Morgunblaðið - 11.12.1983, Blaðsíða 24

72
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. DESEMBER 1983
Sögur af þessum smávaxna, sviflétta freka og skapilla heimshornaflakkara
Reykvíkingar búa svo
ótrúlega vel að hafa í
miðbæ sínum sannkall-
aða fuglaparadís. óvíða
er samankominn fríðari
flokkur fugla að sumar-
lagi heldur en á Tjörn-
inni í Reykjavík. Teg-
undafjöldinn er með ólíkindum, endur,
mávar, vaðfuglar og spörfuglar, öllu ægir
saman, æðarfuglar, grænhöfðar, rauðhöfð-
ar, svanir, gæsir, duggendur, skúfendur,
stelkar, hrossagaukar, veiðibjöllur, hettu-
máfar og kríur, svo eitthvað sé nefnt. Já,
krían er sá fugl Tjarnarinnar sem að öðr-
um ólöstuðum er einkennisfuglinn. Þrjár
tegundir aðrar og raunar fjórar nú á
seinni árum keppa um titilinn: stokköndin,
æðurin, hettumáfurinn og morðinginn
sjálfur, sílamáfurinn. En stokköndin er
„mubla“ á Tjörninni ef svo mætti að orði
komast, æðurin og hettumáfurinn og raun-
ar veiðibjallan einnig eru tiltölulega ný-
farin að leggja vatnið undir sig. Það er
krían sem er einkennisfuglinn, sá fugl sem
borgarbúum þykir líklega hvað vænst um
ef um væri spurt. Sá fugl sem beðið er eftir
vor hvert, og með komu kríunnar í Tjarn-
arhólmann er vorið endanlega komið, og
sumarið einnig í hjörtum borgarbúa.
Grein þessi segir frá þessum fallega og
skapilla litla flugsnillingi, sem eftir að
hafa flogið hingað í norðurhöf alla leið frá
Suðurskautinu, þarf að byrja á því að berj-
ast hatrammlega fyrir hólma sínum við
hettumáfinn, sem sjálfur er nýkominn
með kaffibrúna sumarhettu sína og er
staðfugl að miklu leyti. Vor hvert helga
þeir sér hólmann, en verða jafnan að víkja
fyrir kríunni. Segir það margt um áræði
og skapferli þessa smáa fugls, því hettu-
máfurinn er bæði frekur, hávær og mun
stærri en krían.
Kría eða hettumáfur
Margir rugla saman hettumáf og kríu.
Frægt var er dagblað hér í borg birti á
forsíðu sinni mynd af fyrstu kríu vorsins.
Var myndin af hettumáf við Tjörnina.
Sjálfsagt hafa línur verið glóandi á um-
ræddu dagblaði, því daginn eftir var leið-
rétting með nýrri mynd sem sögð var af
kríunni, en hettumáfsmyndin sögð hafa
birst óvart. Kríumyndin var vissulega af
kríu, en var gömul. En ætli það teljist ekki
auðvelt fyrir leikmenn að ruglast á teg-
undunum snemma á vorin er þessir vinir
borgarbúa hafa ekki birst þeim í sumar-
skarti sínu í næstum ár? Garg hettujnáfs-
ins er í fljótu bragði ekki ósvipað og garg
kríu litlu. Og bæði hafa hettu og eru grá á
baki. -En ruglingurinn hlýtur að vera að-
eins fyrst, því ef hettumáf og kríu er stillt
upp hlið við hlið, þá roðna þeir sem hafa
talið annan vera hinn. Ætla má að flestir
þekki kríuna, en hér kemur samt stutt lýs-
ing á fuglinum eins og hún birtist í fugla-
bók AB. Er lýsingin á blaðsíðu 199: — 38
sm, auðgreindust frá sílaþernu á einlitu
blóðrauðu nefi (það er einlitt, svartleitt á
veturna og á vorin getur nefbroddurinn
jafnvel enn verið svartur) og sitjandi á
styttri fótum. Venjulega grárri að neðan
og á hálsi en sílaþerna og roðaþerna, og
verður oft hvít rák milli gráa litarins á
hálsi og svörtu kollhettunnar. Löngu
stélfjaðrirnar ná venjulega lítið eitt aftur
fyrir vængbrodda á sitjandi fuglum, en
aldrei eins langt og á roðaþernu.
