Morgunblaðið - 30.11.1968, Blaðsíða 17

MOBGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. NÓVEMBER 1968
17
Jón Auðuns, dómprófastur:
Haraldur Níelsson prófessor
Aldarminning
I>AÐ setti aið vera auðvelit fyrir
miig að látia að þeirri óok Morg-
unblaðisiins, að miima»t ógley,m-
arnlegs kenn.ara, þegair öld er
lilðin friá fæðiingu hains. Svo
lifandi er okkur netnendum
hans mynd hams í minni, sem
hefðum við sótt kiennskistuind
hams í igær.
Og þó er mér vamdi é hönd-
um uim stubta grein, því að
mimmingin aýnir mér elkki eina
myimd hams, heldur þrjár.
Mynd kennarans í gufffræði
verffur fyrir mér fyrst.
H'vað igerði séra Hairald svo
áetsælam sem kennara, að þeir
sem því 'kyininituBt muniu flestir
á eimu máli um það, að auðugri
kennara að ástsæld og virðimigu
hafi þeir naumast viitað?
Hamm var ilærður maiður í
guðfræði, víst er það. Em lærð-
ari guðfræðikeminara hefi ég
vitað, sem ekki áttu vinisældum
hams að faigna. Éig hygg, að það
sem hreif lærilsveima hams fyrr
en iærdómur harus og Skarp-
skyggnii í skýrinignm iguðfrœði-
legra vandaroála hafi verið
hinn óivenju glæsi'legi og magn-
mikli persóniuleiki hamis, eldur-
inm sem brainm honuan í sál og
valkti honum hvarttveggja,
djúpsetta guðrækmi og bremn-
andi sannleikiságtríðu. >að var
sjálfsaigt eibthivað mlilkið skyl't
með kenini3lustuindum séra Har-
alds og messugerðum Jóns Ög-
mundissonar hins helga, þegar
„Fólkið þusti heim að 'Hólium,
hjörtum brunnu sam á jólum“.
Maður, igæddur fcarkniamn-
íliegri samnleifcsást séra, Haralds,
hlau't að fylgja bilblíurammsókm-
ium og bíiblíuigagnrýini síns
fíma, og þar kom einrnig anmað
iti'l. Frá því er harnm kom frá
prófborði í Kiaupm.hafniarhá-
skóla og tó'l þess er hamn tók
við kenmislu í PrestaslfcóLamum af
iÞórhaMi Bjarniaisyni érið 1908,
vann hanm aið fcalla míátti
sleitulaust að því að þýða
Gamla testamentið í 11 ár.
Þýðiing séra Harailids var atf-
rek. Fyrx hafði verið farið eftir
dönskuim og þýzkum þýðing-
um. Séra HaraMoxr þýddi þetta
mifcla helgiritaisafm beimit úr
hebresfcuinmi á fagma, blæbrigða
rílka ísiemzku. Það var merki-
legt brauitryðjenidaverk, sem
gerir öðnum efitirleifcimm auð-
veldari. Em þetta miklia verk
Skóp homum ónnur og óvæmit
örlög. Það opnaði aiugu hans
fyrir því, hve áfcaflega ófull-
komin bók Gltmentið er og
hve ákaflega röngum huig-
myndium um það hafði verið
haldið að honum í Kaupm.hafn-
arlhásfcóia.
Em þrátt fyrir vægðarfiausa
gagnrýni sína á ritum Glltesta-
men'tisimis vatati hamm otókur
nemendum sínuim lotminigu fyr-
ir þeinri bók, sem hamm dæmdi
stundium sjálfur svo, að amd-
stæðingar hans töldu jaðra við
guðlast. Uim það sagðd Tryiggvi
Þórhaiisson í snjaillri mimmimg-
argreim uim iséna 'HaraM látimm:
„Aðaikennslugnein batnts var
Gltestamenitið, ag er það afliveg
efailaust, að í þeám fræðum hef-
ir enginm íslemidingur moklkru
sinmi verið honum jiafniærður,
einda enginm á undam honum
varið svo mikluim tímia í það,
að öðlast þann lærdlóm. Og avo
haifði séra Haraldiur aliveg sér-
Stalkan átouga é og séristaka
hæfileika til að skiljia hima
igeysilega merfcillegu þróumar-
sagu trúarhugmiyndannia, sem
toiirtist í hirnu mibla Gyðimga
ribsafni.“.
Séra Haraildur kenmidi nem-
enduim símum að meta hina
igömlu trúarbók efcki sem inn-
blásið guðsorð að gömium
sfcilningi, heldur sem þróunar-
sögu trúarhugmyndiammia hjá
merkilegri þjóð. Og það er
vafailaiust ,að þekkimg hams á
diularfullum fyrirbrigðum og
afbrigðiiiegum tjánimgum sálar-
lífsiins opnaði homum leið að
dýpra skilningi á spámönmum
himis gamla sáttmália en ella
hefði hainn áfit.
