Alþýðublaðið - 19.03.1940, Blaðsíða 2

ÞRIÐJUDAGUR 19. MARZ 1940.
ALÞrÐUBLAÐIÐ
■£[* G, vesæll undirritandi þess-
ara lína, leyfi mér að fara
þess á leit við háttvirta fjár-
veitinganefnd Alþingis, að hún
setji aftur inn á-18. grein fjár-
laganna fyrir næsta ár styrk-
hæð þá, er ég hef notið þar
undanfarin ár til ritstarfa —
2 500 krónur — eða tryggi mér
á annan hátt þessa fjárhæð á-
samt dýrtíðaruppbót, samtals
3 125 krónur.
Þessa málaleitan vildi ég
mega rökstyðja með eftirfarandi
greinargerð heilbrigðrar skyn-
semi.
II.
Háttvirtri fjárveitinganefnd
mun það meira eða minna
kunnugt mál, að ég lagði í mörg
ár mikið kapp á að safna orðum
og orðatiltækjum úr íslenzku al-
þýðumáli. Þetta var meira að
segja aðalstarf mitt og umhugs-
unarefni á árunum 1916 til
1923, þrátt fyrir það að orða-
söfnunarstyrkur minn væri þá
ekki rífri en sem svaraði tveggja
til þriggja mánaða hýru mjög
hversdagslegs skrifstofumanns.
Ég var mér úti um all-mikinn
fjölda sjálfboðaliða víðs vegar
um land og ritaði handa þeim
Leiðarvísi um orðasöfnun, sem
doktor Stefán Einarsson segir
um í bók sinni um mig (25. bls.),
að sé „ágætt kver og einstætt í
íslenzkum fræðum“. Fyrir ritun
þessarar bókar, sem er einstak-
lega vandað verk, fékk ég að-
eins litla þóknun, en þar á móti
eyddi ég drjúgum skildingum í
að senda hana sjálfboðaliðunum
út um landið ásamt skrifuðum
beiðnum, bréfum og uppörvun-
um.
Með þessum hætti dró ég
saman og varðveitti í mörgum
tilfellum frá ævarandi glötun
margar þúsundir orða og orða-
tiltækja úr alþýðumáli, hreih-
skrifaði og skýrði allt þetta af
smámunalegri nákvæmni og
vandvirkni, raðaði því eftir
stafrófsröð og gekk 1 alla staði
svo samvizkusamlega frá því,
að mér leikur grunur á, að eng-
inn hefði gert það betur. Þetta
orðasafn er nú geymt á trygg-
um stað í Landsbókasafnshús-
inu, að undanskilinni nokkurri
orðafúlgu, sem ennþá er í vörzl-
um mínum og ég hleyp öðru
hvoru í að hreinskrifa, þegar
hentisemin leyfir.
Rithöfundar og fræðimenn,
sem haft hafa afnot af þessu
orðasafni mínu, geta borið mér
vitni um fráganginn á því, ef
svo ólíklega skyldi fara, að hátt-
virt fjárveitinganefnd hefði til-
hneigingu til að draga í efa mína
eigin sögusögn. Auk þess veit ég
ekki betur en til sé í stjórnar-
ráðinu loflegt álit um orðasafn
mitt eftir Ólaf Marteinsson
norrænufræðing, er Jónas
Jónsson skipaði í stjórnartíð
sinni til að rannsaka orðasöfn-
un okkar Jóhannesar L. L. Jó-
hannessonar — ef til vill frem-
ur af landsföðurlegri rækt til
Jóhannesar og Jakobs Smára,
sonar hans (fyrrum ritstjóra
Landsins) en í því skyni að leita
að yfirburðum mínum.
