælt mái, of't til góðs, ósjaldan
tflö iCCis.
Eig veit •elklkii iiífcvæmCega, hve-
nær siöignin starfrækja var garð.
En grur.ur imJnn <er isá, að það hafi
verið uim a'ildaimót. Elzta dæmi, er
BfliöndaQitoók hleff'ir, er frá 1905 (úr
Stj'órnartiffiiiKtoim). Eg mi.nnist
þesls, að SJIgurffur Gaðn'.andsson
skiáJan'.ieiGtari sagffd mér eitt sinn,
að han.n nefði grun um, að scgnin
heíði veiúð rnynduð í sambandi
við iagnir.igu eóman-s til landsms
eða rr.ieð öSf'Ur.n orðum, að fynslt
bsiíði veriff ttiáð um að starírækijá
S'inanri. Eg sé, að þetfca er í sann-
ræim'i viff eOeta diæmið i BlöndaJs-
bóJc.
Eg er samimláJa Gtela uim það, að
.siagnin 'er Jt'iót og Ceiðinuieg. Bg
sneiði ávaCCIt hjá hienni og hvet aðra
til hics sama. H.H.