Morgunblaðið - 26.11.1963, Blaðsíða 17

( Þriðjudagur 26. nóv. 1963
MORCUNBLAÐIÐ
17
Thorolf Smith:
ÞEGAR LINCOLN VAR MYRTUR
Abraham Lincoln.
HINN skelfilegi atburður síð-
astliðinn föstudag, er John F.
Kennedy Bandaríkjaforseti
féll fyrir morðkúlu, leiðir hug
ann ósjálfrátt að öðrum vá-
legum atburði, þegar sá mað-
ur, er ástsælastur hefur verið
forseti þar í landi, Abraham
Lincoln, var skotinn til bana
örlagaþrungiml apríldag árið
1865. Vera má að of snemmt
sé að fullyrða neitt um það,
hvort svipuð öfl hafi nú verið
að verki og þá, þótt ekki geti
maður varizt þeirri tilhugsun.
Skotið, sem banaði hinum
mikilhæfa drengskaparmanni
á föstudag, þeim manni sem
traustastan stóð vörð um
mannhelgi og lýðréttindi, berg
málaði um allan heim og snart
viðkvæman streng í brjóstum
manna um gjörvalla heims-
byggðina. Allsstaðar fundu
menn, að ekki aðeins höfðu
Bandaríkjamenn misst sinn
æðsta valdamann og að þjóð
hans tregaði glæstasta for-
ustumanninn, heldur var það
líkast því sem öll hefðum vér
misst góðan vin, — og þess-
vegna er harmur Bandaríkja-
manna í dag einnig harmur
vor. Sömu tilfinningar vöktu
fregnirnar um morðið á Abra-
ham Lincoln, hinum mikla
velgjörðarmanni, þessum hóg-
væra en djúpvitra manna-
sætti, þótt helfregnin þá hafi
ekki borizt með leifturhraða
nútímans.
★
Til er mynd af Abraham
Lincoln, tekin snemma í apríl
1865. Hún sýnir enn sem fyrr
hinn raunalega Lincoln, hinn
örþreytta, áhyggjum hlaðna
fórseta. Rúnir ótal vökunátta
hinnar þyngstu ábyrgðar og
sálarstríðs eru ristar í þetta
ófríða en þó milda og góð-
mannlega andlit. En það er
sem bros líði um hrjúft and-
litið, þreytulegt og milt, en
allt um það bros. Það er bros
þess manns, sem veit að eftir
fárviðrið hefur storminum
slotað og skipið er komið í
höfn. Þannig er síðasta mynd-
in, sem tekin var af Abraham
Lincoln.
Á herðum Abrahams Lin-
coln hafði hvílt meiri ábyrgð
en á nokkrum öðrum Banda-
ríkjaforseta. Með vissum hætti
hafði kjör hans í þetta æðsta
embætti þjóðarinnar kveikt
það bál, sem logað hafði í
landinu í fjögur ár og tortímt
á sjöunda hundrað þúsunda
æskumanna hins unga lýð-
veldis. Þessi fjögur ár hefðu
ugglaust brotið niður þrek-
minni menn en Abraham Lin-
coln, en eðlislæg þrautseigja
hans og þolinmæði, staðfesta
og æðruleysi höfðu veitt hon-
um styrk til að axla hina ægi-
þungu byrði. En nú var styrj-
öldin á enda kljáð. Þrátt fyrir
ótrúlega hreysti og þrek Suð-
urríkjamanna og herstjórnar-
snilld Lees hins óviðjafnan-
lega, hlutu Norðurríkin að
sigra, og segja má með sanni
að fórnir Lees og manna hans
hefðu mátt þjóna betri mál-
stað og göfugri tilgangi. Því
að, þegar allt kom til alls, var
styrjöldin háð um það, hvort
það skyldi áfram lögfest í
landinu að blökkumenn gætu
gengið kaupum og sölum eins
og búpeningur og dauðir hlut-
ir. Lincoln hafði alla tíð hatað
þrælahald. í augum hans var
það viðbjóðslegt og niðurlægj
andi. En þegar Ijóst var að
það yrði ekki afnumið nema
með borgarastyrjöld, svo ægi-
leg, sem bræðravíg eru, þá
hvikaði Lincoln eltki frá sann-
færingu sinni. En um leið var
hugsjónin um sambandsríkið
honum heilagt mál, og hann
gat heldur ekki látið neinn
eða neitt verða til að kljúfa
það ríki, — sambandsríkið
„The Union“ skyldi varðveitt
hvað sem það kynni að kosta,
jafnvel líf hans sjálfs, ef svo
yrði að vera.
Abraham Lincoln og John F.
Kennedy eiga sammerkt í
fleiru en píslarvættisdauðan-
um. Þeir höfðu báðir það
æðruleysi og þá stefnufestu til
að bera, sem hefur mikilmenn
ið yfir meðalmennskuna, þor
og þrek til að taka á sig á-
byrgð og fylgja fram málum,
sem hlutu að vekja ágreining
og deilur, jafnvel valda styrj-
öld.