Kenmslia séria Haralds var
innblás'im eldi þeirrar sammleilks
ástríðu sem bveilkti eld umg-
uim mönnum, er hjá homum
sátu á skólabéfck. Emda var flá-
gæt't, að nokfcur mdissti viljamdi
af ikennsilustunid hjá honium.
Önnur myndin, sem ég sé, er
myndin af séra Haraldi í pre
dikunarstóli.
Hamn var predikari af Guðs
náð, og eiini íslendingurinn, sem
settur verður við hMð meistara
Jóns.
Frá predifcumlarstóM veitti
hann yfir þjóðima ofummagni
iglæsilegrar mælisku. Mynd-
auðgi ísienzlkrar tumgu, þrótt
berunar og tign haflði hann í
óvenjuilegum mæl'i á valdi sínu.
Um fomyrði og orðaflúr hirti
hann ekki. Frá prediikumarstóli
hans talaði Skáld, sem hafði
ekki aðeimis annarra manna
líkingar og ljóðaiauð á hrað-
bergi, heldur bar eimmiig fraim
í fegursta búningi slkáidlegar
rnyndir og spárnammlegar eýniir
sjáifs sín. Friá predikiunairstóli
hamis 'talaði sainnleifcsvotturimm,
sem varpaði ljósi vitsmuna
sinna á imiangt, sam öðrum var
óljóst eða huilið. Frá preddlkiun-
arstóli harns talaði trúmaður-
inm, sem áltti sólarsýn hins iinmi-
lega guðræbna mamms. Frá
prediibunanstáli hanis ta'llaði
prestur, sem öMum prestum
fremur bummi ®ð leysa menn úr
viðjum hræðsiunmiar við dauð-
amm og opna þekn sýn til lamds
imis ókunma.
í>að var miær þvi allra manma
mál, að sem predikari gmæfði
séra Hanaldur yfir stéttarbræð-
ur sína aðra. Ég hefi iesið pre-
dikunarsöfin mokburra helzitu
manmia heims í þeirri grein. Ég
tel engam þeirra standa séra
Hara'ldi á sporði, hvað þá að
þeir fari fram úr honum. Þeg-
ar fyrra bimdi predibana hans
fcom út, sfcrifaði Ekuar H. Kvar-
an:
„---------ég held að engum
sé gert rangt til þó að saigt sé,
að í íslenzfcum prembuiðum pre-
dikunum hafi trúarhugmynd-
irnar aldrei verið útlistaðar af
jafnmikilli vaindvirkni, efa-
semdum mannamna aldrei ver-
ið svarað af jafnmikiUi sam-
úð, nærgætni og sfciiningi, og
sambaindi maninamina við Guð
aldrei verið lýst með hjamt-
næmari orðum né af meira há-
fleygi'*.
Sá miannfjöldi, sem fyflltá Frí-
fcirkjuna í þau 14 ár, sem séra
Hamaldur predifcaði þar, treysti
honum vegna skýiauisrar samm-
lei'kshol'liustu hams og dreng-
Bkapar. Memm vissu, að hamn
varði enga kenmimgu fyrir það
eiitt, að hún var gömuil eða
kirkjuleg. Hanm var geðrílbur
maður .anniars hetfði bamm etóki
verið mikill predi'kari. Hamn
orðaði l'jóst, svo að memn voru
ekki í vafa uim, hváð vatoti fyr-
ir hornum. Ég veit etoki till að
mokkur maður toaifi valdiið trú-
vakningu á íslaindi á þessari
ÖM anmar en hann. Hamn sebti
markið ®vo hátt, að við hetfð-
um átt að geta predilkað bebur
eftir hans dag en áður.
Þriðja myndin, sem ég sé, er
mynd sálarrannsóknamannsins.
Af þeirri mynd verður að
hafa toMðsjón, þegar horft er á
séra HaraM sem ikennara í guð-
fræði og predikaira. Ekki svo,
að hann væri daiglega að pre-
dika fyrir lærisveiimuim símum
spíritisma, og ekki þamnig, að
hann filybti sevinlega atf pre-
dikunarsbóli skoðanir isdnar á
sálrænum efnum. En vatfailaiust
var rétt það sem samkennari
hans, próf. Magnús Jómsson,
sagði: Mér duldist ekki, er ég
tolustaði á séra HaraiM meðam
hamin var dómkÍTikjuprestur, að
þar var mi'ki'll predikari á ferð-
inmi, en óg sá síðar, að hamin
var orðiinn riaa'vaxinn predito-
ari eftir að sammfiæringim um
igildi sálarrannsókniamna var
farinn að toynda eMaima umdir
prediikum harns.
