Morgunblaðið - 04.09.1919, Blaðsíða 2

2
MORGUNBLAÐÍÖ

Listasýningin i Barnaskólanum opin kl. 10-7. Aðgangur I króna.

MORGUNBLAÐIÐ
Ritstjóri: Vilh. Finsen.
Ritstjórn og afgreiCsla í Lækjargötu 2.
Sími 500. — Prentsmiðjusími 48.
Kemur út alla daga vikunnar, að
mánudögum undanteknum.
Ritstj ór narskrif stof an opin:
Virka daga kl. 10—12.
Helgidaga kl. 1—3.
AfgreiCslan opin:
Virka daga kl. 8—5.
Helgidaga kl. 8—12.
Auglýsingum sé skilað annaðhvort
á afgreiðsluna eða í ísafoldarprent-
3miðju fyrir kl. 5 daginn fyrir útkomu
þess blaðs, sem þær eiga að birtast í.
Auglýsingar, sem koma fyrir kl. 12, fá
að öllum jafnaði betri stað í blaðinu
(á lesmálssíðum) en þær sem síðar
koma.
Auglýsingaverð: Á fremstu síðu kx
1.60 hver cm. dálksbreiddar; á öðrum
síðum kr. 0.80cm.
Verð blaðsins er 1 kr. á mánuði.

innnar.
— Sjávarútvegsnefnd hefir borið
fram frumvarp til laga um land
helgisvarnir og er þar gert ráð fyr
ir að landið kaupi strandvarnarskip
sem haidi uppi landhelgisgæzlunni
Hér er á döfinni þýðingarmikið
málefni. Samkvæmt sambandslög-
unum tókust Danir á hendur að ann
ast gæzluna svo lengi sem íslend
ingar vildu ekki taka hana í eigin
hendur. En landhelgisgæzla Dana
hefir nú síðasta álrið ekki verið
nema nafnið tómt og fiskimiðin inn-
an landhelgi verið alveg varnarlaus
fyrir uppvöðslum erlendra fiski-
skipa.
Allir vita að eirfhver breyting
þarf að verða á þessu og það fljótt.
> Landhelgin er dýrmætasta eign
okkar og að láta hana vera varn-
arlausa er álíka mikið ráð eins og
ef bóndinn ræki ekki úr túninu fyrir
sláttinn. Og það vita einnig allir,
að það getur bakað landinu skaða,
sem nemur mörgum miljónum
króna á hverju ári, og getur leitt til
algjörðar eyðileggingar fiskimið-
anna, ef eigi verður tehið í taum-
ana.
Til þess að bæta landhelgisgæzl-
una eru tvær leiðir. Önnur sú að
Danir vilji lcrfa því, að koma hér á
gæzlu, sem verði að gagni, og um
það eru menn vondaufir, því það
virðist svo sem þeir hafi skilið á
kvæði sambandslaganna á þann
hátt að gæzlan mætti vera nafnið
tómt. En hin er sú að íslendiugar
taki strandgæzluna í sínar hendur.
Enginn neytar því að þar sé
mikið ráðist. Strandgæzlan kostar
landið mikið fé og dugandi menn.
En treysta má því að duglegur mað-
ur íslenzkur, sem iengið hefir þá
mentun er nauðsynleg verður að
teljast foringja á varðskipi reynist
miklu betur en danskir foringjar,
sem koma hingað eitt ár að eins og
eru allsendis ókunnir háttum og at-
hæfi útlendinga. fsléndingurinn er
kunnugri og það er fyrir mestu.
f greinargerð sjávarútvegsnefnd-
ar er áætlun um kostnaðinn sem af
úthaldinu leiði fyrir landið, á ári
hverju. Kemst nefndin að þeirri
niðurstöðu, að hann muni verða
256,300 kr. á ári hverju. Þar af eru
60 þús. kr. áætlaðar til fyrningar á
skipi og áhöldum,
Við áætlun þessa er eitthvað að
athuga. T. d. er gert ráð fyrirtveim
kýgdurum og 5 hásetum að eins.
