Morgunblaðið - 18.01.1974, Blaðsíða 17
Solzhenitsyn á ýmsum skeiBum ævinnar: 21 árs gamall stúdent
1939, foringi í sovézka hernum 1943, rithöfundur 1962, aö
sveitasetri 1972, meU syni sínum Yermolai 1973.
MANA
ÆTTJARÐAR VINUR
Þrátt fyrir fangelsanir og ofsóknir hefur Nóbelsskáldið Alexander
Solzhenitsyn helgað sig því að rannsaka sannleikann um Rússland og
nýliðna fortíð þess. Þess vegna eru bækur hans bannaðar í Sovét
ríkjunum. Vinur Solzhenitsyns, erfðafræðingurínn Zhores
Medvedev, sem nú dvelst í útlegð í Bretlandi, lýsir hér einangruðu lífi
hans.
SUMARIÐ 1969 vann Sol-
zhenitsyn baki brotnu við skáld-;
söguna „Ágúst 1914“. Ég heim-
sótti hann snöggvast í kofann og
þar sat hann umkringdur bunk-
um af myndaalbúmum frá fyrri
heimsstyrjöldinni. Þetta voru
aðallega þýzk albúm og af dæmi-
gerðri nakvæmni höfðu Þjóð-
verjarnir skrifað lýsingar á
orrustum og helztu stjórnmála-
atburðum þessara ára. Solzhenit-
syn hafði lært þýzku og ensku, og
móðir hans hafði fengið góða,
klassíska menntun og var ágæt
málakona. Eg tók eftir þvf, að
hann hafði gert lista yfir rússnesk
orð og orðatiltæki, sem voru
notuð 1914, sérstaklega í hernum,
en hafa síðan orðið úrelt. Sögu-
persónur hans urðu líka að hugsa
og tala á þeirri tungu, sem þá var
töluð.
Solzhenitsyn sagði mér, að hann
hefði fengið hugmyndina að
skáldsögu um ófarir rússneska
hersins í Austur-Prússlandi fyrir
langa löngu, þegar hann var stúd-
ent í Rostov við Don fyrir síðari
heimsstyrjöldina, og þá strax
byrjaði hann að viða að sér efni í
hana, þótt ennþá væri það aðeins
draumur, að honum auðnaðist að
skrifa skáldsöguna, 1 stríðinu
barðist Solzhenitsyn síðan í Aust-
ur-Prússlandi. Hann var þá
höfuðsmaður og yfir stórskota-
liðssveit, og þótt hann væri í
fremstu víglfnu, fór hann að viða
að sér ,,herteknum“ skjölum og
ljósmyndum, ér vörðuðu fyrri
heimsstyrjöldina, og jafnframt að
skrifa hjá sér athugasemdir I dag-
bók sína.
í febrúar 1945 var hann enn i
Austur-Prússlandi, og þá var
hann tekinn höndum. Astæðan til
handtökunnar var sú, að fundist
höfðu viss bréf, sem hann hafði
skrifað gömlum skólafélaga, sem
barðist á öðrum vigstöðvum,
þegar þetta gerðist. Síðan 1941
hafði verið ritskoðun á bréfum
hermanna, og allir vissu það. En
sumir kunna aö hafa haldið, að
eini tilgangur þessarar ritskoð-
unar væri að koma i veg fyrir
útbrpiðslu hernaðarlegra upplýs-
inga og ekki að hafa gát á
hugsunum fólks og skoðunum.
Það var þessi barnaskapur, sem
leiddi til handtöku Solzhenitsyns.
Þegar Solzhenitsyn var hand-
tekinn, var lagt hald á Safn rit-
smiða hans, er hafði að geyma
rúmlegar 300 sögulegar ljós-
myndir. Á einni myndinni þöttust
þeir, sem rannsökuðu málið,
þekkja Trotsky. Og þótt hún væri
frá 1917, gerðu þeir það að aðal-
atriði i ákæru gegn honum. 1
ákærunni sagði, að Soizhenitsyn
hefði haft undir höndum ljós-
myndir, sem hann hefði safnað og
voru af mönnum, sem hefðu verið
afhjúpaðir sem övinir þjóðar-
innar. Hann var hnepptur í fang-
elsi án réttarhalda og dæmdur
samkvæmt leynilegri ákvörðun
NKVD (leynilögreglunnar) til
áttá ára fangabúðavistar. Við
bættist þriggja ára útlegð í Kaz-
akstan.
