Morgunblaðið - 30.06.1977, Blaðsíða 29

29
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUÐAGUR 30. JUNl 1977
--------------------5tr-------------
Vladimir Jakúb;
Gamall og gróinn áhugi
Fundur liðs Hrúts og (Jlfs með liði Atla f Eyrarsundi.
í einni af greinum minum sagði ég
nokkuð frá þeim mikla áhuga sem rlkir
I Sovétrlkjunum á íslandi, Islenskum
bókmenntum, náttúru, sögu og vanda-
málum nútlmans. Þessi áhugi á okkar
dögum er ekki til orðinn af tilviljun,
hann á sér langa sögu að baki Frá
fornu fari höfðu menn I Rússlandi
áhuga á þessu litla fjarlæga landi sem
þeir vissu ekki ýkja mikið um. í dag
langar mig til að segja frá upphafi þess
að menn tóku að leggja stund á Is-
lensku og Islensk fræði I Rússlandi, frá
þvl fólki sem fyrst varð til þess að opna
rússneskum menntamönnum sýn til
íslands. frá þeim gömlu hefðum sem
rlkja I landi mlnu I sambandi við Is-
lensk fræði.
Það var á 17. öld sem áhugi á
íslandi kviknaði fyrir alvöru I Rúss-
landi, og var það I sambandi við svo-
nefnt ..væringjamál" — þ.e hlutverk
norrænna vtkinga og áhrif þeirra á
fornrússneskt þjóðfélag. Á þessum
tlma naut skáldskapur Osstans mikilla
vinsælda i Rússlandi. og þá voru
prentuð fyrstu ritin um sögu og menn-
ingu íslands. Fyrsta bókin var „Inn-
gangur að sögu Dana" eftir Mallais Þá
komu einnig út þýðingar á Islenskum
fornbókmenntum. Frægir rússneskir
rithöfundar sklrskotuðu til norrænnar
goðafræði I verkum slnum. Má þar t.d.
benda á verk eins vinsælasta höfundar-
ins I lok 18. aldar. Gavrlls Djersjavins
..Bústaður gyðjunnar Friggjar" ofl.
Þetta er einmitt sá Dersjavin sem
skömmu fyrir dauða sinn hlustaði hug-
fanginn á unglinginn Alexander Púskln
lesa Ijóð sln I menntaskólanum I Tsar-
skoje sélo. Um hann skrifaði Púskln
slðar: „Gamli Dersjavin tók eftir okkur
og blessaði okkar um leið og hann fór I
gröfina".
Yfirleitt má segja að forntslenskar
bókmenntir hafi verið skoðaðar sem
hluti af „samnorrænum arfi" og jafnan
settar I samband við sögu Norðurlanda
sem heildar Heimildir um island komu
fyrst og fremst frá dönskum höfund-
um. sem hafði að sjálfsögðu sln áhrif á
þær hugmyndir sem menn gerðu sér
um ísland í fyrstu þýðingunum gætti
einnig áhrifa frá hugmyndum þeirra
tlma um hlutverk norrænna manna I
sögu Rússlands og stofnun Rússarlkis.
Reyndar er það mjög verðugt verkefni
að kynna sér hvernig áhrifum nor-
rænna manna á fornrússneskt þjóðfél-
ag var háttað og hvernig fjatlað er um
þau I vlsindum samtlmans I Ijósi þeirra
upplýsinga sem nú eru fyrir hendi.
einkum fornleifafræðilegra. En það
væri efni I aðra grein
Áhugi á íslandi og Islenskum bók-
menntum vakti fljótt áhuga á Islenzkri
tungu Fyrsti vlsindamaðurinn sem
stundaði Islenskunám af alvöru var L.l
Bakmeister (1730—1806) Árið
1 773 byrjaði hann að safna þýðingum
á biblluköflum og setningum úr talmáli
á hinum ýmsu tungumálum. Hann
taldi að sllkur samanburður gæti sýnt
fram á skyldleika fjarlægra tungumála
Þá vissu menn ekki það sem við vitum
núna, enda var skoðunin á 18. öld sú
að öll mál væru komin af sama stofni
og að verkefni samanburðarmálfræði
væri einmitt fólgið I að sanna þetta. Að
sjálfsögðu kunni Bakmeister ekki öll
tungumál heims en þeir sem kunnu
sendu honum þýðingar. Vitað er að
Islensku þýðinguna gerði úr þýsku Ás-
mundur Einarsson ísfrón Þýðingin var
mjög nákvæm, og ísfrón lét sjálfsævi-
sögu slna fylgja með Þar segist hann
vera fæddur á íslandi en búsettur I
Kaupmannahöfn frá tvltugsaldri.
