Morgunblaðið - 01.04.1960, Blaðsíða 13

Föstudagur 1. apríl 1960
MOnGTjyBLAÐlÐ
13
I
Jóhann Mannesson, pröfessor:
Við strikum út „sál og ást”
bókmenntir — listaverk — viS
hæfi nútímamannsins eins og
hann er í upplausn sinni. Og
þessir menn hafa meira rétt að
mæla en menn vilja viðurkenna.
Eða hvað vita íslenzkir foreldrar
um útbreiðslu kynvillu hér á
landi, svo nefnt sé dæmi? Menn
myndu neita að trúa staðreynd-
um, ef birtar væru.
En þó ekki strax, ekki fyrr
en fermingin er um garð gengin.
Fram að fermingunni teljum vér
sjálfsagt að kenna barninu að til
sé Guð, að til sé sál og til séu
boðorð, sem ber að halda og að
kærleikurinn sé hið æðsta af öllu.
Eftir þann tíma er blaðinu
snúið við í uppeldi þjóðarinnar.
Skólakerfið kennir unglingunum
fyrirhafnarlaust að kristin fræði
eigi heima hjá barnabókunum.
Fyrirmynd eldri kynslóða tekur í
sama streng. Margir lifa eins og
enginn Guð sé til, og ekkert
bindandi siðalögmál; allt telst
álitamál og öll hugtök teygjan-
leg, einnig kærleikurinn. Og
margir foreldrar staðfesta þetta
með því að fara aldrei í kirKju
með börnum sínum, nema við
skirn, fermingu og jarðarfarir.
Menn skipta við kirkjuna eins
og við „sjoppu“, kaupa það, sem
kirkjan hefur til sölu. Annað,
sem þar gerizt, láta menn eiga
sig, bæði boðskapinn um kær-
leikann og um lögmálið.
í stað sálar setur nútímamað-
urinn skilyrðisbundin andsvor
eða viðbrigði (conditioned re-
flexes or reaction) og í stað ástar
setur hann kynhvöt (sexual
instinct). Hann lítur ekki á sig
sem andlega veru, heldur sem
hið æðsta spendýr, efst í stiga
þróunarinnar. Hann mótar svo
smátt og smátt menningu sína í
samræmi við þetta. Listin verð-
ur grein af dýrafræðinni. Mann-
fræði verður dýrafræði. Upp-
lýstur unglingur veit meira um
fætur skordýra en sína eigin sál
og samvizku. Það liggur í eðli
dýrsins að hafa jafnan það sem
nærtækast er og girnilegast, þvi
þá ekki að hnupla eða svindla?
Verði maður leiður á konu sinni,
þá finnst honum skynsamlegt að
taka aðra girnilégri og gerir það.
Margir kjósa heldur að sleppa
hjónabandinu alveg, með því eru
allar götur greiðari og auðið að
ná meiri hraða. Við strikum út
orð eins og ást og sál.
Þeir, sem halda að þetta séu
ýkjur eða svartsýni, ættu að fylgj
ast betur með í bókmenntum, inn
lendum og erlendum. Þannig seg-
ir eitt af skáldum vorum:
„í stiittu máli, ég er hingað
kominn til að semja sögu um
pilt og stúlku, áhrifamikla smá-
sögu, grundvallaða af nýjustu
kenningum erlendra vísinda-
manna og heimspekinga...........
Mér er engin launung á því að ég
hef afráðið að láta piltinn sálga
sér eftir miklar þrengingar, en
skilja við stúlkuna sjúka og ör-
vilnaða, ef til vill geðbilaða.
Óneitanlega fellur mér illa að
þurfa að fara svona með þau,
en fæ þó ekki við því spornað
... . Ég skrifa mjög hægt og marg
les hverja setningu til að koma
í veg fyrir að óvísindaleg, úrelt
eða vafasöm hugtök slæðist inn
í söguna: ég gerilsneyði hana jafn
óðum, strika út orð eins og ást og
sál, vísa miskunnarlaust á bug
allri linkind og hef sífellt í huga
nýjustu uppgötvanir og kenning-
ar. (Ól. Jóh. Sigurðsson: Ljósir
dagar, bls. 174).