Samt sem áður viðurkenni ég,
að ég hefði getað afkastað meiru
í þessum greinum, ef það hefði
ekki dregið úr áhuga mínum og
lamað getu mína, að Alþingi
var alltaf öðru hvoru að lækka
þessa styrkómynd og að sú
hætta var á öðruhverju þingi yf-
irvofandi, að hann yrði felldur
niður að fullu og öllu. Það er
enginn vinnandi vegur fyrir
allslausan mann að leggja út í
stórræði undir svo duttlungafull
um kringumstæðum, — að ég
ekki tali nú um allan þann lág-
Þórbergur Þórðarson;
éf til fjárveitioganefDd
AlþýSublaðið hefir verið beðið um rúm fyrir eftir-
farandi grein.

kúrulega rógburð og þekkingar-
lausa lygaþvætting, sem spunn-
inn var upp um orðasöfnun
mína til þess að fá styrkinn af-
máðan af fjárlögunurn.
Mér varð fyrst átakanlega
ljós hin mikla niðurlæging mín
sem orðasafnara, er ég skoðaði
sænsku orðasöfnunina í Upp-
sölum veturinn 1926. í því
menntaða landi þótti orðasöfn-
un úr daglegu máli alþýðu svo
mikilsvert menningaratriði, að
fyrir henni stóð maður á fullum
launum með fjölda aðstoðar-
manna. Og hann hafði til um-
ráða mikið pláss í bókhlöðunni.
En íslenzki orðasafnarinn varð
að gera sér að góðu að geyma
sitt orðasafn undir litlu borði i
rykugri herbergiskompu, sem
hann hýrðist í á þessum árum.
Og í hinni siðmenntuðu Svíþjóð
var það jafn-óhugsandi að
nokkurntíma kæmi til mála að
fella niður' fjárveitingar til
orðasöfnunar eins og að við
legðum fyrir róða biskupsemb-
ættið eða hættum að greiða
konginum kauphýruna. Þegar
ég, lítilsvirtur „orðasmali"
norðan úr íslenzkri menningu,
stóð augliti til auglitis við orða-
söfnunina sænsku, húsrými
hennar og forstöðumanninn,
Johan Göttling, 1. febrúar árið
1926, þá varð mér ósjálfrátt hið
sama að orði og Sigurði In-
gjaldssyni. er fyrir knjám hon-
um stóð hinn prúði barnahópur
á Vatnshorni í Skorradal:
„Mikið hefir guð blessað þetta
íólk.“
En þrátt fyrir þessa baráttu
mína við hinn andlega frum-
býlingshátt, tókst mér samt að
vinna hér verk, sem á sínum
tíma mun hafa þýðingu fyrir
máls- og menningar-sögu þjóð-
arinnar. Og þeir tímar munu
koma, að orðasafn mitt verður
all-rífileg uppfylling 1 íslenzk-
íslenzka orðabók, þegar hafizt
verður handa að leiða það nauð-
synjaverk til endanlegra lykta.
Með sama rétti er ég sannfærð-
ur um, að Leiðarvísir minn um
orðasöínun verður þeim mönn-
um að nokkru liði, er takast á
hendur orðasöfnun úr íslenzku
alþýðumáli, eftir að ég er farinn
burt af þessu síldarplani tilver-
unnar.
III.
Annar starfsþáttur minn í
þágu íslenzkra fræða er söfnun
mín á þjóðsögnum og dularfull-
um fyrirbrigðum, er ég hef
fengizt við síðastliðin 18 ár.
Sumt úr þessu safni hef ég birt
í Gráskinnu, en margt á ennþá
eftir að koma fyrir almennings-
sjónir, og merkustu sögurnar
hefir mér tekizt að grafa upp á
þessu ári.
Ég hygg, að enginn, sem eitt-
hvert skyn ber á ritað mál,
muni draga það í efa, að þessi
sagnaritun mín sé að frásagnar-
hætti, stíl og máli fyllilega sam-
bærileg við hið bezta, er ritað
hefir verið hér á landi af þessu
tagi. Þar til vil ég nefna til
dæmis Vélstjórann frá Aber-
deen og Bæjadrauginn, sem
komu í Gráskinnu. „Sögur Grá-
skinnu eru mjög vel sagðar,
ekki sízt þær, sem Þórbergur
stendur að,“ segir dr. Stefán
Einarsson.