■Hvernig er hægt að hugsa sér strand
varnarskip með 14 manna áhöfn
alls, að matsveiirfUm meðföldum.
Gæti ekki farið svq, að trollari gerði
sér lítið fyrir og færi með sjálft
strandvarnaskipið til Englands eins
og sýslumanninn forðum?Ef hugsað
er um að gera út strandvarnarskip,
þarf það að vera svo útbúið að það
geti komið að fullum notum, að það
komi að fullu gagni. skipið þarf að
vera vel liðað og það er líklegt, að
hægt væri að hafa það vel liði skip- eru:
eru hér
Bónarbréf
um samskot
til Yiðreisnar Bessastaða-kirkju.
að án mikils kostnaðarauka. Svo er
mál með vexti, að kvaðir um sjó-
mensku hvíla á þeim sem taka vilja
próf við stýrimannaskólann og vél-
stjóraskólann. Ekkert lægi nær en
áð þessir menn væru látnir vera um
tíma á varðskipinu. Gera má ráð
fyrir að regla öll og agi verði þar
fyrirmynd. Og varðskipið gæti þá
orðið skóli í sjómensku um leið og
æfingin sem skipstjóraefni fengju
þar yrði miklu betri en annarstaðar
Störfin á skipinu yrðu líka hægari á
varðskipinu að öllum jafnaði, svo
að tími gæti unnist til bóknáms
samfara daglegu störfunum.
Yarla trúum vér öðru, en að það
yrði eftirsókt af ungum mönnum
sem ætla að gera sér farmensku að
líísstarfi að 'komast á svona skip
þó kaup væri lítið sem ekkert. Þeir
sem þar hefðu verið mundu að öll-
um jafnaði sitja fyrir öðrum eftir á:
því þeir hefðu fengið þann bezta
skóla í sjómensku sem unt er að fá
Og þeim mundi eigi að eins lærast
regla og stjórnsemi, fyrir utan sjó
mannaþekhinguna heldur einnig
kurteisi og háttprýði í a-llri fram-
göngu en á því eru síður tök á þil-
skipunum.
Ef strandvarnarskipið verður
keypt og gert út á landsins kostnað
má ekki ganga fram hjá þessu at-
riði. Strandvarnarskip með 5 há-
setum getur aídrei orðið að liði,
heldur miklu fremur til þess að
vekja ltilsvirðingu útlendra skip-
stjóra á oss og ala upp í þeim strák-
mn í yfirgangi og spillvirkjum. En
strandvarnarskip með nógum
mannsafla og vel búið öllum tækj-
um getur orðið til stór gagns og
slenzkri sjómannastétt til mikillar
eflingar.
Að strandvarnarskipið verði
skólaskip jafnframt er atriði sem
vér vildum biðja alþingismenn að
athuga við væntanlega meðferð
máls þessa í þinginu. Skipað 'þ a r f
fleiri menn en nefndin hefir gert
ráð fyrir, og beinasti vegurinn til
pess að fjölga mönnununi án þess
að kostnaður a,ukist tilfinnanlega,
er einmitt sá, sem bent hefir verið
hér.
Málið í heild sinni er mikils vert,
eins og nú er ástatt. Danir hafa sýnt
pað í verkinu, að þeim er ekkert á
hugamál að rækja strandgæzluna
á þann hátt sem oss er nauðsynleg-
ur. Og þá er ekki nema eitt íyrir
hendi: að gera það sjálfir.
Fjárhagur landsins er þannig
uú, að landið má illa við jafn stór- inn
feldum útgjaldaliðum og þeim, sem
af strandgæslunni leiðir. En það
má enn ver við hinu, að fiskimiðin
séu eyðjlögð. Og á því er hætta, ef
ekki verður hafist handa.
En það skiftir þó mestu í þessu
máli sem öðrum, að að sem gert
verður komi að gagni. Og því verð-
ur að vanda vel til. Yér þurfum að
sýna Dönum og öðrum hvemig
hægt er að gæta fiskimiðanna. Ef
vér gerum það ekki, er ver farið en
heima setið.
