Morgunblaðið - 24.10.1970, Blaðsíða 17

MORötnSTBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 24. OKTÓOBR 1970
17
Aldarf jórðungur frá gildistöku
sáttmála Sameinuðu þjóðanna
I DAG eru liðin 25 ár frá
gildistöku sáttmála Samein-
uðu þjóðanna og fara fram
mikil hátíðarhöld í aðalstöðv-
um samtakanna í New York
í því tilefni. Fjölmargir þjóð-
höfðingjar og forystumenn í
stjórnmálum eru þangað
komnir og starfsemi Allsherj-
arþingsins ber þessa dagana
með sér hátíðlegt yfirbragð.
Þegar er búið að halda hátíð-
arfund í San Francisco, en
þar var sáttmáli Sameinuðu
þjóðanna undirritaður í júní-
mánuði 1945.
En það er fleira en viðhafnar-
svipur, sem setur mark sitt á
aðalstöðvar heimssamtakanna.
Mikill ótti við óspektir og
hermdarverk hefur einnig sett
sinn svip á fundi Allsherjar-
þingsins. Einn daginn héldu
landflótta Kúbubúar mikinn mót
mælafund fyrir framan aðalbygg
ingar samtakanna við East
River og kom til áfloga milli
þeirra og lögreglumanna, sem
reyndu að halda þeim I skefjum.
Þá hefur hvað eftir annað að
undanfömu komið til spreng
inga í New York og er fullvíst
talið, að þar sé um verk hermd-
arverkamanna að ræða. Fyrir
nokkrum vikum sprakk
sprengja I sömu byggingu og
danska sendinefndin hjá S.Þ.
hefur skrifstofur sínar. Þá hef-
ur það ekki bætt úr skák, að
hluti af sérstöku löggæzluliði, er
gætir bygginga S.Þ., fór í verk-
fall og varð að fá lögreglumenn
úr löggæzluliði New Yorkborg-
ar í staðinn. Gæta þeir allra
stræta, sem að aðalbyggingunni
liggja. búnir hlöðnum skamm
byssum, kylfum og labb-rabb-
tækj um.
Aukinn öryggisviðbúnaður á
ekki hvað sizt rót sína að rekja
til þess, hve margir háttsettir
stjórnmálamenn sitja hátíðar-
fundi Allsherjarþingsins nú. Á
mælendalista eru yfir 90 manns. 1
hópi þeirra er Nixon Bandaríkja
forseti, Heath, forsætisráðherra
Bretlands, Ceausescu, forseti
Rúmeníu, Makarios, forseti Kýp
ur, Kekkonen, forseti Finnlands,
Paime, forsætisráðherra Svíþjóð
ar, Baunsgaard, forsætisráðherra
Danmerkur, Nyerere, forseti
Tanzaníu, Kaunda, forseti Zam-
bíu, Souvanna Phouma, prins í
Laos, frú Golda Meir, forsætis-
ráðherra Israels og Colombo, for
sætisráðherra Italíu.
Það hefur vakið athygli, að
hvorki Kosygin, forsætisráð-
herra Sovétríkjanna né Pompi-
dou Frakklandsforseti hyggjast
sækja hátiðarþingið.
HAFA S.Þ. BRUGÐIZT
Þau ummæli heyrast oft jafnt
af munni stjórnmálafréttaritara
sem almennings, að Sameinuðu
þjóðirnar séu máttvana, geti
ekki tryggt frið, stöðvað styrj-
aldir eða einfaldlega þvingað að
ildarríki til þess að fara að í sam
ræmi við sáttmála samtakanna. í
stuttu máli sagt, að Sameinuðú
þjóðirnar hafi brugðizt. En slik-
ur dómur verður naumast talinn
annað en órökstuddur sleggju-
dómur. Frá stofnun sinni fyrir
25 árum hafa S.Þ. skipt geysi-
lega miklu máli fyrir þróunina í
heiminum og þegar sagt er, að
samtökin hafi brugðizt, þá er or-
sök þess oft sú, að forsendurnar
fyrir getu samtakanna til þess
að tryggja frið byggjast á mis-
skilningi.