Höfundur fer þó alls ekki þá
leið, sem hann er hér að gefa
í skyn og veit að er farin er-
lendis, eða öllu heldur var farin
á næstu árum eftir styrjöldina.
Saga hans verður ein af sögum
hinna „ljósu daga“.
Ég hefði getað tilfært orð eftir
erlendan höfund, en kýs hinn
íslenzka, vegna þess að orð hans
hér sýna í mjög skýru og stuttu
máli þann skilning á manninum,
sem hefir stöðugt verið að vinna
á sl. 10—15 ár í heiminum. Mað-
urirm er í upplausn, maðurinn er
í mótsögn við sjálfan sig. Hann
getur ekki alið böm sín sæmi-
lega upp þrátt fyrir allsnægtir,
hann gengur í hjónaband tilbúinn
til að flýja úr því ef eitthvað
blæs á móti. Hann kann að falla
niður í áfengiseitrun, kynvillu
eða eiturlyfjanautn — eða halda
sér fyrir ofan þetta allt og hafa
það að féþúfu. En upplausnin
bíður þá barna hans eða barna-
barna. Og hann kýs að vera án
ástar og sálar, hefir lært það og
vanist á það, þegar hann var
tjóðraður við hinn dýrafræðilega
skilning á manninum. Til dýra-
fræðinnar hefur hann skotið máli
sínu og til dýranna skal hann og
fara. En hann fær ekki lengi að
vera þar. Hann er fljótt kominn
niður fyrir þau. Paradís dýranna
er manninum aðeins viðkomu-
staður, ekki dvalarstaður.
Fram til fermingar kennum
vér börnunum að halda boðorðin,
en skömmu síðar að brjóta þau
öll, fyrst og fremst kærleiksboð-
orðið. Til þess höfum vér fjölda
kvikmynda, skemmtanir, tímarit,
áfengi og ýmislegt fleira. Ilvað
er þá eftir?
Það er að kerma mönnum að
brjóta einnig boðorð náttúrunn-
ar, leiða manninn út í sálsýkina.
I einu nágrannalandi voru hefur
komið fram sú hugmynd að
stofna „hjónabönd" milli kynvill
inga. Menn verða leiðir á að taka
sér hunda, tíkur, ketti og stóð-
SL. miðvikudag sagði Morgbl.
með feitu letri frá grein, er
danskt tímarit, Kirkens Verden,
hefði birt um Albert Schweitzer
Greinarhöfundurinn danski er
mér ókunnugur, timáritið einnig.
En sem lesandi Mbl. vil ég ekki
láta undan falla að gera stuttar
athugasemdir við það, sem hér
er verið að halda að lesendum.
I greininni er talað fyrirlitlega
um Albert Schweitzer, sem „gam
aldags“ „læknistrúboða“, er
,reyndar standi jafnfætis mörg-
um slíkum".
Þetta er gersamlega villandi.
A. Schweitzer stendur ekki að
eins jafnfætis mörgum þeim, sem
kristindóm boða framandi þjóð-
um, svo mjög ber hann höfuð
og herðar yfir þá alla, að millj-
ónir manna kunna ekki nafn á
nokkrum öðrum kristniboða sn
honum, þeirra sem nú starfa.
Þeir eru sjálfsagt margir ágætir
menn, en hann er mikilmennið
í hópi þeirra, enda afneita þeir
honum margir og vilja ekkert
af starfi hans vita. Hinu geta þeir
góðu menn ekki afstýrt, að fjöldi
manna á Vesturlöndum er sann-
færður um, að kristniboðið væri
árangursríkara og betur á vegi
statt, ef kristniboðarnir ættu
meira af frjálslyndi hans og karl-
mannlegri kærleikslund, en
minna af þeim ágreiningi um
kennisetningarnar, „dogmurnar“,
sem vekur tortryggni „heiðingj-
anna“ og rýrir stórlega álit
kristniboðsins meðal hugsandi
manna í ekki-kristnum heimi.