í þessum flokki íslenzkra
fræða vildi ég einnig telja all-
mikinn fjölda annars konar frá-
sagna, er ég hef fært í letur úr
íslenzku þjóðlífi. Sumt af því
hefir komið á prent. Annað er
ennþá óbirt. Af því, sem á prent
hefir komið, skal hér nefnd
einkar læsileg lýsing á lífi al-
þýðufólks í Reykjavík á síðara
helmingi 19. aldar. Þessi ritsmíð
kom í „Landnámi Ingólfs11 árin
1938 og 1939. Hún er rúmar sex
arkir í Skírnisbroti, og mér vit-
anlega mun hún vera hið fyrsta
og hið eina, er heitið getur, að
ritað hafi verið um líf alþýðu-
fólks 1 Reykjavík á þessu tíma-
bili,
Þá má nefna Ströndin á
Horni, sem kom í Dvöl, og Með
strandmenn til Reykjavíkur, er
birtist í Iðunni. Báðar þessar
frásagnir hafa þótt mjög
skemmtilegar lestrar. Og ég
held ég segi ekki annað en
staðreynd, þó að ég fullyrði, að
þær standa á hærra frásagnar-
stigi en maður á yfirleitt að
venjast hér á lándi. Ég ætla, að
þær sameini í sér hinn þjóð-
lega tón, ótrúlega nákvæmni
og hittni í orðavali, tilgerðar-
lausa festu í stílshætti og undir-
þunga í allri frásögninni, sem
endurómar stemningu atburð-
anna.
En fremst af öllu í þessum
flokki stendur þó án allra efa-
semda Lifandi kristindómur og
ég, sem út kom í tveim heftum
Iðunnar. Sú langa frásögn er
þann veg rituð, að ég þykist
hafa ástæðu til að efast um, að
nokkrum íslendingi hafi betur
tekizt að lýsa æsku sinni. Mér
virðist meira að segja ekkert
yfirlæti í því að spyrja: Hefir
nokkrum tekizt það eins vel?
Mætti ég þá ekki vænta þess,
að háttvirtri fjárveitinganefnd
verði það ljóst af þessu yfirliti,
að það er alls ekki svo lítið að
vöxtum. sem ég hefi lagt til ís-
lenzkrar tungu og sagnaritun-
ar, sízt af öllu ef þess er gætt,
að allt, er ég hef afrekað í þess-
um greinum, er fyrsta flokks
vara að vandvirkni? Ég er þann
veg gerður, að ég hef aldrei get-
að skilizt við nokkurt verkefni
fyrr en mér hefir tekizt að
ganga svo frá því, að ég hef
ekki fundið neitt ráð til að gera
það betur. Það heyrir því undir
allt annan eiginleika en slóða-
skap, að mér miðar hægar á-
fram á ritbrautinni en mörgum
öðrum. En í landi, þar sem öll
byggingarlist hefir staðið á svo
sorglega frumstæðu stigi, á
margur erfitt með að meta slík
vinnubrögð að verðleikum.
Ég hafði haldið í hinni hrekk-
lausu einfeldni minni, að á þess-
um uppoffrandi tímum þjóð-
rækni og föðurlandselsku væri
þessi þjóðfræðaiðkun mín með
þökkum þegin og talin launa
verð af forráðamönnum lands
og lýðs, þó að ég hafi ekki haft
lyst á að skreyta hana skjanna-
legu, siðmenningarsnauðu
fleipri um ást til föðurlandsins
og þjóðlegheitanna. En eru verk
ekki trúrra vitni en orð?
IV.
Þessu næst er á það að minn-
ast, að ég hef samið þrjár
kennslubækur í alþjóðamálinu
Esperanto, er bókaútgáfa ísa-
foldar hefir gefið út. Einnig hef
ég unnið í mörg ár í tómstund-
um mínum að esperanto-ís-
lenzkri orðabók.