Og þanmig leit séra HaraiM-
ur á sjálfur. í form'álsorðum að
fyrra 'bimdi predikama simma
segir hann um reymisliuþetok-
imgu sína á sá larramnsóknuim:
„Sé nokkuð nýtilegt í predik-
unarstarfi mínu, er það fyrst
og frernst þaðam rummið“.
Hversvegna tok hanm þessu
máli af svo miklum fögnuði,
þegar Einar H. Kvairan hafði
toynnt homum það og hamn
hafði kymnzt því utan lands og
inman?
Bkki vegna þess, að hamm
hefði sjálfur misst ódauðleika-
trú sína eða efað framhaldslíf-
ið. En hann sá, hver geyisi-
stuðnimgur það hlyti að verða
krisbni og kirkju, ef vísindaleg-
ar samnamir fengjust fyrir fram
haldslífi eftir lítoamsdauðann.
ög sá drengskaparmaður var
hann að toatfa að emigu amdstöðu
og ofsóknir en kamma málið af
afdrábtarlauisri einlæigni og
sannleiksholliustu.
í bók sinni, Kirtojam og
ódauðl'eitoaisainnainiirmar, seigir
hamm:
„Þegar ég líit yfir líif miitt,
fimnst mér trú minmi aðeins
hafa verið hæbta búin um eitt
skei'ð. Það var síðairi árim, sem
ég fékikst við bilíuþýðiniguna ...
Ég tófc að efa jafmvel þær flrá-
isagnir bilblíuinnar, sem ég veit
nú, að eru samnair. Em þá kom
þetta mál eins og ljósgeilsli imn
í líf mitt. Eftir það stoiMiist
mér, að lítið gerði til þótt ritm-
imgumni sé ábótavamit í mörgu,
því að ég hafði uppgötvað himm
ósýnilaga, aindlega heim. Mér
fininst allair ilindir míns eigim
trúarlífs hafa síðan fengið ný
uppgönguaiugu. Og ég vona, að
aðrir fyrirgefi mér, þóbt ég
eigi enfitt með að skilja, að það
sé öðnum hættulegt, sem reynst
hefir mér hin mesta blessun.
Og ammað er mér ekki síður
ógleyimiamlegt, hvílítoam uindra-
mátt það (sálarramnsóton'amál-
ið) hefir átt, tiil þess að
sprengja af mér þröngsýnis-
fjötrama, sem aðrir höfðu lagt
á sál míma meðan ég var ung-
ur og óþroskaður, í þektoimgar-
leysi sínu“.
Séra .Hanaldur haíði ,lítot og
Jón Heigalson síðar biskup,
igengið heilstougar á hönd þeirri
frj'álslyndu ramm,sókniastefnu,
sem netfmdist nýguðfrœði. En sú
guðfræðiisbefna varð hjá mörg-
um svo nei'kvæð, að þeir leidd-
uist 'til að afneiba sammleiksgiMi
kratftaverfcamima, opimherama frá
æðra heimi og jafnvel uppris-
uinni sjálfri isem isöguiegri stað-
reynd.
Séra HaraMur varð sanm-
færður um, að bezta vopnið,
sem kirkjuinni yrði í bendur
fengið gegn þessum taumlausu
rengiingum, væri ví.skidailegar
sálarrannsóknir. Hamm saigði:
„Engirn ný guðfræði fær aflt-
ur reist við kirkjuna. Engim
guðfræði, hvorki mý mé gömuil,
megnar það. Nýr hvítaisummu-
þytur þairf að fara uim toirkjiuna
alia. Hin sömu tákn atf hirnni,
sem fæddu kirkjuma í fyrsitu,
þurfa emn að endurfæða hana“.
Hann breyttist ekki á að boða
þjóðinmi það, iað þenniam tovíita-
isummuþyt hefði hamm heyrt, að
þessi bákn af 'himni hefði hamm
sjálfur séð.
Þess er enginm kostur, að
lýsa táil tolítar í stuttri blaða-
grein því, hversvegma þetta
mál varð séra HaraMi „mál
málamma". Sáiarrainnsóknir
himna vitrustu mamina samtíð-
arinnar og eigin rannsóknir
hans og reyrusla igerði honium
„imnbLásturimn“ skiljainlegam á
grumdvelii þess, sem sainmiazt
hafði um fjartorifiin, hugsana-
fllutninginn. Þær opnuðu hon-
um leið að skilmingi á spá-
mönnum Glbestamentisimis. Þær
'g'áfu honum iskilming á BaM
postula og hiruu furðulega satfm-
aðalífli frumkrisbninnar, þar
sem „andagáfurnar" blómstr-
uðu. Og þær opimberuðu hom-
ium meira en hamn hiafði áður
órað fyrir af dýrð mammssálar-
inniar.