Þegar Albert Schweitzer fór til
Afríku til þess að hefja það starl,
sem hann hefir fyrir löngu hlotið
heimsfrægð og aðdáun fyrir, var
hann orðinn kunnur maður víða
um heim fyrir guðfræði sína,
kunnur sem djarfur, frjálslyndur
guðfræðingur og sannleiksvottur.
Minni háttar menn en hann hafa
hross til fyrirmyndar. „Hugsjón-
ir“ þeirra verða of háleitar
mönnum. Þetta er ekki nýjung
hjá mannkyninu. f sögu Mongól-
íu, Grikklands og rómverska rík-
isins getum vér lesið um þetta.
Þeir sem ekki hafa vísindarit við
hendina, geta lesið um þess konar
upplausn mannsins í Rómverja-
bréfinu, því það er staðfest sann-
söguleg heimild hér um í ljósi
rannsókna.
Norskur rithöfundur, Gleditsch
að nafni, hefur tekið til með-
ferðar vandamál hinnar sálsjúku
skáldsögu (Den perverse roman).
Það sem einkum hefir orðið upp
lausninni að bráð á sl. 10 árum,
er að hans dómi samvizkan, um-
gengnissiðir og kynferðislífið.
Kynlífið hefur verið slitið úr
þeim samböndum, sem eru því
eðlileg hjá manninum, bæði þeg-
ar miðað er við lífið sjált og við
eldri bókmenntir.
Ef vér spyrjum: Hvernið er
ástin strikuð út? þá fáum vér
hjá þessum höfundi þetta svar:
„Með því að taka burt fórnfýsi,
samlif, ábyrgð og forystu kær-
leikans í kynlífinu". Þetta hlýt-
ur viðurkenningu af því, að sálin
hefir áður verið strikuð út og
hinn dýrafræðilegi skilningur
mannsins á sjálfum sér viður-
kenndur. í heimi bókmenntanna
er þó lítið að græða á því að lýsa
karldýri, sem yfirgefur kvendýr
síðar farið aðrar leiðir, og höfuð-
strumur guðfræðinnar hnigið ril
afturhaldssamari áttar. Þess
vegna telur danski greinarhöf.
hann eftirlegukind í guðfræði.
En líkan dóm fella ýms smá-
menni sænsku kirkpunnar í dag
um Söderblom erkibiskup. Auð-
sjáanlega geldur sænska kirkjan
þess ú, en nýtur ekki, eins og
málun; sýnist þar vera kom-
ið, vegna kvenprestadeilunnar
og annars einstrengingsháttar
strangra kirkjumanna.
Þá er sagt, að greinarhöf.
gagnrýni mjög einkunnarorð Al-
berts Schweitzers: „Lotningin
fyrir lífinu“, en þau eru megin-
inntak allrar heimspeki hans. Þá
hugsjón sækir hann beint í kenn-
ingu Krists um gildi mannssálar-
innar, persónuleikans, einstak-
lingsins. Upp af þessari kenningu
Krists er sprottin lýðræðishug-
sjón vestrænna manna, en Al-
bert Schweitzer lætur hana ná
lengra, til dýranna, til alls sem
og afkvæmi. Sú plata er fyrir
löngu slitin orðin í bókmenntun-
um og þá þarf að spila inn nýja.
Og efnið kemur sjálfkrafa ef
„karlýrið er sálsjúkur maður
sem hittir fyrir sálsjúk „kven-
dýr“, sem eru konur eða jafn
vel karlar. Þar blasir við verk-
efni hinnar sálsjúku kynóra-
skáldsögu, möguleikinn til að
mynda hinn nýja bókmennta-
flokk, sem nú er mjög til um-
ræðu. „Roðasteinninn" var að-
eins inngangurinn að þessu efni
hér á Norðurlöndum og tiltölu-
lega daufur og meinlaus að sögn
hinna sérfróðu manna.