Fá eru gömul hús á landi liér, en
því meiri nauðsyn ber til að varð-
veita þau vel, sem merkust þeirra
steinkirkjurnar gömlu, sem
allra kirkna elztar. Ein
þeirra er kirkjan áBessastöðum,sem
nú er um 100 ára ’gömul, fullgerð
1823. Hún er 22y2 m. að lengd og
stöpull, 5 m., að auki, en 11 m. að
breidd. Gerð hennar alla, svo sem
hún hefir verið að upphafi, má sjá
allglögglega af 6 myndum er hr.
Guðjón Samúelsson húsameistari
hefir gjört eftir nákvæmum mæl-
ingum og athugunum, og að sumu
leyti eftir lýsingu gamailla manna.
Kirkjunni hefir verið að ýmsu leyti
breytt á síðari tímum og færi að
vísu bezt á að henni yrði komið aft-
ur í hið upprunalega horf, en mest
er þó áríðandi nú, að fyrirbyggja
frekari hrörnun hennar og gera að
hinum stóru skemdum, sem á henni
eru orðnar. Leki 'hefir komist að
henni, á suðurþekju einkum, við
stöpulinn, og hefir hann valdið
miklum fúa á loftinu og einkum
gólfinu, svo það verður að endur-
nýja að miklu leyti. Ýmislegt annað
þarf og umbóta við. Múrveggir all-
ir eru heilir; hafa þeir verið hlaðnir
úr höggnu grágrýti að utan, en á
síðari tímum, því miður, sléttaðir
með steinlími og kalkaðir. 1 stað
hins upprunalega, bikaða timbur-
þaks hefir verið sett á rautt járn-
þak, sem er óþétt og farið að
skemmast. Söngloftið hefir verið
rifið í burtu og sömuleiðis stúka sú,
er stóð við norðurvegg miðjan, þar
sem nú er lítill söngpallur, en múr-
að upp í glugga þann, sem þar hefir
verið.
Bessastaðakirkja er bóndakirkja
nú og sóknarkirkjaBessastaðasókn-
ar.Er hún ein með veglegustu og há-
tíðlegustu guðshúsum þessa lands.
Finst öllum, er hana fara að skoða,
mikið til hennar koma og er hverj-
um manni jafnframt mikil skap-
raun að því, hversu iilla hún er nú
á sig komin. — Gripi á hún ágæta
og suma forna og mjög merka.
Fyrir tilstilli fornmenjavarðar
hefir núverandi eigandi og áhúandi
Bessastaða, hr. Jón Þorbergsson,
heitið að afhenda Þjóðmenjasafn-
inu kirkjuna með _ öllum gripum
henuar og áhöldum að gýöf, ef safn-
ið vill umbæta hana og halda henni
við.
'Þjóðmenjasafnið hefir eigi 'fé til
að kosta aðgjörð kirkjunnar svo
sem með þarf. Fyrir því er hér með
leitað til góðra manna og þess beð
ist, að menn bregðist nú vel við
málaleitun þessari og leggi fram fé
svo að nægi til viðreisnar og góðra
umbóta þessu ágæta guðshúsi. Það
er ekki fullvíst hversu mikið fé
þarf, en gizkað er á að 10 þúsundir
króna muni nægja til hins nauð
synlegasta.
Þeir sem taka vilja þátt í sam-
skotum þessum eru beðnir að til-
kynna það undirrituðum eða senda
honum þá upphæð, er þeir vilja
leggja fram.
Reykjavík, 2. sept. 1919.
Matthias Þórðarson,
l
fornmenjavörður.
Um mælsku.
Eftir
Chr. (iieriöff.
m.
Edvard Munch er í sinn hóp tal-
inn einhver mælskasti maður, sem
völ er á. Hann er bæði fyndinn og
tilfinningaríkur, kjarnyrtur og
smekklegur í ræðum sínum. Og
hann hefir málið svo á valdi sínu,
að fáir standa honum þar jafnfæt-
is. Auk þess er hann allstaðar 'heima
hvar sem er á sviði þjóð- og stjórn-
málanna, og þekking hans á lífinu
og mönnunum er næstum einsdæmi.
