Morgunblaðið - 20.11.1979, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. NÓVEMBER 1979
„Það væri freistandi," hafði eitt blaðanna eftir Ólafi
Jóhannessyni í sumar, þegar hann var að því spurður,
hvort hann ætlaði að gefa kost á sér til forsetaembætt-
isins, ef dr. Kristján Eldjárn tæki ákvörðun um að
draga sig í hlé. Svar Ólafs er að flestu leyti dæmigert
fyrir stjórnmálaferil hann síðan hann tók við for-
mennsku í Framsóknarflokknum 1968. Hann er stjórn-
málamaður, sem virðist líta þannig á pólitískar
freistingar, að best sé að falla fyrir þeim.
Þeg'ar Ólafur Jóhannesson tók við formennsku í
Framsóknarflokknum fyrir 11 árum, hafði flokkurinn
verið í um það bil 10 ár utan ríkisstjórnar. Frá því að
flokkurinn var stofnaður 1916 hafði hann ekki verið
jafn lengi án valda og enn liðu þrjú ár, þar til hann
komst í stjórn, 1971. Undanfarin tuttugu ár hafa verið
samfellt hnignunarskeið Framsóknarflokksins. Fylgi
hans stóð í stað um 28% í kosningunum 1963 og 1967 en
í seinni kosningunum tapaði flokkurinn einum manni á
þingi úr 19 í 18. Ólafur Jóhannesson leiddi flokkinn
fyrst i kosningum 1971 og þá fékk flokkurinn um 25%
atkvæða og 17 þingmenn, síðan komu kosningarnar
eftir fyrri forsætisráðherratíð Ólafs, 1974, og þá tapaði
flokkurinn 0,4% atkvæða en þingmannatalan hélst
óbreytt. Reiðarslagið kom loks 1978, þegar fylgið hrundi
niður í 16,9% og þingmannafjöldinn í 12. Framsóknar-
flokkurinn var orðinn minnsti flokkurinn á Alþingi.
Þegar Ólafur Jóhannesson tók við forystu Framsókn-
arflokksins, var sú krafa orðin ráðandi í flokknum, að
hann ætti að komast í ríkisstjórn, hvað sem það kostaði.
Framsóknarflokkurinn sækir afl sitt í mjög þrönga
hugsjón og þcir hagsmunir, sem flokkurinn gætir,
takmarkast við starfsemi Sambands íslenzkra sam-
vinnufélaga. Raunar má segja, að flokkurinn sé
pólitískur armur þeirrar víðfeðmu hreyfingar, sem
teygir sig um allt þjóðfélagið. Hagsmunir Sambandsins
gera ekki þá kröfu, að menn ríghaldi í pólitískar
hugsjónir, þeir eru allt annars eðlis og þeim er best
borgið séu gæslumenn þeirra við völd í þjóðfélaginu.
Þess vegna fellur það mjög vel að miðflokki að vera
STJÓRNMÁLAMAÐURINN
ÓLAFUR
J0HANNESS0N
þannig „company" flokkur. Eðli sínu samkvæmt flakkar
sá flokkur á milli hugsjónaflokkanna til hægri og
vinstri. Ólafur Jóhannesson, sem hefur á sér yfirbragð
hins stefnufasta stjórnmálamanns, er í raun fjöllyndur
í stjórnmálum. Einmitt þess vegna hefur hann notið svo
óskoraðs trausts fylgismanna sinna, þótt flokksfylgið
þafi farið síminnkandi. Ólafur nýtur svo mikillar
virðingar innan Framsóknarflokksins, að jafnvel eftir
að hann sagði af sér formennsku, tala flokksmenn um
hann sem „ókrýndan foringja" sinn.
Eftir kosningarnar 1971 myndaði Ólafur Jóhannesson
fyrra ráðuneyti sitt með Alþýðubandalaginu og Sam-
tökum frjálslyndra og vinstri manna. Sú stjórn
splundraðist áður en kjörtímabil hennar rann út vegna
innbyrðis ágreinings. Pólitisk skapgerð Ólafs kom fyrst
í Ijós á þessum árum. Hann starfar eftir reglum, sem
hann setur sjálfur. Hann beitir þekkingu sinni í
lögfræði til að koma andstæðingum sínum á óvart.
Þetta gerðist til dæmis vorið 1974, þegar hann rauf þing
og svipti þingmenn umboði sínu til að koma í veg fyrir,
að vantraust á stjórn hans eða réttara sagt leifar
hennar kæmi til afgreiðslu. Þetta fyrra ráðuneyti Ólafs
Jóhannessonar hrökklaðist frá völdum af því, að inhan
þess myndaðist aldrei samstaða, sem dugði til að veita
landinu stjórn. Þegar forsætisráðherra lagði fram
frumvarp um viðnám gegn verðbólgu snerist Björn
Jónsson samgöngu- og félagsmálaráðherra, sem raunar
lá á sjúkrahúsi, gegn því, en á Alþingi sagði Ólafur: „Sá
ráðherra, sem vill firra sig ábyrgð á flutningi þess,
hefur þrátt fyrir orðsendingu og bókanir á elleftu
stundu aðeins eitt úrræði." Björn Jónsson sagði af sér,
Ólafur boðaði til kosninga en notaði tímann fyrir
kosningar, eftir að þing hafði verið rofið, til þess að gefa
út bráðabirgðalög, sem voru svipuð að efni og hið
umdeilda frumvarp.