Næstur á eftir Bakmeister fékk sá
frægi ferðalangur og náttúruvlsinda-
maður P.S. Pallas (1741 — 1811)
áhuga á Islensku. Hann fékk áhuga á
málum fyrst og fremst vegna þess að
Katrin II. sem sat á keisarastóli frá
1 762—1 796 og hafði mikinn áhuga
á hugvlsindum og menningarsam-
böndum rússneska aðalsins viðVestur-
lönd. ákvaðað láta gefa út samanburð-
arorðabók allra þekktra tungumála
heims. Hún var einnig þeirrar skoðun-
ar að með þessu gæti hún sýnt fram á
sameiginlegan uppruna allra mála
Katrln fór m.a.s. sjálf að safna þýð-
ingum á einstökum orðum á mörg mál
Evrópu og Astu. Að vlsu hafði Bak-
meister þegar viðað að sér mun fróð-
legra efni, en hún fól honum samt ekki
að sjá um útgáfu orðabókarinnar. Talið
er að þessi hégómagjarna drottning
hafi viljað sjá frægt nafn á titilblaði
bókarinnar og þvl hafi hún skipað
Pallas I stöðu ritstjórans
Orðabókin var að koma út I nær
fimm ár, frá 1 786 til 1 789. Uppbygg-
ing hans minnir á þá miklu lista sem
Katrln samdi sjálf. Þar er að finna 285
orð. þýdd á 200 tungumál Pallas
studdist við nokkuð af efni frá Bak-
meister, en samt var Islenski listinn
algjörlega saminn upp á nýtt. Þvl mið-
ur vitum við ekki hver þýddi hann eða
úr hvaða máli.
í papplrum Pallas hafa varðveist
fimm blöð með Islenskum texta, þótt
upphaflega hafi þau verið fleiri. Ein-
hver hefur farið yfir þennan texta og
aukið við hann og leiðrétt, þ ám hefur
hann bætt við mörgum samheitum
Við vitum hver það gerði
Sennilega heur ekki verið tæknilega
mögulegt I lok 18 aldar að prenta
Islneskt letur I Rússlandi. og reyndar er
rússneskt letur á öllum 200 þýðingun-
um.
í skjalasafninu er að finna bæði
upphaflega textann og leiðréttu útgáf-
una. Við sjáum að sumar villurnar eru
leiðréttar. en flestar urðu þó eftir. Þar
að auki bætti sá sem „leiðrétti" mörg-
um röngum þýðingum frá eigin brjósti
á listann. Nokkur orð I orðabók Pallas
eru ekki Itk Islensku, heldur öllu fremur
dönsku. sænsku eða jafnvel þýsku
Mörg málfræðiform eru röng. Hug-
myndin var sú að Pallas birti framburð
orðanna eins og hann gerðist á íslandi
á 18 öld. en hann gerði ekki greinar-
mun á hljómi orðanna og rithætti
þeirra. þannig að útkoman varð sú að
rithátturinn var með en framburðurinn
ekki.
Svona þung voru fyrstu spor Is-
lenskra fræða I Rússlandi Samt er
óhætt að segja að I lok 1 8. aldar hafi
þekking á Islensku máli verið til staðar
I Rússlandi og rússneskum vlsinda-
mönnum kunnugt um málfræðirann-
sóknir samtimans I Evrópu Þrátt fyrir
alla galla Pallas-orðabókarinnar meg-
um við ekki gleyma að Islenski kaflinn I
henni er til þessa dags eina rússnesk-
Islenska orðabókin sem til er. og það er
tvlmælalaust fróðlegt að kynna sér
hann I sambandi við sögu norrænna
fræða I Rússlandi.
í byrjun nltjándu aldar. eða nánar
tiltekiðá þriðja áratugnum, verða mikl-
ar framfarir hvað snertir áhuga rúss-
neskra menntamanna á íslandi, bók-
menntum og tungu. Þessi áhugi verður
fyrst og fremst útskýrður með söguleg-
um rökum Eftir strlðið við Napóleon
1812 varð mikill uppgangur I rúss-
nesku þjóðfélagi. sem náði hátindi
með uppreisn framfarasinnaðra herfor-
ingja gegn harðstjórn keisarans. þ.e.
uppreisn hinna svokölluðu Dekabrista.