Ekki skyldu menn þó vera svo
einfaldir að halda að rithöfund-
arnir geri þetta eingöngu til þess
að „slá fé“ á því. Sumir líta á
þetta frá sjónarmiði köllunar og
segja: Svona er maðurinn orðinn
í upplausn sinni, vér erum aðeins
að lýsa honum, eins og aðrir höf-
undar lýsa syngjandi fuglum í
skógi. Vér skrifum þetta ekki
til þess að vinna að upplausn
mannsins, heldur aðeins til þess
að greina frá þvi á hvaða stigi
hún er nú. Aðrir eru sjálfir sál-
sjúkir, eins og söguhetjur þeirra
og hafa kynnzt öðru fólki af
sömu gerð. Þá er nokkuð af efn-
inu frá sálfræðingum og lækn-
um og sérfræðilegum bókmennt-
um, aðeins klætt í listrænan bún-
ing. Við erum aðeins að framleiða
lifir. En þessari kenningu sam-
rýmist illa gerspillingarkenning
og útskúfunarlærdómur, og þess
vegna eru þeir margir fleiri en
danski maðurinn, sem lengi hafa
haft sterkan ýmugust á heim-
speki Schweitzers um lotninguna
fyrir lífinu. Hitt er vandséð,
hvernig andmælt verði því, að
þessi hugsjón er rökrétt afleiðing
af meginkenningu Fjallræðunnar
um manninn, persónuleikann.
Fxjrðulegust eru þó þau um-
mæli og fráleitust, að A.
Schweitzer hafi „valið hina frjáls
lyndu trú og fleygt fyrir borð
kristindómi Nýja testamentisins"
Frjálslynda guðfræði aðhyllist
hann heilshugar, en er það ekki
herfileg fölsun staðreynda, að
leyfa sér að halda því fram að sá
maður „fleygi fyrir borð kristin-
dómi N. tm., sem hefir lifað þjón
ustu-hugsjón Krists með svo ein
stæðu ævistarfi sem því, er ligg-
ur nú eftir þennan mikla mann-
vin, hálfníræðan?
Hvað er þá kristindómur? Er
hann þrugl um játningar og bók-
stafsþrældómur, eða líf í kær-
leika Krists? Um það kjósa marg
ir fermur að spyrja Fjallræðuna
en einsýna guðfræðinga.
Ótaldir eru þeir menn á Vestur
löndum, sem í dag eru á einu
máli um, að enginn nútímamaður
beri krafti kristindómsins annað
eins vitni og A. Schweitzer gerir.
Hverju hefir hann fómað af vís-
indafrægð og listamannshróðri í
tónleikasölum heimsins, til þess
að líkna vesælum mönnum og
holdsveikum í Svörtu-Afríku? Á
að neita þessum manni um krist-
ið nafn?
Þessi ummæli eru þeim mun
ómaklegri og smánarlegri, sem
fjöldi þeirra manna á Vestur-
löndum, sem gamlar, úreltar
kirkj ukenningar hafa hrundið
frá kirkjunni, Ijúka upp um það
einum munni, að ævistarf Al-
berts Schweitzers hafi gefið þeim
aftur glataða trú á mátt kristin-
dómsins og hlutverk hans á vorri
öld. Þröngsýn guðfræði kann að
fullnægja einhverjum, en þessum
mönnum segir hún sárafátt, sem
þeir fást til að hlusta á.