Innan ríkisstjórnarinnar hafði Ólafi áður tekist að
snúa á Lúðvík Jósepsson í máli, sem honum var kærast.
Þegar Ólafur Jóhannesson samdi við Edward Heath
forsætisráðherra Breta um 50 mílna fiskveiðilögsöguna
haustið 1973, kom fyrst glögglega í ljós, að hann væri
ekki allur þar sem hann er séður í stjórnmálum. Eftir
fundinn með Heath í London beygði Ólafur Lúðvík til
undirgefni. Sama leikinn átti áreiðanlega að leika gegn
Birni Jónssyni. Hitt er annað mál, sem fyrr hefur
gleymst en viðureignin við Lúðvík, að samkomulag
ðlafs við Heath, sem heimilaði Bretum að stunda veiðar
innan íslenzku lögsögunnar í tvö ár og veiða 130 þús.
lestir á ári, var Islendingum mjög óhagstætt. Þetta sést
best af því, að 1976 féllust Bretar á að hverfa út úr 200
mílna lögsögunni eftir 6 mánuði frá því að við þá var
samið, og á þessu hálfa ári höfðu þeir aðeins heimild til
að veiða sem svaraði til 50 þús. lesta ársafla.
Það á illa við skapgerð stjórnmálamannsins Ólafs
Jóhannessonar að leika aðra fiðlu. Hann þarf að hafa
aðstöðu til að koma mönnum á óvart til að hann fái
notið sín. Af þessu mætti ætla, að honum hafi ekki liðið
vel að sitja í stjórn undir forsæti Geirs Hallgrímssonar.
Hvað sem því líður er sú ríkisstjórn sú eina, sem
Framsóknarflokkurinn hefur átt aðild að í um 40 ár,
sem setið hefur heilt kjörtímabil. Einmitt sú staðreynd
og það álit á Framsóknarflokknum, að hann væri
ósamstarfshæfur, hefur ef til vill átt ríkasta þáttinn í
því, að Ólafur ákvað að sitja allt kjörtímabilið í
samstarfi við Sjálfstæðisflokkinn. Ólafur gat notað
tímann til að koma á umbótum í dómsmálakerfinu og
harkalegar persónulegar árásir á hann út af málum,
sem eiga ekkert skylt við almenna stjórnmálabaráttu,
settu hann í varnarstöðu, sem hann braust endanlega
úr, þegar hann fór með krötum í stjórn. Við þær
aðstæður var honum síst að skapi að ganga til kosninga.
Ólafur beitti Sjálfstæðismenn aldrei því ofríki, sem
hann hefur sýnt sem forsætisráðherra gagnvart
samstarfsflokkum sínum.
Barnalegar tilhneigingar Tímans til að ala á
pólitískum freistingum Ólafs Jóhannessonar með sam-
ræmdum dýrðaróði um ágæti hans hafa áreiðanlega
gert honum léttbærara að leika aðra fiðlu í ríkisstjórn
Geirs Hallgrímssonar. Þá var flokksmönnum hans
ekkert kærara en þegar því var haldið á loft, að Ólafur
hefði í raun myndað ríkisstjórn Geirs Hallgrímssonar.
Fáir bjuggust við því eftir hrakfarir Framsóknar-
flokksins í kosningunum 1978, að flokkurinn mundi
sameina erkifjendurna Alþýðubandalag og Alþýðuflokk
í stjórn tveimur mánuðum síðar. Ólafur Jóhannesson
lét að því liggja strax að kosningum loknum, að hann
teldi afar ólíklegt, að Framsóknarflokkurinn færi í
stjórn. En völdin freistuðu og þegar tækifærið gafst
greip Ólafur það fegins hendi og settist í það hlutverk
að verða eins konar stuðpúði milli fjandmannanna. En
undir bjó vonin um að hann gæti náð sér niðri á þeim.
Ólafur Jóhannesson er stjórnmálamaður sem vill
hafa allt sitt á hreinu. Hann aflar sér blindra
stuðningsmanna og ákafra andstæðinga. Hann hreins-
aði Möðruvellingana út úr Framsóknarflokknum, og
honum virðist það ekkert álitamál, að flokkur hans sé
mikið stjórnmálaafl, þótt fylgið hafi stöðugt minnkað.