Arið 1969 var orðrómur um, að
Solzhenitsyn yrði ef til vill rekinn
úr Rithöfundasambandi Sovét-
ríkjanna. Langt var siðan sam-
bandið hafði eingöngu gætt hags-
muna stéttarinnar. Það var lika
pólitískur félagsskapur, fulltrúi
svokallaðrar sósíaliskrar raun-
hyggju, þ.e. bókmennta, sem
í einu og öllu falla að fyrirmælum
frá foringjum Flokksins og ríkis-
ins, með öðrum orðum flokks-
legrar raunhyggju. Solzhenitsyn
hafði greinilega lagt út á braut
klassískrar raunhyggju, þ.e.,
þeirrar „kritisku“ raunhyggju,
sem rússneskir rithöfundar hafa
aðhyllzt frá gamalli tíð, allt frá
Radishchev og Pushkin til Tols-
toys. Brottvikningu úr Rithöf-
undasambandinu var þvi hægt að
leggja að jöfnu við brottvikningu
úr Kommúnistaflokknum. Þetta
gerist býsna oft, jafnvel þegar
flokksfélaga og forystu flokksins
greinir talsvert minna á en raun-
in var með Solzhenitsyn og brott-
vikning Borisar Paternaks úr Rit-
höfundasambandinu 1958 vegna
útgáfu „Zhivagos læknis"
erlendis var fordæmi i þessu
tilfelli.
Sumarið 1969 var ákvörðunin
loksins tekin, og ekki fór á milli
mála, að valdamiklir menn höfðu
fjallað urn hana. Solzhenitsyn
varð að fara. Hann bjö í kofa
sínum skammt frá Obninsk, þegar
þetta gerðist, og Rithöfundasam-
bandið gat með engu móti kallað
hann fyrir sig þaðan, þar sem
kofar á landareignum samvinnu-
félaga hafa ekkert heimilisfang
og þangað er því ekki hægt að
senda bréf í pósti.
Þegar Solzhenitsyn kom aftur
til Ryazan i lok oktöber var hon-
um skýrt svo frá að fundur yrði
haldinn í Ryazan-deild Rit-
höfundasambandsins 4. nóvem-
ber. Félagar í deildinni voru að-
eins sex eða sjö.
Fundurinn var æfður á fundi i
héraðs-flokksdeild Ryazaris. Hver
einstakur félagi var kallaður fyrir
miðstjórn deildarinnar, málið var
skýrt fyrir honum, og hann var
neyddur til að lofa að greiða at-
kvæði með brottvikningu. Aðeins
einn þeirra rithöfunda, sem sóttu
formlega fundinn, skáldið
Evgeny Markin, lét í ljós efa-
semdir urn, hvort það væri vitur-
legt að reka Solzhenitsyn, en jafn-
vel hann kaus eins og hinir.
Seinna iðraðist Markin sáran þess
skorts sem hann hafði sýnt á
sómatilfinriingu. Hann fór til
Solzhenitsyns og baðst afsökunar.
Brottvikning Solzhenitsyns úr
Rithöfundasambandinu var ekki
einangraður atburðúr. Allt árið
1969 áttu Alexander Tvardovsky
og starfslið Novy Mir i stöðugri
baráttu við yfirvöldin til þess að
verja frelsi sitt tií að stjórna
blaðinu. En í febrúar árið eftir
rak Rithöfundasambandið nokkra
af samstarfsmönnum Tvar-
dovskys án þess að láta hann
vita, og hann átti ekki annars
úrkosti en segja upp og naut í því
stuðnings þeirra, sem eftir voru
af starfsliði ritstjórnarinnar.
Þegar Tvardovsky og samstarfs-
menn hans höfðu skilað af sér og
ný ritstjórn tekið við, fóru þeir
inn í skrifstofu hans til að láta
taka af sér mynd að skilnaði.
Frjálslyndum áhrifum Nov.v
Mir — fyrstu útgefenda „Dags i
lífi Ivans Denisovichs" — var
lokið.
★ ★ ★
8. október 1970 var ég í Moskvu,
síðdegis fór ég i heimsókn til
Veroniku Turkínu. vinkonu
Solzhenitsyns. Um klukkan þrjú
hringdi siminn og við heyrðum þá
'furðulegu frétt, að Solzhenitsyn
hefðu verið veitt bókmenntaverð-
laun Nóbels. Augljóst var, að
framámenn í Sovétríkjunum og
sérstaklega í Rithöfundasam-
bandinu mundu líta Nóbels-
verðlaunin með megnustu óvild.
