Morgunblaðið - 02.11.1980, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. NÓVEMBER 1980
Þorsteinn Gylfason:
Gjafir eru
í fyrsta árgangi Fjölnis, sem prentað-
ur var í Kaupmannahöfn árið 1835,
birtist nafnlaus ritgerð undir yfirskrift-
inni „Úr bréfi frá Islandi"; höfundurinn
var Tómas Sæmundsson. Þar lýsir Tóm-
as meðal annars fyrstu kynnum sínum af
Reykjavík, og fannst honum „miklu
minna bera á fegurð og ágæti bæarins
þegar ég sá hann, enn ég hafði gert mér í
hugarlund". Síðan lýsir hann kotbýlum
Reykvíkinga átakanlega og telur þau
bjóða af sér „sérstaklegan óþokka". Og
hann lýsir nýja strætinu þeirra bæjar-
búa, Löngustétt sem nú heitir Austur-
stræti: það „gengur jafnsíðis Ströndinni
(ef við eigum að dirfast, að kalla röndina
með sjónum einsog fjölfarnasta strætið í
Lundúnaborg)". „Ströndin" heitir nú
Hafnarstræti. Langastétt, segir Tómas,
mátti verða fallegt stræti, en svo er
hlykkur á því vegna þess að „gamla húsið
hans Thóroddsens" var látið ráða stefn-
unni; þar að auki mjókkar strætið mikið
þegar vestar dregur. Og heldur svo
áfram. ímindaöu þér þessa götu
beina, og tvœr aðrar jafn-
síðis henni eptir endilaung-
um AusturveUi, enn þessar
aptur þverskomar af öör-
um þremur neöanfrá sjó og
upp undir tjöm, — þó þaö
sé nú einnig aflaga boriö,
þareö húsin á AusturveUi,
svo fá sem þau eru, slisast
þó til aö standa þvert fyrir
öUum þeim, sem þessi
stefna heföi átt aö vera
ætluö; ímindaðii þér kaup-
torg uppfrá sjónum fyrir
miöri ströndinni, og annaö
torg faUegra, meö noröur-
vegg kyrkjunnar á eina
hliö, og til hinna þriggja:
háskóla, mentabúr og
ráöstofu, en á miöju torginu
hei&ursvaröa þess manns,
er slíku heföi til leiöar
komiö; settu ennframar
suöur meö tjöminni aö
austanveröu skemtigaung,
og kyrkjugarð hinumegin
sunnantil á Hólavelli — og
þá sjeröu, hvumin mig hef-
ir dreýmt aö Reýkjavik egi
aö líta út einhvumtima.
Árið 1835 voru íbúar Reykjavíkur 639
talsins — sex hundruð þrjátíu og níu.
Hvað skyldu nú reykvískur tómthúsmað-
ur og þingeyskur bóndi hafa hugsað er
þeir lásu þetta bréf Tómasar Sæmunds-
sonar um framfarir íslands? Það hefur
kannski ekki komið þeim alveg á óvart:
eru þeir ekki með annan fótinn í ræsinu
þessir Hafnarpiltar, þessi afætulýður?
Síðar í sama árgangi Fjölnis er ritgerð
eftir Jónas Hallgrímsson „Um eðli og
uppruna jarðarinnar", og hefur Jónas
frásögn sína af vísindalegum tilgátum
um „allra móður", sem hann kallar svo,
með því að rekja höfuðatriði í eðlisfræði
og heimsfræði Platóns, hins forngríska
heimspekings, þar sem hinar fegurstu
skáldlegar hugmyndir, segir hann, sam-
tvinnast við sannar og skarpvitrar íhug-
anir, þó svo að við sem síðar lifum teljum
okkur vita betur í mörgum greinum. Þeir
órar úr Aþenu hinni fornu hafa mörgum
tómthúsmanni í Reykjavík og bónda í
Köldukinn ugglaust þótt fánýt og fráleit
fræði líka. Óg ugglaust hefur enginn
lesandi Fjölnis greint hið minnsta sam-
hengi þessa tvenns: framtíðarsýnar
Tómasar til háborgar Reykjavíkur og
eldmóðs Jónasar yfir grískri speki.
Menning Vesturlanda — menntun okk-
ar og stjórnarfar, vísindi og listir — varð
til í Aþenu á fáeinum mannsöldrum fyrir
hálfu þriðja þúsundi ára. Aþenumenn
byggðu harðbýlt land sem entist þeim
engan veginn til viðurværis. Til að geta
fætt sig og klætt máttu þeir leggjast í
sigiingar og verzlun og bjóða handverk
sitt, svo sem leirker og skófatnað, fyrir
korn og klæði. En í þessu ríki varð til sú
stjórnskipan sem okkur Vesturlandabú-
um hefur þótt ágætust æ síðan. Árið 431
fyrir okkar tímatal flutti Períkles,
fremsti leiðtogi Aþenumanna á gullöld
þeirra, ræðu fyrir minni fallinna her-
manna í Pelopsskagaófriðnum. í ræð-
unni útmálar hann fyrir samþegnum
sínum þær hugsjónir sem hinir ungu
menn höfðu látið lífið fyrir, til að öllum
mætti vera ljóst að þeir „reyndust svo
sem ríkinu sæmdi“. Og hann segir:
Vér búum viö stjómskipan
sem ekki er sniðin eftir
lögum nágrannarikjanna;
vér emm miklu fremur
fyrirmynd annarra en aö
vér líkjum eftir þeim. Nafn
hennar ræðst af þvi, að
stjómin er ekki i höndum
fárra manna heldur fjöld-
ans; vér köllum þaö lýöræöi.