Hann hefur hæfileika til þess að vekja á sér athygli með
því að tala í hálfkveðnum vísum og segja helst ekki
neitt. Hann hefur með furðulegum hætti tileinkað sér
„taktik", sem virðist duga til að komast í sérstakt
samband við almenning, þegar menn taka helst eftir því
þegar sem minnst er sagt af viti um hin alvarlegustu
mál. Þetta er óneitanlega „aðdáunarvert" hjá manni,
sem í 24 ár hafði aðalatvinnu af því að kenna
misjafnlega móttækilegum stúdentum stjórnlagafræði
og stjórnarfarsrétt.
Lögfræðimenntun getur haft þau áhrif á menn, að
þeir verði kuldalegir gagnvart umhverfi sínu og
viðfangsefnum. Ólafur Jóhannesson virðist hafa kulda-
legt viðhorf til stjórnmála. Þrátt fyrir mikinn ósigur
hikar hann ekki við að setjast í forsæti í ríkisstjórn með
sigurvegurunum. Honum hlýtur að hafa verið ljóst frá
upphafi við myndun annars ráðuneytis síns, að mun
minni líkur væru á því, að það yrði starfhæft en hið
fyrra og stjórnin gæti aldrei setið út kjörtímabilið. En
hann stóðst ekki þá freistingu að fá tækifæri til að ráða
ferðinni og reyna jafnframt að nota tímann til að rétta
hlut Framsóknarflokksins eftir afhroðið mikla.
Ríkisstjórnin hafði ekki setið lengi, þegar í ljós kom,
að Ólafur hafði ékki í hyggju að taka upp aðrar
starfsaðferðir en í fyrri stjórn. Þetta kom skýrast í ljós
í byrjun þessa árs. Alþýðuflokkurinn undirbjó frum-
varp til laga um jafnvægi í efnahagsmálum. Til að
reyna að komast að málamiðlun var þremur ráðherrum,
einum frá hverjum stjórnarflokkanna, falið að fjalla
um frumvarpið. Þeir skiluðu áliti, sem lagt var fram í
ríkisstjórninni. Ólafur tók álitið og frumvarpið í sínar
hendur og samdi sjálfur sitt eigið plagg og var sagt, að
samflokksmenn hans vissu ekki einu sinni, hvað í því
stóð. Þetta plagg varð síðan að lagafrumvarpi, sem
Ólafur Jóhannesson lagði fram sem þingmaður en ekki
forsætisráðherra og naut það þá stuðnings Alþýðu-
flokksins, en Alþýðubandalagið var á móti. Þegar rætt
var um þessa sundrungu í ríkisstjórninni komst Ólafur
m.a. svo að orði: „Það á sér stað á bestu heimilum og þar
sem jafnvel ástúð er heitust með hjónum, að þau deila
stundum. En þeim mun heitari verða faðmlögin þegar
sættir hafa tekist." Frumvarpið komst í gegnum þingið
og varð að lögum um stjórn efnahagsmála o.fl. En
faðmlögin urðu ekki heitari í ríkisstjórninni, þrátt fyrir
það. Frumvarpið hefur reynst gagnslaust. Samkvæmt
upphaflegum forsendum þess átti framfærslukostnaður
að geta e.t.v. hækkað um 32—33% að meðaltali á árinu
1979, svo að vitnað sé til framsöguræðu Ólafs. En nú
segir Þjóðhagsstofnun, að síðustu áætlanir bendi til
þess, að framfærsluvísitalan hækki um 53—55% frá
upphafi til loka ársins. Það var þó höfuðmarkmið
frumvarpsins að draga úr verðbólgu án þess að
atvinnuöryggi væri stefnt í hættu. Þegar annað
ráðuneyti Ölafs Jóhannessonar stóð frammi fyrir þessu
gafst það upp og splundraðist eins og hið fyrra. En nú
segja síðustu tölur að framfærsluvísitalan muni hækka
um meira en 60% á árinu.
Fyrstu viðbrögð Ólafs Jóhannessonar eftir stjórnar-
slitin í haust voru þau, að hann sagðist ekki mundu gefa
kost á sér í væntanlegum kosningum. En fljótlega fóru
að renna á hann tvær grímur. Pólitísku freistingarnar
ásóttu hann. Þegar hann sá sér leik á borði í Reykjavík,
kvaddi hann dygga stuðningsmenn sína fyrir norðan og
sótti á ný mið. Sú kúvending er dæmigerð fyrir
stjórnmálastörf Ólafs Jóhannessonar. Hann er enn til
alls líklegur í pólitíkinni, þótt hann sé ekki lengur
formaður flokks síns og hafi ekki enn leikið til sigurs.
Tíminn er ekki spar á hrósið og Ólafur segir sjálfur:
„Dagblaðið ætlar alveg að gera mig að þjóðhetju." Sic
transit gloria mundi!