Árið 1936 ferðaðist ég um
Danmörku og víðs vegar um
Svíaríki og flutti í þessum
löndum yfir 60 fyrirlestra um
land mitt og þjóð, sýndi fjölda
skuggamynda af landinu og lífi
fólksins og lét áheyrendur mína
heyra nokkur íslenzk úrvalslög
á grammófón.
Með þessum fyrirlestrahöld-
um fyrir mörgum þúsundum á-
heyrenda lagði ég fram nokk-
urn skerf til að kynna land og
þjóð, en ég hafði haldið, að það
væri alvarlega meint, að hin
svokallaða landkynning væri
okkur talsvert mikilvægt á-
hugamál. En kannske er nú land
kynnings lítilsvirði, sem ekki er
ilutt aí manni með rétta stjórn-
málajátningu. Svíar, sem sjá
flesta hluti innan víðara sjón-
deildarhrings en við, litu öðru-
vísi á: „Se Islando havus mult-
ajn konsulojn kiel vin, ghi ne
estus en malbona situacio sur la
internacia kampo“, — ef ísland
hefði marga konsúla eins og yð-
ur, væri það ekki illa sett á al-
þóðasviðinu, sagði t. d. einn á-
heyrandinn við mig.
Ég er sem sé töluvert slyngur
fyrirlesari.
V.
Loks kem ég að þeim þætti í
lífsstarfi mínu, sem ég tel
merkilegastan allra. En það eru
ritstörf mín, sem fjalla um önn-
ur efni en drepið hefir verið á
hér að framan. (Lifandi kristin-
dómur og ég gæti þó eins vel
talizt til þessa flokks.) Ég ætla
ekki að þreyta háttvirta fjár-
vetinganefnd á að rekja þau
verk mín á þessum stað. Þau eru
öllum landslýð löngu kunn.
Ég vildi aðeins mega vekja
athygli á því, án þess að það
yrði reiknað mér til hofmóðs og
stærilætis, að meðal smekk-
manna og sérfræðinga á bók-
menntir munu varla deildar
skoðanir um eftirfarandi: Rit
mín og ritgerðir af þessu tagi
eiga að andlegu fjöri, þrótti í
hugsun, frumleik, stílsnilld, mál
fari og heimsborgaralegri ein-
urð sæti á bekk með því, sem
höfðinglegast hefir verið skrif-
að hér á landi. Þau hafa haft
mikil áhrif á samtíð sína. Þau
hafa slitið vaðmálshömlurnar af
hugsun hinna yngri rithöfunda,
rifið ritháttinn upp úr stein-
runnum erfðavenjum og átt eigi
all-lítinn þátt í aukinni stílfág-
un og listrænna rithætti. „Það
er gallenskur elegance yfir stíl
Þórbergs,“ sagði einn af fræg-
ustu rithöfundum þjóðar vorr-
ar. Og dr. Stefán Einarsson seg-
ir: „Það eru engar öfgar, þótt
fullyrt sé, að síðan á dögum
Fjölnismanna hafa íslenzkt mál
og stíll, einkum í lausu máli,
ekki tekið þvílíkum stakka-
skiptum, sem orðið hafa nú tvo
síðustu áratugi — í ritum þeirra
Þórbergs og Laxness fyrst og
fremst . .. “
Þessa kosti hefir þjóðin líka
kunnað að meta. Allar bækur
mínar, að einni undanskilinni,
hafa selst betur en flest annað,
sem hér hefir á þrykk út geng-
ið. Og ég veit ekki betur en
flestir telji þær í röð hins
skemmtilegasta og óvenjuleg-
asta, sem þeir eigi völ á að lesa.
Þessi eina bók, Alþjóðamál og
málleysur, sem illa seldist, er
samt sem áður skemmtilega
skrifuð, þar að auki stórfróðlegt
rit og þrungnari af rökum og
sönnunum en flest þau skrif,
sem maður á hér að venjast, í
landi, þar sem menn „kunna
svo mikið, en vita svo fátt“.