Sameinuðu þjóðirnar eru ekki
alheimsstjórn. Strax frá upphafi
var það ljóst, og lögð á það á-
herzla, að það er algjör forsenda
fyrir möguleikum S.Þ. til þess
að varðveita friðinn, sem þó er
höfuðverkefni þeirra, að eining
ríki milli stórveldanna. Réttur
stórveldanna til neitunarvalds í
mikilvægustu stofnun samtak-
anna, Öryggisráðinu, er tákn
þessa. Án neitunarvaldsins gæti
Öryggisráðið tekið ákvarðanir,
sem einfaldlega myndu gera sam
tökin að engu, þvi að það stór-
veldi, sem ákvörðunin væri í ó-
hag, myndi bara ganga úr sam-
þjóðum af evrópskum stofni. Nú
eru aðildarrikin 127 og á fjölg-
unin fyrst og fremst rót sína að
rekja til þeirra fjölmörgu nýju
ríkja í Áfriku og Asíu, er hlotið
hafa sjálfstæði á undanförnum
árum.
Það er kjarni stofnskrár Sam-
einuðu þjóðanna, að lagt er fyr-
ir aðildarríkin, að setja niður
• Skrifstofan (The Seeretar-
iat) — Hún fer með fram-
kvæmdavald fyrir Sameinuðu
þjóðirnar og henni er stjórnað
af aðalframkvæmdastjóra sam-
takanna. Frá árinu 1945 hafa
þeir verið þrír: Norðmaðurinn
Tryggve Lie frá 1946—1953, Sví
inn Dag Hammarskjöld frá 1953
—1961 og síðan U Thant frá þeim
Aðalstöðvar Sameinuðu þjóðanna við East River í New York.
tökunum. Með neitunarvaldið
sem öryggisloka hafa Sameinuðu
þjóðirnar lifað í aldarfjórðung,
sem mótazt hefur í ríkum mæli
af spennu á alþjóðavettvangi og
sem sizt er minni nú en áður.
Þegar gerð er grein fyrir sam-
tökum Sameinuðu þjóðanna, er
því nauðsynlegt að taka það
skýrt fram, að það er rangt að
dæma þessi alþjóðasamtök eftir
pólitískum árangri þeirra einum
saman — eða árangursleysi. Öll
riki heims eiga fullveldið sameig
inlegt — að minnsta kosti að
nafni til. Sameinuðu þjóðirnar
ráða ekki yfir neinu valdi, sem
stendur ofar þessu fullveldi ríkj
anna. Þessi er orsökin fyrir tak-
mörkununum á getu samtakanna,
sem þó ætti frekar að vekja
undrun yfir því, hverju S.Þ.
hafa fengið áorkað fremur en
því gagnstæða.
UPPHAF SAMTAKANNA
Samtök hinna Sameinuðu
þjóða eiga rót sína að rekja til
heimsstyrjaldarinnar síðari, er
50 riki urðu sammála um að
koma á fót nýjum og betri al-
þjóðasamtökum en Þjóðabanda-
laginu sem reynzt hafði einskis
virði gagnvart árásarstefnu Hitl-
ers og Mussolinis.
Grundvöllurinn að Sameinuðu
þjóðunum var lagður i Dumbar
ton Oaks við Washington 1944
og endanlegur sáttmáli samtak-
anna varð til á ráðstefnu í San
Francisco vorið 1945. Eftir heit-
ar umræður um neitunarvaldið i
Öryggisráðinu var sáttmálinn
undirritaður í júní það ár. Hann
gekk í gildi 24. október 1945. Sátt
málinn náði til 50 ríkja, fyrst og
fremst til ríkja með þróuðum
deilur sín á milli með friðsam-
legum hætti og að beita ekki
valdi né hótunum um valdbeit-
ingu.
STOFNANIR S.Þ.
í samtökum Sameinuðu þjóð-
anna eru sex aðalstofnanir:
• Allsherjarþingið, sem hald-
ið er á hverju ári og öll aðildar-
ríki samtakanna eiga rétt til þátt
töku í og ráða þar yfir einu at-
kvæði hvert. (Sovétrikin hafa í
rauninni þrjú atkvæði, sökum
þess að Úkraina og Hvita Rúss-
land eru sjálfstæðir meðlimir).