Sá maður er ekki til, sem getur
mætt Edvard Munch í orðasennu.
En þó hefir hann, sem virðist vera
fæddur mælskumaður, að eins einu
sinni komið opinberlega fram sem
ræðumiaður.
Hann var þá fyrir skömmu kom-
inn á listamannsbrautina og
var heiðursgestur í stóru samsæti
hjá föðurbróður sínum, Munch
prófasti á Nesi. Edvard Munch
segir sjálfur svo frá:
„Borðdaman mín var ung og
falleg og við vöktum bæði mikla
eftirtekt. Eg hafði að vísu ekki
sofið mikið nóttina fyrir, því mér
hafði verið sagt, að mér mundi
verða flutt ræða og yrði eg að svara
henni. Mér hafði 'líka tekist, með
fádæma fæðingarhríðum, að sjóða
saman ræðu uin nóttina og hafði
velt henni fyrir mér allan daginn.
itæðan lá tilbúin 1 byssuhlaupinu
og að eins eftir að bauna henni á
fólkið. En bíðum nú við. Stundin
nálgast og eg heyri sjálfan mig slá
glasið' skjálfandi hendi * , , ,
eg fann, að eg stóð á fætur og að
allra augu störðu á mig, . .
þá hendir mig eitthvað það ömur-
legasta sem nokkurn tíma hefir mér
mætt á lífsleiðinni. Mér finst eins
og gripið sé fyrir kverkar mér og
þrýst að hálsinum, alt hverfur fyr-
ir augum mér, og eg sé ekkert
nema hvíta þoku. Eg vissi að eg átti
að tala, en eg gat ekki munað eitt
einasta orð, minnið var alveg guf-
að burtu og ekkert eftir. Og um
leið fanst mér eg allur leysast upp
í mauk eða eins og eg væri hengdur
upp á krók. Eg get ekki lýst sálar-
ástandi mínu eins og það var. Það
eina, sem eg gat gert mér grein
fyrir, var ákaflega sár styngur und-
ir vinstra brjósfinu, eg kom ekki
upp nokkru orði. Sólin stóð kyr í
Gideonsdal. Eg veit ekki hve lengi
eg stóð þarna og starði út í hvíta
þokuna, en loks rann martröðin af
mér og hægt og hljóðlega seig eg
lóðrétt niður á stólinn aftur. Þá
hvarf hvíta þokan og nú sá eg sam-
kvæmisgestina, sem mér hafði sýnst
óraveg í burtu meðan eghéltræðuna.
Þeir sátu og störðu ofan í diskana
sína, með ótrúlegri athygli. Og mig
furðaði á hve fallega borðdaman
mín var niðursokkin í að athuga-
diskinn sinn. Mér 'hefir aldrei verið
eins létt um hjartað eins og mér
var þarna, sem eg sat, og mér fanst
hlægilegt að alt hitt 'fólkið sat
þegjandi og gláfti ofan í diskana.
Þetta var fyrsta ræðan mín. Eg
hafði góða samvizku af að hafa
gert skyldu mína. Eg hef þó ekki
haldið fleiri síðan. Maður á ekki að
láta ræðuhöldin keyra fram úr
hófi.“
Það eru ekki svo fáir mætir menn
sem hafa svipaða sögu að segja frá
fyrstu tilraun sinni til að Íala o[iin-
berlega, eins og Munch.
Það eru margir sem geta verið
hreinustu mælskugarpar í sinn hóp,
en eigi þeir að tala í f jölmenni, jafn
vel þó áheyrendurnir séu þeim vel-
viljaðir og kunnugir. þá er ems og
þeir verði snögglega lamaðir. Þessi
lömun lýsir sér í því, að manni finst
eins og maður riði á fótunum.