Heilbrigð skynsemi hefði þó átt
að segja þeim að hafa hægt um sig
og reyna að láta sem þeir tækju
ekki eftir úthlutun sænsku aka-
demiunnar, en sovézk blöð ráku
upp ramakvein út af verðlaunun-
um. Þótt Solzhenitsyn væri um
þessar mundir að vinna að sögu-
legu verkefni, sem opinberir
aðilar gátu litið með meira
jafnaðargeði en önnur skrif hans,
voru ofsóknirnar komnar á svo
hátt stig, að þær urðu ekki stöðv-
aðar. Trúlegt virðist, að sérstök
samvinnunefnd ráðuneyta hafi
verið sett á laggirnar til þess að
hafa gát á málum Solzhenitsyns.
Reynt var að mynda tómárúm
umhverfis hann með ofsóknum
gegn fólki, sem var honum vin-
samlegt eða hrifið af skrifum
hans. Þessir embættismenn
reyndu að svipta hann öllum
stuðningi, hversu takmarkaður
sem hann værí.
Maður i flokknum, sem opin-
berlega lét i ljós velþóknun á
verkum Solzhenitsyns, gat átt von
á því að verða umsvifalaust rek-
inn úr flokknum, án þess að skjöl
með persónulegum upplýsingum
um harin væri rannsökuð á flokks-
fundi. Hinn náni vinur hans, Lev
Koppelev, var rekinn nieð þess'um
hætti. Skömmu síðar varð sama
uppi á teningnum hjá móður ann-
arrar konú'Solzhenitsyns. Sjálfri
var seinni konu hans sagt upp
starfi sinu í stofnun í Moskvu.
Hún var rekin nánast jafnskjótt
og hún hafði alið son, þótt bannað
sé með lögum að segja upp kon-
um, meðan þær eru í fæðingar-
orlofi.
í októberlok heimsótti Roy
bröðir minn Tvardovsky, sem var
mikið veikur, þar sem hann hafði
fengið slag um sumarið. Hann var
enn að nokkru leyti lamaður og
átti erfitt um mál. En þegar Roy
minntist á Nóbelsverðlaunin. lifn-
aði dálítið yfir Tvardovsky. „Við
eigum þessi verðlaun líka," sagði
hann og átti greinilega við görnlu
ritnefndina hjá Novy Mir.
Annað fórnarlamb ofsóknanna
var Mstislav Rostropovich, sem
hafði leyft Solzhenitsyn afnot af
íbúð á sveitasetri sínu síðan 1969.
í -nóvember 1970 skrifaði
Rostropovich harðort bréf til mið-
stjórnarinnar. þar sem hann grát-
bað um, að hætt yrði þeirri órétt-
látu meðferð. sent Solzhenitsyn
sætti. að honum yrði leyft að taka
við Nóbelsverðlaununum og að
blöðin hættu að leggja hann í
einelti:
Eg er ekki að ræða um stjórn-
mál eða efnahagsmál (skrifaði
Rostropovich). Hér á landi kunna
aðrir betur skil á þeim málum en
ég. En viljið þið gera svo vel að
útskýra fyrir mér, hvers vegna
fólk, sem er gersneytt hæfileik-
um, hefur oft siðasta orðið i bók-
menntum okkar og listum? Hvers
vegna er því le.vft að ófrægja list
okkar í augum þjóðarinnar?!
. . . Hæfileikar, sem við erum
stoltir af, má ekki berja niður,
áður en þeir fá að njóta sín. Eg
þekki mörg verka Solzhenitsyns.
Mér þykir vænt um þau. Egtel. að
hann hafi öðlazt rétt i krafti þján-
inga sinna til þess að segja sann-
leikann, eins og hann kemur hon-
um fyrir sjónir. og ég sé enga
ástæðu til þess að fela viðhorf
mitt til bans, þótt áróðursherferð
gegn honum hafi verið hleypt af
stað.
Bréf Rostropovich breiddist
fljött út í „neðanjarðareintökum"
og var birt erlendis. Síðari aflýsti
Menningarráðuneyti Sovétríkj-
anna hljömleikaferð. sem hann
átti að fara til Finnlands og
Frakklands. Tónleikar hans
Framhald á bls. 19