Um kjörlendi kríunnar segir ennfremur
í sömu bók á sömu síðu: — Einkum sjávar-
strendur (meiri sjófugl en sílaþerna), en
sums staðar einnig ár og vötn fjarri sjó.
Verpur á lágum og sendnum ströndum, í
hólmum og eyjum eða mýrlendi. Kríur má
sjá víða hér á landi, til dæmis hefur grh.
séð þær á Arnarvatnsheiði og einnig í
Veiðivötnum á Landmannaafrétti, en
hvort þær verpa þar einnig er annað mál.
Þó held ég að þær geri það á síðarnefnda
staðnum og sennilega á þeim báðum.
Frakkur tækifærissinni
Vegna kjörlendisins fer svo að krían er
einn af sambýlisfuglum veiðimanna hér á
landi. Það er varla til sú laxveiðiá, að krí-
an komi ekki og sníki maðk handa sér eða
ungum sínum nema hvort tveggja sé. Þyk-
ir ýmsum fuglinn setja niður við betl af
þessu tagi. Fugl, sem af alkunnu áræði og
grimmd ver bæði eigin heimili og annarra
fugla sem minna mega sín og sækjast eftir
sambýlinu. Grh. þykir hins vegar að betl
kríunnar bendi til sjálfsbjargarhvata og
vitsmuna. Það sannar einnig að krían er
tækifærissinni og getur það gefið góða
raun í harðri lífsbaráttu eins og dæmin
sanna.
Krían er mjög hjartfólgin landsmönnum
þó svo að margir þeirra ræni eggjum
hennar og borði með bestu lyst. Það er
alkunna hvernig hún ver varp sitt, stingur
sér óhrædd á jafnvel hina þvervöxnustu
menn og goggar í höfuð þeirra ef þeir vara
sig ekki. Mönnum þykir bæði vænt um
hana, en óttast hana einnig. Óttablandin
virðing, ást eða hatur, allt er til í dæminu,
enda er krían margslunginn fugl og gerir
ýmist skráveifur eða gagn. Krían á erfitt
uppdráttar, ungarnir eru viðkvæmir og
þoía illa kuldahret, sem alls ekki teljast
sjaldgæf á landi voru. Hrynja ungarnir oft
niður í stórum stíl, en það er gangur lífs-
ins, þeir sterkustu lifa og þannig úrkynj-
ast stofninn ekki.
Þjóðsögur og veruleiki
Kríugarg. Hver þekkir það ekki? Stund-
um er loftið þrungið þessu ómissandi
sumarhljóði. Til eru fleiri sögur en ein um
rödd kríunnar og hvernig hún er til komin,
en krían er einn af örfáum fuglum sem
kunna að segja nafnið sitt og þar gæti
leynst sannleikur um þetta óvenjulega
nafn. Fyrr á tímum var krían kölluð þerna
og frænkur kríunnar kallast allar þemur á
íslensku máli, en allar eru þær máfaættar.
Þjóðsagan segir, að krían fái ekki málið
fyrr en hún hefur bragðað hreistur af laxi.
Jafnframt fylgir þessari sögn, að kríunni
þyki hreistrið vera hið mesta sælgæti. Nú
er krían farin að skrækja miklu fyrr en
möguleiki er á því að næla sér í laxahreist-
ur. Hitt er svo annað mál að þeir menn eru
til sem séð hafa kríur stinga sér á laxa og
kroppa í bök þeirra þar sem þeir hafa ver-
ið að laumast yfir grunn brot í ánum. Þá
þykir það vita á góða veiði meðal neta-
veiðimanna, ef kría situr á ysta búkka
laxanets. Þá þykir víst að lax muni fastur
í netinu. Með þessum hætti þykjast menn
hafa séð, að krían geti vísað á veiði, og
gömul saga um hvernig nafn kríunnar
breyttist ú* því að vera þerna í kría tengist
þessum veiðivísunarhæfileika kríunnar ef
svo mætti kalla það. Sagan gamla er varð-
veitt eins og svo margar aðrar skyldar, í
bókum Björns J. Blöndal frá Stafholtsey.