Einn meginþáttur hennar er
einkarfróðlegur fyrir alla, sem
leggja , stund á málvísindi
enda sagði einn norrænufræð-
ingur við mig: „Ég var rétt orð-
inn esperantisti við lestur bók-
arinnar.11 Alþjóðamál og mál-
leysur fékk nálega undantekn-
ingarlaust góða dóma. Rolf Nor-
denstreng í Uppsölum endaði
langan ritdóm um bókina í
sænsku blaði á þessa leið:
„Detta referat kan ingen rátt-
visa göra át förf:s livfulla, med-
ryckande framstállning. Han ár
en verkligt god stilist, han ár
intelligent och kunnig.“
í þessu ljósi sáu ritdómararn-
ir Alþjóðamál og málleysur,
þegar kom út fyrir myrkur
mannhatursins. En bókin seldist
illa af tveimur ástæðum: í
fyrsta lagi vegna þess, að hún
fjallaði um efni, sem fólk trúði
fyrirfram, að það hefði ekki
gaman að. í öðru lagi og fyrst
og fremst af þeirri ástæðu, að
útgefendurnir kunnu ekki frem-
ur en börn að útbreiða bækur.
Þetta var allt og sumt.
Einn þátturinn í þeirri höf-
undarstarfsemi minni, sem 1
þessum kafla hefir verið gerð að
umtalsefni, er æfisaga mín og
lífssaga samtíðar minnar í eins
konar rómanformi, þó nánar
sagt: mitt á milli rómans og
sögulegrar frásagnar. Þetta bók-
menntafyrirbæri var óþekkt í
íslenzkum bókmenntum, þar til
fyrsta bindi þessa ritsafns kom
út vorið 1938 undir nafninu ís-
lenzkur aðall.
Þessi bók hlaut mjög góða
dóma, enda er hún efalaust eitt
af því bezta og kannski að sumu
leyti öllu öðru framar, sem ég
hef fært í letur. Ég held ég hlaði
ekki sjálfan mig óverðugu hóli,
þó að ég þegi ekki yfir því, að
hún sé listaverk að stíl og frá-
sagnarhætti, að persónur henn-
ar séu nokkurnveginn eins lif-
andi og sérkennilegar og guð
hafði gert þær, og að hún sé
spjaldanna millum gegnsýrð
af hárfínum húmör, sem ekki
hafi þekkzt í íslenzkum bók-
menntum fyrir mína daga. Bók-
in seldist ágætlega, þó að hún
kæmi út á einhverjum versta
tíma árs. Og ég held, að flest-
um, sem eitthvert nef hafa fyrir
hinar fíngerðari bókmenntir,
hafi þótt hún allt að því óvenju-
lega skemmtileg lestrar. Sér-
lega „litterer“ maður, búsettur
suður í KaupmannahÖfn og
mjög brjóstumkenndur af
mannúðinni hér í norðrinu,
sem ein aðalsögupersóna bókar-
innar, hafði þessi orð um hana:
„Þarna hefir Þórbergur skapað
klassiskt listaverk.“
Vera má þó, að einhverjum
hafi farið líkt við lestur þess-
arar bókar og heiðursprófess-
ornum, sem byrjaði að lesa Pan
í þýðingu Jón Sigurðssonar frá
Kaldaðarnesi. Hann lagði bók-
ina fljótlega frá sér og sagði:
„Þennan fjanda get eg ekki les-
ið.“
Næsta bindi þessa ritsafns
heitir Ofvitinn og kemur út á
hausti komanda. Þá eru eftir
tvi. ,ða þrjú bindi, og verða þau
kannski merkust í þessu rit-
safni, ef allt skeikar að sköp-
uðu.
Loks vil ég hnýta því hér aft-
an við, að ég er kominn langt á
leið með að skrásetja endur-
minningar aldraðs Reykvíkings
um Indriða Indriðason miðil, og

auk þess er ég í þann veginn að
lúka við að færa í letur reim-
leikasögu eins sveitabæjar frá
því á 17. öld og fram á þennan
dag.