Vér erum allir jafnir fyrir
lögunum, en um mannvirö-
ingar fer eftir því hvers
hver og einn er metinn til
einhverra verka. Stöður
veitum vér ekki eftir stétt,
heldur eftir atorku. Fátækt
hamlar engum þeim sem
getur unniö ríkinu gagn;
hann kemst áfram þótt af
lágum stigum sé.
En til að enginn haldi að farið sé með
stundarskrum, kannast Períkles líka við
nokkra bresti þegnanna í lýðræðisríki,
eins og þann til að mynda að „lofræður
um aðra þolum vér því aðeins að vér
teljum oss sjálfa hafa burði til þeirra
afreka sem lofsungin eru; það sem meira
er vekur öfund vora og vér trúum því
ekki“. Allt um það vita Aþenumenn,
segir hann, að „auð höfum vér fremur til
framkvæmda en til oflætis, og vér teljum
enga vansæmd að kannast við fátækt
sína, heldur fremur hitt að gera ekkert
til að forðast hana“.
Og þetta er ekki allt, sem um ríkið
verður sagt. „Vér höfum leika og hátíðir
allan ársins hring, og hinar glæsilegustu
einkastofnanir vekja daglegan unað og
bægja allri hryggð á braut... Vér
unnum fegurð, er henni fylgir hóf, og vér
unnum öllum vísindum, án þess að dáð
vor dvíni... í stuttu máli þá segi ég, að
ríki vort er skóli allra Grikkja, og mér
virðist að hver maður á meðal vor mundi
reynast sjálfbjarga við hin margvís-
legustu störf með hinum mesta yndis-
þokka og íþrótt.“
Þá borg sem Períkles vegsamaði svo í
ræðu sinni prýddu höggmyndir Feidías-
ar, og súlnagöngin á kauptorginu
skreytti röð málverka eftir Pólýgnótos af
atburðum úr orrustunni við Maraþon. I
þessari borg sótti Sókrates frumsýningar
á harmleikjum Sófóklesar og skopleikj-
um Aristófanesar, og daginn eftir kenndi
hann Platóni það sem Platón átti síðar
eftir að kenna Aristótelesi. En hættum
nú: hvað kemur þetta reykvískum verka-
manni og þingeyskum bónda við? Jú,
þegnar þessa ríkis voru tvö til þrjú
hundruð þúsundir talsins. Að vísu var
harðbýlt land þeirra nokkuð lítið: það
svaraði til Reykjanesskaga, og lægju þá
landamærin úr Kollafirði um Þingvöll í
ölfusárósa.
En annað ber kannski á milli. Heimild-
ir herma ekki að á þjóðfundum Aþenu-
manna hafi heyrzt þær raddir, að
Akrópólis væri allt of mikið fyrirtæki
fyrir litla þjóð, frumsýningin á Antígónu
Sófóklesar óhóflega kostnaðarsöm,
kennsla þeirra Sókratesar, Platóns og
Aristótelesar helber tímaspjöll; svo vel
vissu þeir raunar af áhrifamætti þeirrar
kennslu að þeim varð það á að dæma
Sókrates til dauða fyrir að kenna ekki
réttar kenningar. Á hinn bóginn veltum
við ísiendingar fyrir okkur í tíma og
ótíma hvort eyða skuli og spenna í
sinfóníugarg og rauðvínssvelgi sem kalli
sig stúdenta. Og svo háværar geta þær
raddir orðið í okkar litla þjóðfélagi að
við sem höfum viðurværi af menntum,
listum eða vísindum, komumst ekki hjá
því að eiga nokkur svör við.
Vita menn annars hvað það kostar að
FLUNKUNYR FIAT127
RYDVARINN OG TIIBÚINN Á GÖTIINA
|#D n OCn hljc -og viö bjóöum ekki aöeins þetta verð
llil. “■0*111 PUO. heldur samsvarandi góða greiðsluskilmála
EGILL VILHJALMSSON HF
'UMBOÐIÐ
Smiðjuvegi 4 - Sími 77200
VANTAR ÞIG VINNU
VANTAR ÞIG FÓLK

M U I.I.VSIK I M AI.I.T
I.ANI) l’KI. \lí l’I U (,
I.VSIII 1 MOKI.I Mfl.UMM