★
Föstudagur, 14. apríl 1865,
rann upp í Washington, úr-
svalur og hráslagalegur. Um
nóttina hafði verið stjörnu-
bjart, en með morgninum
hrönnuðust grá rigningarský á
himni. Þetta var föstudagur-
inn langi, hinn heilagi dagur,
er frelsarinn lét líf sitt á kross
inum á Golgata. Svo mikil er
helgin, sem hvílir yfir minn-
ingu Lincolns, að síðarmeir
töldu menn það táknrænt eða
jafnvel sjálfsagt, að hann
skyldi hljóta ólífisundina á
þessum raunalegasta degi
krictninnar.
Þennan morgun var ekkert
sem benti til þess válega at-
burðar, sem gerast átti að
kvöldi þessa dags. Enginn
renndi grun í að riddarinn á
hinum bleika jó mundi senn
birtast Abraham Lincoln. Fjöl
skyldan sat að morgunverðar-
borði í Hvíta húsinu. Að þessu
sinni voru þau fjögur við borð
ið, Mary Lincoln, sat and-
spænis bónda sínum við borð-
ið, og auk þeirra voru þar syn
ir þeirra tveir, Robert, sem
var eldri, og Tad. Mary Lin-
coln lék á als oddi þennan
morgun. Hún hlakkaði til að
fara í stutta ökuferð með
manni sínum síðar um daginn
um höfuðborgina, sem enn
var í hátíðarskapi eftir upp-
gjöf Lees og manna hans
nokkrum dögum áður, á pálma
sunnudag. Um kvöldið hafði
hún helzt hugsað sér að fara í
leikhús (en þar í landi voru
leikhús ekki lokuð þennan
dag). Mary Lincoln hafði
heyrt, að í Ford-leikhúsinu
við 10. götu væri sýndur gam-
anleikurinn „Frændinn frá
Ameríku“ eftir Tom nokkurn
Taylor. Ekki spillti það að ein
vinsælasta leikkona höfuð-
borgarinnar, Laura Keene, fór
með eitt aðalhlutverkið. Lin-
coln átti það til að fara í leik-
hús til þess að létta af sér á-
hyggjum og gleyma sér svo-
litla stund, eins og hann orð-
aði það sjálfur. Raunar hafði
það vitnazt daginn áður, að
forsetafrúin hefði látið vitja
aðgöngumiða að þessari sýn-
ingu og fregn um það birzt í
dagblöðunum. Lincoln hafði
margt að spjalla við Robert
son sinn við matborðið, því
þeir höfðu ekki sézt um skeið,
þar sem Robert var höfuðs-
maður í herráði Grants hers-
höfðingja, en var nú í orlofi.
Samræðurnar voru léttar og
liprar, og það var sem áhyggj-
urnar hefðu verið stroknar af
andliti Lincolns þessa stund-
ina, styrjöldin var á enda, og
við blasti viðreisnarstarfið
sem hann var tekinn að hug-
leiða.
★
En um svipað leyti og þetta
gerðist, vatt John Wilkes
Booth sér fram úr rúminu í
herbergi sínu í Nationalgisti-
húsinu. Booth var 26 ára að
aldri, þrjátíu árum yngri, en
maðurinn, sem hann hafði ein-
sett sér að ráða af dögum.
Booth var leikari og glæsi-
menni, hann hafði getið sér
gott orð á leiksviðinu, þótt
ekki kæmist hann til jafns við
Edwin bróður sinn, frægasta
Shakespeareleikara sinnar
tíðar. Hann var fölur yfirlit-
um, augun dreymin undir kol
svörtum brúnum. Hann þvoði
sér vandlega um andlit og
hendur og bar ilmvatn í hár
sitt og svart, vel snyrt yfir-
skeggið. En bak við dreymin
augu hans duldust hin myrku
svið sálar hans, þar loguðu
hamslausir, eyðandi eldar hat-
urs og ofstækis. Geðveikin,
arfurinn frá föðurnum Juniusi
Booth, hinum háskalega snill-
ihgi leiksviðsins, brann í æð-
um hans, falinn undir þægi-
legu viðmóti og fágaðri fram-
komu. Ein hugsun sótti á hann
og lét hann aldrei í friði:
Abraham Lincoln var maður-
inn, sem nú var að leggja
Suðurríkin í rúst. Hann hat-
aði Lincoln því hatri, sem á
sér engin takmörk, skynlausu,
djúpu hatri.
Booth hafði lengi ráðgert að
vinna það verk, sem eitt gæti
afstýrt hruni Suðurríkjanna
og rétt við þann málstað, sem
hann taldi helgan: Að ræna
Abraham Lincoln og færa
hann í böndum til Suðurríkj-
anna, eða ráða hann af dög-
um. En engin samráð hafði
hann haft um þetta við valda-
menn Suðurríkjanna, þetta
var hans eigin hugmynd, hans
eigið hugarfóstur. f hatri sínu
skildi Booth ekki að dagar
þrælaríkjanna voru taldir, og
Framhald á bls. 19
Thorolf Smith á þrepum Ford-lcikhússins i Washington.
John Wilkes Booth stökk niður á sviðið úr stúkunni t. h. eftir
að hann framdi ódæðið. Myndin er eftir samtíma teikningu.