Á Allsherjarþinginu eru rædd
margvísleg mál, sem fyrir það
eru lögð af sendinefndum aðild-
arríkjanna. Það velur þau ríki
í Öryggisráðið, sem ekki eiga þar
fastasæti. Allsherjarþingið af-
greiðir éinnig fjárhagsáætlun
samtakanna. Meirihluti atkvæða
ræður úrslitum, en í þeim mál-
um, er varða frið og öryggi þarf
% hluta atkvæða til samþykkt-
ar.
• Öryggisráðið. — Það er
mikilvægasta stofnun samtak
anna og var upprunalega skip-
að 11 fulltrúum, en frá 1965 hafa
þeir verið 15. Bandarikin, Sovét
ríkin, Bretland, Frakkland og
Kína (Þjóðernissinnastjórnin á
Formósu) eiga þar fastasæti og
hafa neitunarvald. Á öryggisráð
inu hvíla sérstakar skyldur um
að halda uppi friði og það tek-
ur ákvarðanir um aðgerðir, ann-
aðhvort efnahagslegar eða hern
aðarlegar, sem sáttmáli Samein-
uðu þjóðanna samkvæmt ákvæð
um sínum veitir heimild til. Að-
ildarriki S.Þ. eru skyldug til
þess að fara eftir ákvörðunum
Öryggisráðsins.
tíma, en hann er frá Burma. j
Mikill fjöldi embættismanna
vinnur við þessa stofnun og að-
stoðar aðalframkvæmdastjórann,
sem ekki má taka við skipunum
frá neinum aðila utan samtaka
Sameinuðu þjóðanna, ekki held-
ur frá sínu eigin heimalandi.
• Fjárhags- og félagsmálaráð-
ið. — Það leggur tillögur sinar
fyrir Allsherjarþingið í efna-
hagslegum, félagslegum, menning
arlegum, heilbrigðis- og mennta-
málum á alþjóðavettvangi. Starf
semin fer að verulegu leyti fram
í undirstofnun eins og UNESCO
(Menningar- og menntamála-
stofnunin), WHO (Alþjóðaheil
brigðismálastofnunin), FAOÍMat
væla- og landbúnaðarstofnunin),
Alþjóðabankanum og Alþjóða-
gjaldeyrissjóðnum, sem leggur
fram fjármagn til framkvæmda í
þróunarlöndunum.
• Gæzluverndarráðið. — Það
fer með stjórn landsvæða, sem
Sameinuðu þjóðunum er falið að
fara með yfirstjórn yfir. Þýðing
þessarar stofnunar hefur minnk-
að, eftir því sem æ fleiri ríki, er
áður voru nýlendur, hafa fengið
sjálfstæði og fullveldi.
• Alþjóðadómstóllinn. —
Hann hefur aðsetur í Haag i
Hollandi og dæmir i deilumálum
milli aðildarríkja en aldrei i mál
um milli einstakra manna. Al-
þjóðadómstóllinn er skipaður 15
dómurum, sem tilnefndir eru af
Sameinuðu þjóðunum og ræður
einfaldur meirihluti, er dómstóll
inn kveður upp dóma sína. Síð-
asti dómur Alþjóðadómstólsins
var í deilu Danmerkur og Vestur
Þýzkalands um landgrunnið í
Norðursjó.
ÁRANGUR
Sameinuðu þjóðirnar eru oft
dæmdar einhliða eftir pólitisku
mikilvægi þeirra, en minna er
gert úr ómetanlegu framlagi
þeirra á sviði mannréttinda, neyð
arhjálpar, þróunaraðstoðar og
ekki hvað sízt margvislegri hjálp
þeirra við milljónir barna i fá-
tækum löndum.
En Sameinuðu þjóðirnar geta
einnig státað af mikilsverðum ár
angri á stjórnmálasviðinu. Mikil
vægast á aldarfjórðungsstarf-
ferli þeirra má telja:
• Þeim tókst að stöðva styrj-
öldina milli Israels og Arabaríkj
anna eftir að samþykkt hafði
verið að stofna Israelsríki 1948.