Er sagan í bókinni „Að kvöldi dags“ sem út
kom árið 1952. Hér kemdur endursögn:
Kría
— Hörð vor eru algeng á íslandi, en þó
svo sé, bregst ekki, að krían kemur stund-
víslega um svokallaða krossmessu. Verpir
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. DESEMBER 1983
73
Texti: Guðmundur
Guðjónsson
hún snemma í júní, en ungarnir eru yfir-
leitt orðnir fleygir um miðjan júlí eða svo.
Er þá stutt í að krían hverfi af landi brott,
enda á hún langan veg fyrir höndum. Flýg-
ur hún alla leið til Suðurheimskautsins. Er
þar að nokkru leyti a.m.k. komin skýringin
á því að krían er með síðustu farfuglum
sem hingað koma og fer aftur í hópi þeirra
fyrstu. Einstaka kría fer þó ekki, en þær
sem ekki gera svo eiga dauðann vísan. Eru
þar ragir ungfuglar eða veikir fuglar sem
ekki fara og falla með þessum hætti. Sag-
an er um fugl sem gleymdi eða þorði ekki
að fara.
Við fjörð einn fyrir vestan bjó einsetu-
maður. Sótti hann björg sína á hafið, en
aldrei grandaði hann dýri með heitu blóði.
Og krían hét í þá daga þerna, en það er
mjög fornt íslenskt nafn á kríunni. Eitt
sinn um haust, er óveður var, var einsetu-
maðurinn á gangi í fjörunni skammt frá
húsum sínum. Fann hann þá þernuunga í
flæðarmálinu og var hann blautur og líf-
lítill. Tók hann ungann, lagði hann við
brjóst sitt og bar heim. Maðurinn vissi af
reynslu, að vandasamt var að lífga fugla
við sem svo langt voru leiddir og enn erfið-
ara að halda í þeim lífi svo að þeir töpuðu
ekki frelsi sínu. Stundum voru aðstæður
þó þannig, eins og nú, að um ekkert annað
var að ræða en að reyna og sjá hvernig til
tækist.
Þernan litla lifnaði öll við er hún kom í
hlýjuna og fljótlega tókst manninum að fá
hana til að éta nokkra ánamaðka, síðan
síli sem hann veiddi í sjónum og loks var
litla krílið farið að háma í sig hráa ýsu.
Þegar leið á veturinn, kastaði unginn kufli
sínum og varð að þernu. Síðan kom vorið
og þernurnar með og einsetumaðurinn bar
litla vin sinn út eitt vorkvöldið, er þern-
urnar kyrjuðu vorsöngva sína. Sleppti
hann fuglinum og flaug hann til systkina
sinna. En veturinn á eftir var harður og
hafísinn lá við land mánuðum saman.
Hafði einsetumaðurinn búið við þrengri
kost en oftast áður og var hann þó ýmsu
vanur í þeim efnum. Svo kom vorið og
landsins forni fjandi hélt á ný til sinna
eiginlegu slóða. Samt virtist sjórinn fisk-
laus. Það var sama á hvaða mið einsetu-
maðurinn reri, flyðrumiðin, ýsumiðin, ekki
bein dró hann. Fór hann iðulega svangur í
háttinn.
En svangir menn sofa ekki rótt og nótt
eina þóttist fiskimaðurinn vakna við að
hurðin á herbergi hans opnaðist og inn
gekk kona, sveipuð bláum slæðum með
svarta húfu á höfði og í rauðum skóm. Er
fiskimaðurinn spurði hana nafns, sagðist
hún heita Kría. Hún sagði fiskimanninum
jafnframt að hann ætti svo sem að þekkja
sig því hún hefði gist hús hans veturinn
áður. Sagði Kría eftirfarandi: „Er ég kom-
in til að endurgjalda þér lífgjöfina. I upp-
hafi vega setti höfundur lífsins þau lög, að
sérhvert góðverk skyldi endurgoldið þús-
undfalt, en misgjörð koma á móti mis-
gjörð. Nú mun ég vísa þér á veiði á morg-
un. Og það mun ég gera ættmönnum þín-
um í þúsund liðu, öllum þeim, er nema
vilja mál mitt og fara eftir bendingum
mínum. Endurtaka mun ég nafn mitt á
morgun, og það mun ég gera fyrir ætt-
menn þína á ókomnum öldum. Skalt þú nú
sofa, en vaknaðu snemma, og bú bát þinn.