Þegar á hó'iminn kom til að
verja þessar skoðamir, var hamm
al'lra manna bezt vopmum bú-
imn. I hjarta hans logaði óvemju
lega magnþrungin sanmleiksást.
í höfði hans bjugigu skarpir
vitsmumir. Af yörum hamis ramn
málið sem ránarflalll.
Síðam hann barðist fyrir mál-
elfni sálarranmsókma og spírit-
iisma, hefir mikið vátn runnið
til sjávar. Sálarfræðim hefir
leitt með sæmilegu öryggi siibt-
hvað í Ijós, sem þá var efcki
kummulgt. Og spíritismimm hefir
hvað eftir annað, bæði hér og
erlendis, lent á götur, sem séra
HaraMur varaði við. Mér dett-
ur ekki í hug, að í dag myrnidi
hamm líta isömu auigum og fyrr-
uim á allar tegumidir sálræmma
fyrirbrigða, eða að hainm myndi
mú vega öll sömmumargögn fyr-
ir framhaldislífi nákvæmlega
eins og 'hann igerði fyrir hálfri
öld.
En svo öruggam ,grumdvöll
hafði hann fundið sammfœrimigu
sinni í þessium efnuim, að það
hygg ég víst, að enn myndi
hamn gerast baráttuimaður inm-
am kirkjuminar íslenzku á sama
hólrni og fyrr.
Ég efa að mokkurs mamnis
andlát hofi vakið annam eins
söknuð uim gervaliit lamdið og
andlát 'séra Haralds, er hanm
hvairf okkur sjónum aðeins 59
áma gam'all. Menn vissu, að það
tjón varð ekki bæbt Eims og
hamrn var, eru fáir, áll'tof fáir.
„Bnn fiin'nst sem hann venmd'i
hinn vígða reilt,
svo vakir oss nær hams amdi“.
Þebta var saigt um Jón Vída-
Mn. Þetta má segja um séra
Harald, sem honuim var lítoast-
ur íslenzkra kennimamma, Þeiss
minnast margir enm, þótt liðim
sé öld frá fæðingu fhams og
fjöru'tíu ár síðan hann hvarf
ökkur sjónuim.
Séra Haraldur fæddist 30.
nóv. 1868 á Grímsstöðum á
Mýrum. Faðir bamis var merk-
isbómdi, Níells Eyjólflssom, og
móðir toama gáfuð kona, Ság-
ríður húsfreyjia Sveinsdóttir
próf. á Staðaistað, hálflsystir
Hailgríms biskups og frú EMsa-
betar konu Björms ráðherna.
Móðir Sigríðar á Grímsstöðum
var gátfukonam Guðný skáld-
kona í Klömbur Jónsdóttir frá
Gremjaðarstað. Hann lauk með
hárri einkun stiúdenitsprófi hér
og embættiisprófi í guðfræði
flrá Kaupm.hafnarbáskól'a, Eft-
ir íið heim ikom vanin hanm stór-
vinki að biblíuþýðingumni,
slei'buiauat að 'kaWia í 11 ár. Þá
kennari við Rrestaskólamn og
vígður prestur Holdsveikra-
spítalianis í Laugannesi, Þá varð
hanm prestur við Dómkiirkjuna
hér, en sagði lausu því em-
bætt'i ári síðar vegna veiki í
hálisi og tók aftur við kenmslu
í Prestaskólanium, og isíðan og
til æviloka var hann pró-
fessor við Háskóla fslands.
14 síðustu æviárin hélt
hamm uppi frjáLsum guðs-
þjónustum í Fríkirkjunni í
Reykjavík annan hvonn toelgan
dag, við mikinn orðstír. Hann
var varaforsetd Sáiarrannsókna
fél. íslamds frá stofinum þess til
æviloka. Rlit hams fjalla fllest
um kristimdómismál og sálar-
rammsóknir. Blaðagreinir hams
voru fjölmargar um mangs-
konar mennimgarmál, stjórn-
mál, bindindismál og bóto-
menntir. Fyrri kona toams var
Bergljót Siigurðardóttir prófiasts
Gunnarssoncir. Hún lézt eftir
15 ána hjónaband. Síðari koma
toania, Aðalbjörg Sigurðardóibtir
er enm á Mfi, þjóðkumm konia.
Haraldur Níelsson