VI.
Iivað sýnist nú háttvirtri
fjárveitinganefnd? Virðist henni
þetta yfirlit yfir ritstörf mín
réttlæta það gerræði, að rithöf-
undarstyrkur minn sé fyrst
stórlega lækkaður og síðan
þurrkaður burt af fjárlögunum?
Ég þykist vita, að hún hafi til
hvorugs ætlazt, þegar hún sam-
þykkti breytinguna á 18. grein
fjárlaganna. Ég þykist meira að
segja vera viss um, að henni
þyki slíkar aðfarir bæði
heimskulegar og mannúðar-
snauðar í garð eins af beztu rit-
höfundum þjóðarinnar fyrr og
síðar. Ég veit, að henni er eins
vel kunnugt um það og mér, að
slíkur fjandskapur gegn mann-
vitinu þekkist ekki í einu ein-
asta lýðfrjálsu menningarlandi
utan íslands. Og að óreyndu vil
ég ekki ætla henni það ábyrgð-
arleysi, að henni sé ekki ljúft að
kippa þessu aftur 1 lag og búa
svo um hnútana þegar á þessu
þingi, að slík vanvirða geti ekki
framar hent íslenzka menningu.
Ef til vill hefir undanlátssemi
nefndarinnar stafað að ein-
hverju leyti af því, að henni er
ekki nægilega ljóst, í hvers
konar stríði þeir veslings menn
standa, sem hafa valið sér það
hlutskipti að vera góðir rithöf-
undar. Ef til vill hefir sá hug's-
unarháttur sumra manna villt
um hana, að bókagerð sé tóm-
stundadútl og að rithöfundur sé
því nokkurn veginn sams kon-
ar fyrirbæri og slæpingi.
Það er vandalaust verk og til-
tölulega áreynslulítið að rubba
upp óvönduðum bókum, þar
sem taka má burt annaðhvert
orð og hægt er að setja einhver
önnur inn af handahófi í stað-
inn fyrir þau, án þess að það
auki nokkuð á misfellur bókar-
innar. Slíkar bækur gæti ég
samið nokkrar á hverju ári.
En að skrifa vandaðar bæk-
ur, þar sem hver einasta setn-
ing, hvert orð, janfvel hvert at-
kvæði er hnitmiðað eins og
maður standi daginn út og dag-
inn inn við að hæfa með byssu
fimmeyring úr hundrað metra
fjarlægð, að skrifa slíkar bækur
er einhver sú versta og seinunn-
asta þrælavinna, sem til er á
þessari þrældómsins jörð. Og
aðeins þær bækur, sem eru þann
veg ritaðar, eru vandaðar bæk-
ur. Uppkast eftir uppkast,
breyting eftir breytingu, hrein-
skrift eftir hreinskrift, aftur
uppkast, ennþá breyting, að
nýju hreinskrift, einum átta,
tíu, tólf sinnum, þar til manni
loksins finnst maður hafa form-
að setninguna rétt, fundið hin
réttu orð, sett saman hin réttu
atkvæði.
Þetta er að vera góður rit-
höfundur. Þetta er að skrifa
vandaðar bækur.
Það segir sig sjálft, að slík
vinnubrögð taka geysilegan
tíma, eru galeiðuþrældómur,
leggja á höfundinn látlaus
heilabrot, sem halda honum
undir afléttulausu oki allan dag-
inn og varna honum ósjaldan
svefns og værðar á nóttum, svo
að hann er jafnvel rekinn til að
setjast upp í rúmi sínu og skrifa.
(Hamsun og fleiri.) Venjulegur
vinnutími minn, eftir að ég
byrja að hreinskrifa fyrsta upp-
kastið, er frá klukkan sjö, átta
til níu á morgnana og heldur á-
fram til tvö og þrjú á næturnar,
með tveggja til fjögra stunda
hvíld að deginum og á kvöldin.
Frh. á 3. síðu.