Ræðuhrollurinn (sbr. prófhrollur,
sem mun vera svipuð kend, og marg
ir þekkja) fer eins og lamandi
straumur um mann allan og gerir
hugsana- ogmálstöðvarnar aflvana.
Að vísu eru þeir ti'l, seni aldrei hafa
fundið til þessa kvilla. En allir
ræðumenn, sem eru dálítið við-
kvæmir, hafa áreiðanlega í eitt eða
annað skifti verið staddir í þessum
hreinsunareldi. Óteljandi eru þær
ræður, andríkar og snjallar, sem
aldrei hafa verið haldnar, af því
þær hafa beðið kvalafullan dauða
í nornapottum lireinsunareldsins.
Við áheyrendur höfum að því leyti
stundum ástæðu til að vera hreins-
unareldinum þakklátir. En fyrir
viðkomendur hefir það vanalaust
mikla þýðingu að ná svo valdi yfir
sjálfum sér, að þeir geti boðið hætt-
unni byrginn og hrakið hrollinn á
flótta strax og hann gerir vart við
sig.
Einu sinni, þegar heitar kappræð-
ur stóðu yfir í neðri málstofunni í
enska þinginu, bað ungur maður,
sem var ný orðinn þingmaður, um
orðið. Þingmaðurinn stóð upp, en
sagði ekki orð heldur starði á for-
setann þegjandi eins og steinn. For-
setinn starði á hann aftur með eft-
irvæntingu að fá að heyra, hvaða
vísdóm þessi nýi stjórnmálagarpur
hefði að flytja til upplýsingar í
málinu. En hinn stóð o;g gláfti.
Hver mínútan leið af annari. En
ekkert orð kom. Þessi óvanalega
aðferð í kappræðu vakti þegar al-
menna eftirtekt .... Það var
dauðaþögn í salnum, en ungi mað-
urinn þagði áfram eins og steinn.
Loks sjá menn hann eins og taka
skyndilega ákvörðun, hann tekur
hatt sinn af bekknum, setur hann
upp, og rýkur formálalaust á dyr.
. . Ungi maðurinn, sem síðar
varð Guilford lávarður, hefir sagt
frá því, að sér hafi fundist eins og
liann fá þoku fyrir augun um leið
og hann stóð á fætur til að tala, —
þar kemur hvíta þokan aftur — og
sér 'hafi fundist stóra hárkollan
forsetans vaxa og vaxa, uns hún
fylti alt húsið. Hann fór, ungi mað-
urinn, og kom aldrei aftur . . .
í annálum efri málstofunnar
finnast samskonar dæmi. Munurinn
var að eins sá, að unga láva"rðinum
tókst loks að opna munninn til þess
að---------senda brennandi bæn
til guðs um, að sér yrði hlíft við að
þurfa nokkurntíma aftur að taka
þátt í umræðum í þinginu. Svo rauk
hann á dyr.
í flestum þjóðþingum er rík til-
hneiging til að gera sér mat úr öllu
því sem tekst óhönduglega fyrir
þingmönnum og þingmenn hafa oft-
ast opin augu fyrir því kátlega í
fari hvors annars. En hvergi á þetta
fremur heima en í enska þingínu.
Enda nötraði líka salurinn af
hlátrasköllum og fagnaðarlátum á
hælana á ungu mönnunum, sem
flúðu út í fyrsta skiftið og þeir áttu
að tala. Því sannleikurinn mun sá,
að varla hafi nokkur verið til í
báðum málstofunum, sem ekki hafi
í eitt eða annað skifti fundið hjá
sér löngun til hins sama, ef að eins
hefði ekki skort hugrekkið, til að
taka ósigrinum með öllum hans af-
leiðingum.