Þetta sjá ekki einsýnir „rétt-
Gleditsch rithöfundur nefnir
nokkur dæmi frá bókmenntum
síðari ára. Um eina bókina segir
hann: „Það er hið andnormala
skipulag í bókinni, sem maðkétur
hinn venjulega lesanda. Til þess
að fást við lestur þess konar bók
mennta þarf siðgæðilega festu,
bókmenntalega þjálfun og fag-
mannlega skarpskyggni. Menn
staðhæfa að bók af þessari gerð
sé fyrir ofan skilning flestra
manna og að því leyti muni eng-
inn skaði skeður. En engu að síð-
ur mun það festast í vitundinni,
að hið sálsjúka, sem slitið er
út úr samhengi sínu, er orðið að
viðfangsefni listarinnar og í
þessu samhengi segir hinn venju-
legi maður við sjálfan sig: Þetta
er þá möguiegt".
Rithöfundurinn lítur svo á að
almenningur í Noregi sé ekki að
ráði móttækilegur fyrir þessi
áhrif. En, segir hann, hið sál-
sjúka kynlíf er þegar viðurkennt
sem listrænt viðfangsefni af
dómbærum mönnum. Og hann
spyr: Hvaða möguleika höfum
vér til þess að halda þessum
öflum í skefjum í þjóðfélaginu?
Þegar úrvalsmenn hafa viður—
kennt eitthvað, þá fylgir almenn-
ingur þeim venjulega. Höfund-
urinn minnist því næst á þá, sem
vilja berjast fyrir almennri við-
urkenningu kynvillunnar og
Framh. á bls. 23
línumenn" í guðfræði. Játninga-
ritin eru þeirra sannleiksheimur.
Vér þekkjum einnig réttlínu-
mennina í stjóxmmálaheiminum,
mennina, sem þar vilja reyra allt
í fjötra úreltra hagfræðikenn-
inga, sem lífið sjálft hefir af-
neitað og fleygt fyrir borð. Þeir
eru sömu óþurftarmennirnir 1
stjómmálaheiminum, sem ein-
sýnu réttlinumennirnir eru innan
kristnu kirknanna, báðir gegna
sama hlutverki, hvor á sínu sviði,
og þeir hafa komið við sögu A.
Schweitzers fyrr:
Þegar hann leitaði þess við
evangelíska kristniboðsfélagið i
París, að mega fara á vegum þess
en fyrir eigin reikning, til þess
að hefja starfið í Mið-Afríku, lá
samþykkið ekki alveg laust fyr-
ir. Leyfið fékk hann loks með
því skilyrði, að hann "æfi sig að
líknar- og læknisstarfi einu og
lofaði því, að ljúka ekki upp
munni til þess að boða kristin-
dóm. Hann var þá víðkunnur orð
inn fyrir þá frjálslyndu kristin-
dómsskoðun, sem skoðanabræð-
ur danska greinarhöfundarins
töldu ekki kristindóm.
Það er enginn minnsti vafi á
því, hvernig þorri Islendinga lít—
ur á þetta mál. Þessvegna vil ég
ekki, að islenzkt blað birti grein
danska mannsins, án þess að at-
hugasemd komi fram.
Albert Einstein kvað upp
þann dóm, að A. Schweitzer
væri „mesti maður aldarinnar“.
Stefan Zweig dáði hann meim
en aðra samtíðarmenn og ritaði:
„Þennan yfirlætislausa mann dá
beztu menn jarðarinnar í dag cg
líta til hans sem fyrirmyndar
fyrir alla menn“.
Albert Schweitzer er þetta.
En óaðskiljanlegar frá hinum
stórbrotna persónuleika hans og
ævistarfi eru skoðanir hans i
guðfræði og heimspeki. En ein-
sýnir menn og minniháttar eiga
þar að sjálfsögðu ekki allir sam
leið með honum, og hann ekki
með þeim.
Það er eðlilegt. Og þá einnig
hitt, að ekki geti allir andmæla-
laust lesið það, að áhrifamesti
mannvinur og máttugasti kær-
leikspostuli aldarinnar sé afflutt
ur, og í nafni guðfræði og krist-
indóms reynt að hafa af honum
kristið nafn.
Jón Auðuns. s'
Jón Auðuns dómprófastur:
At h u g a s e m d
v/ð ummæli um Albert Schweitzer