• Þeim hefur tekizt að koma í
veg fyrir stórstyrjöld milli Ind-
lands og Pakistan mörgum sinn-
um frá árinu 1949.
• Sameinuðu þjóðirnar inntu
af hendi árangursríkt sáttastarf
milli Hollands og Indónesíu.
• Þátttakan í Kóreustyrjöld-
inni 1950. Sameinuðu þjóðirnar
höfðu eftirlitssveitir á landamær
unum milli Norður- og Suður-
Kóreu, sem gátu strax skýrt frá
innrás Norður-Kóreu. Öryggis-
ráðið gat gert samþykkt um
vopnuð afskipti af styrjöldinni,
sökum þess að Sovétríkin tóku
þá ekki þátt í fundum ráðsins,
vegna þess að Rauða Kína fékk
ekki aðild að samtökunum í stað
Formósu. Af þessari ástæðu
voru Sovétríkin ekki til staðar
til þess að beita neitunarvaldi
sínu.
• Aðgerðir til þess að stöðva
styrjöldina fyrir botni Miðjarð-
arhafsins 1956, þar sem beitt var
áhrifum samtakanna til þess að
fá Bretland og Frakkland til
þess að flytja herlið sitt á brott
frá þessu svæði, eftir að Nasser
hafði látið þjóðnýta Súezskurð-
• Aðgerðir I Kongó eftir að
landið hlaut sjálfstæði frá
Belgíu 1960. Herlið Sameinuðu
þjóðanna tókst að stöðva blóð-
uga borgarastyrjöld, sem var að
skella á í landinu vegna Kat-
angahéraðsins, er hugðist slíta
sig úr tengslum við Kongó.
• Sameinuðu Þjóðunum tókst
að setja áð verulegu leyti niður
deilur milli grísku- og tyrknesku-
mælandi Kýpurbúa á árinu 1964
með þvi að senda þangað friðar-
gæzlusveitir.
• Styrjöldin fyrir botni Mið-
jarðarhafsins í júni 1967 var
stöðvuð innan fárra daga fyrir
tilstilli ályktana, sem Öryggisráð
ið samþykkti.
Hér hefur verið stiklað á því
helzta, en auk þess mætti nefna
fjölmörg smærri atvik, þar sem
Sameinuðu þjóðirnar áttu bæði
beint og óbeint þátt í varðveizlu
friðarins.
MISTÖK
En það má einnig benda á
dæmi, þar sem Sameinuðu þjóð-
unum mistókst. Árið 1956, er So-
vétríkin bældu uppreisnina i
Ungverjalandi niður í blóði,
hirtu þau ekkert um samþykkt-
ir þær, sem Sameinuðu þjóðirn-
ar gerðu.
I tíu ár höfðu friðargæzlusveit
ir Sameinuðu þjóðanna eftirlit
með því, að friður væri haldinn
á Gazasvæðinu og unnu þar
mjög jákvætt starf. En þegar orð
ið var við þeirri kröfu Nassers
forseta að kalla þær heim, skail
þegar á styrjöld með Israels-
mönnum og Aröbum.
ÞÝÐING S.Þ.
Ef til vill felst mikilvægi Sam-
einuðu þjóðanna fnest í sjálfri
tilveru þeirra. Það samband, sem
deiluaðilar geta haft hver við
annan, og tækifærin til sáttaum-
leitana t.d. milli stórveldanna í
aðalstöðvum Sameinuðu þjóð-
anna við East River í New.York
hafa ein sér mikil áhrif í þá átt
að draga úr spennu, er hættu-
ástand kemur upp. Fulltrúar að-
ildarríkjanna geta auðveldlega
hitzt þar að tjaldabaki í einka-
samtölum — og gera það i mjög
ríkum mæli, er nauðsyn krefur
— til þess að finna grundvöll
að lausn á deilumálum. Naumast
verður of mikið gert úr þýðingu
þessa þáttar eins.