Maður eins og D i s r a e 1 i, sem
síðar varð Beaconsfield lávarður,
sagðist heldur viija stjórna riddara-
liðsáhlaupi en standa augliti til aug
litis við neðri málstofuna. J o h n
B r i g h t, sem jafnhliða Gladstone
mun talinn mesti ræðuskörungur
Englands á síðari tímum, sagðist
aldrei standa svo upp til að tala í
neðri málstofunni, að hann ckki
titraði á beinunum. Sjálfur G 1 a d-
s t o n e játaði, að hann væri alt af
ákaflega óstyrkur í taugunum áður
en hann flytti stórar framsöguræð-
ur. En svo bætti hann við: „í til-
svarsræðum er eg það aldrei.“
C a r 1 y 1 e lýsir ræðuhrollinum
þannig, á sinn kröftuga og kátbros-
lega hátt:
„Eg kvaldist af taugaveiklun og
gat ekki sofið í margar nætur áður
en eg átti að tala. Dögum saman
var hálsinn á mér þur eins og gam-
all bambusreyr hversu mikið sem
eg helti niðrum hann af drykkjar-
vörum. Eg valt einhvernveginn upp
tröppurnar að ræðustólnum, eyði-
lagður og æstur. Og þegar eg svo
sté ofan, klukkustundu seinna, var
eg bæði sigri hrósandi og skömm-
ustulegur, eins og maður sem hefir
rænt og ruplað.“
Ruskin var alt af vanur 'að
skrifa fyrripartinn af ræðum sín-
um og fyrirlestrum og þegar hann
hafði svo yfirbugað ræðuhrollinn
og náð valdinu yfir sjálfum sér, tal-
aði hann blaðalaust.
Margir, sem hafa hlustað á „the
re ddragon from Wales“, mælsku-
snillinginn Lloyd George,
mundu vart fást til að trúa því, að
sá maður, sem er eins og skapaður
fyrir ræðustólinn, hafi nokkurn
tíma kvalist af taugaóstyrk- áður
en hann stæði upp til að tala.
En hann hefir sjálfur skýrt frá
fyrstu ræðu sinni í neðri málstof-
unni þannig:
„Eg var í óttalega aumkunar-
verðu ástandi. Það eru engar ýkjur
heldur bókstaflega satt, að tungan
í mér loddi við góminn og í fyrstu
kom eg ekki upp nokkru orði. En
eg herti upp hugann og þröngvaði
sjálfum mér til að halda áfram. Eg
man nú ekki hvað eg sagði, en það
hefir víst hlotið að vera eitthvað
merkilegt.“
Jafnvel þó gagnrýnin komi
hvergi harðara niður en á ræðu-
manni, sem lætur sér mistakast, þá
er ekki um annað að gera fyrir
þann, sem veit, að hann hefir eitt-
hvað að flytja, en að herða upp
hugann og þröngva sjálfum sér til
að halda áfram eins og Lloyd
George gerði.
Það djarfasta og jafnframt það
óskaplegasta, sem eg hef heyrt um
af þessu tagi, er um nýbakaðan
stúdént einn, sem stóð upp í virðu-
legu samsæti lærðra manna og ærn-
verðra kvenna og bað sér hljóðs.
Ræða hans var einn óskiljanlegttr
hrærigrautur, verri óskapnaður en
sá, sem eftir sögn á að hafa drotn-
að í geymnum á undan sköpuninni.
Kátínan tók að vakna í þessum
dauðalvarlega ’hóp umhverfis hann.
En pilturinn hélt áfram án þess svo*
mikið sem depla augunum, unz
hann hætti alt í einu og settist, um
leið og hann bætti við þessari at-
hugasemd: „Já, eg hafði nú reyndar
hvorki haft tíma til að raða orðum
mínum eða minnisblöðum. En þetta
var nú það sem eg hafði í huga.“
(Skellihlátur).
Aðferðinni verður ekki mælt með.
En hver veit nema verði ræðumað-
ur úr piltinum?
Að vísu getur fyrsta ræðan haft
mikla þýðingu fyrir álit manns í
framtíðinni, því fólk er nú þannig
gert, að að dæmir mann helzt eftir
því hvernig framkoman er í fyrsta
skifti. En til eru líka dæmi þess, að
menn, sem hafa farið afarflatt á
fyrstu ræðu sinni, bæði higstað og