Allsstaðar vaknar áhugi á sögu rúss-
nesku þjóðarinnar og þar af leiðir einn-
ig áhuga á sögu annarra þjóða
ísland, með sinum frábæru bók-
menntum, varð fróðlegt dæmi I augum
rússneskra menntamanna og þeir gátu
ekki látið hjá Hða að kynna sér það
nánar Tlmarit á borð við „Keppinautur
upplýsingar og góðverka" kynntu les-
endum slnum fslenskar bókmenntir
Á þessum tlma heimsótti hinn frægi
Islenskufræðingur. daninn Rasmus
Rask, Pétursborg og hafði heimsókn
hans mikil áhrif á áróðurinn fyrir forn-
Islenskum bókmenntum I Rússlandi. i
blöðum og tlmaritum. bæði I Péturs-
borg og öðrum borgum Rússlands,
voru á þessum árum prentaðar ýmiss-
konar upplýsingar um Islenskar bók-
menntir og menningu Sennilega hefur
tlmaritið „Moskofskl telegraf" haft þar
mest áhrif Fyrsti þýðandinn sem þýddi
fslenskar bókmenntir af frummálinu
var 0. I. Senkofskl. Sérstaka athygli
vakti þýðing hans á Egilssögu sem út
kom árið 1 834
Nauðsynlegt var að gefa út einhvers-
konar leiðarvlsi um Islenskt mál, og
árið 1849 gaf S.D. Sabinin út bókina
„íslensk málfræði" Til grundvallar not-
aði hann rit Rasmusar Rask, sem hann
kynnti sér gaumgæfilega og endur-
samdi.
Vert er að nefna enn eitt nafn:
J.K.Grot Hann var mikill áhugamaður
um Islenskar bókmenntir og það var
einmitt I ritum hans, sem grundvöllur
var lagður að vlsindalegum könnunum
á fornlslenskum bókmenntum Á
seinni hluta nltjándu aldar voru þessar
kannanir orðnar bæði vlsindalegar og
kerfisbundnar Frægir vlsindamenn á
borð við F.l Búsaljef. A N Veselofskl
ofl. skrifuðu um þessi vísindi
Þetta er I stuttu máli sagan af upp-
hafi Islenskra fræða I Rússlandi Það
fólk sem hér hefur verið minnst á vakti
áhuga rússneskra menntamanna á ykk-
ar fjarlæga en heillandi landi. Þau fræ
sem þeir sáðu féllu I góðan jarðveg
Allt frá þeirra dögum hafa sérfræðingar
á ýmsum sviðum lagt stund á málefni
íslands í fyrstu naut að sjálfsögðu
aðeins þröngur hópur menntamanna
góðs af þessum fræðum
Það var ekki fyrr en með sigri Októ-
berbyltingarinnar sem íslensk fræði
fóru að þróast af verulegu fjöri I Sovét-
rikjunum. Ráðstefnur eru haldnar um
málefni Norðurlanda á þriggja ára
fresti og taka þátt I þeim allt upp I 300
fræðimenn frá ýmsum borgum Sovét-
rlkjanna. auk erlendra gesta. Á þessum
ráðstefnum skipar ísland heiðurssess
eins og ég hef minnst á áður I einni af
greinum mlnum, og þeir fyrirlestrar
sem þar hafa verið haldnir um Islensk
málefni skipta tugum. Svo ekki sé talað
um útgáfu á bókum islenskra höfunda,
en eintakafjöldi þeirra er löngu kominn
upp fyrir tvær milljónir Samtals hafa
verið gefnar út 50 bækur á átta tungu-
málum sovétþjóða
Að sjálfsögðu stafar þessi gtfurlegi
vöxtur Islenskra fræða I Sovétríkjun-
um. útgáfa Islenskra bóka. fjöldi fyrir-
lestra og vlsindarita um island. af þeim
glfurlega uppgangi sem orðið hefur I
menningarllfi allra þjóða Rússlands
sem árangur a' Októberbyltingunni.
almennri skólaskyldu og þekkingar-
þorsta Aðeins með samanburði á
Rússlandi fyrri tlma og Sovétrikjum
nútimans getur islenskur lesandi gert
sér grein fyrir þeim mikla áhuga á
ættjörð hans sem fyrir • hendi er I
SSSR
Árið 1913 komu aðeins tvö eíntök
af dagblöðum og 62 bækur á hverja
1 00 Ibúa í Sovétríkjunum eru gefin út
8,5 þúsund blöð og 4000 tlmarit.
Samanlagt upplag þeirra er 300
milljónireintaka.
Fjórða hver bók sem út kemur I
heiminum er sovésk Gefnar eru út
bækurá 89 þjóðtungum Sovétrlkjanna
og 56 erlendum málum 120 lönd.
þ.á .m ísland, kaupa sovéskar bækur
Ég hygg að Islendingar, sem gefa út
fleiri bækur á Ibúa en nokkur önnur
þjóð I Vestur-Evrópu. eigi auðvelt með
Framhald á bls. 33
Þjóstólfur drepur Þorvald Ósvffursson.
Fyrir ferðalagið
Tjöld og tjaldþekjur
Svefnpokar
mjög vandaðir, margar gerðir
Feröagrill gríttkol
og grilláhöld
Picnic töskur
Margar stæröir
.....^
Gassuðuáhöld
alls konar
Vindsængur
Einnig ferðafatnaður í miklu úrvali
GEís
9