Ég mun vísa þér hvert skal halda."
Fiskimaðurinn gat auðvitað ekki annað
„Eins og kría á steini“
Björn greinir einnig frá kríunni í bók
sinni Vinafundir. Segir hann frá miklu
kríuvarpi sem var í Stafholtsey í bernsku
sinni, en er nú horfið. Segir hann sérstaka
kríudagbók hafa verið í Stafholtsey þar
sem komudagur kríunnar var skráður á
hverju ári, svo og brottfarardagur hennar
ár hvert. Talið var, að sögn Björns, að
krían kæmi jafnan á krossmessudag og
skeikaöi aldrei nema einum degi eða svo til
eða frá. Getur Björn þess að krían sé ekki
jafn stundvís og áður var.
Björn segir mikið frá kríunni, meðal
annars hvernig hún ver varplönd sín. Seg:r
Björn frá athyglisverðum skærum kríui.n-
ar og branduglunnar, sem fór að verða
eftir atvikum algeng í Borgarfirði um 1940
eða svo. Segir Björn að kríunni hafi frá
byrjun verið meinilla við ugluna sem flaug
hljóðlausu flugi sínu hvert sem henni
sýndist. Björn segir kríurnar hafa ráðist
tafarlaust á ugluna og flogið aftan að
henni. En uglan er vitur fugl sem alkunna
er og gerði hún kríunni illa skráveifu. Ugl-
an getur nefnilega klórað aftur fyrir sig og
hikaði ekki við að gera svo er krían gerði
árásir sínar. Segist Björn oft hafa heyrt
kríuna skrækja af sársauka er uglan klór-
aði hana og einu sinni sá hann kríu fljúga
af hólmi blóðuga á höfðinu. En branduglan
hefur engan einkarétt á vitsmunum. Krían
breytti um bardagaaðferð og stakk sér þá
niður á ugluna rétt eins og hún afgreiðir
mennina. Hjó krían ugluna í bakið án þess
að hún gæti nokkuð aðhafst. Eftir að krí-
urnar fóru að beita brögðum þessum fóru
leikar þannig að uglan var ekki eins hroka-
full í garð kríunnar og fór að virða landa-
mæri varplanda hennar.
Krían er merkilegur fugl fyrir margra
hluta sakir. Um hana mynduðust ýmis
orðatiltæki. Til dæmis var í gamla daga og
einnig síðar talað um að menn væru „eins
og kría á steini" ef þeir voru óþolinmóðir
og gátu ekki verið kyrrir. Er orðatiltækið
tilkomið af því, að fætur kríunnar eru svo
litlir og máttlausir að hún situr aldrei
nema stutta stund í einu þó svo að ekki sé
það beinlínis tröllabúkur sem þær þurfa
að halda uppi. Annað orðatiltæki sem
þekkt var hljóðar svona: „Það er eins og
kría verpi". Var það sagt um menn sem
voru fljótir að skipta skapi þótt farið væri
öfga á milli. Ræturnar er að rekja til þess
að krían þótti afar fljót að verpa eggjum
sínum þó svo að þau teljist kannski heldur
stór miðað við stærð fuglsins.
En þó að menn hugsi kríunni stundum
þegjandi þörfina má ætla að það risti
varla djúpt, að minnsta kosti í flestum
tilfellum. Rödd hennar hefur verið kallað
garg og kannski er betra orð yfir hljóðið
vandfundið. Þegar kríunni er mikið niðri
fyrir, þegar hætta steðjar að, þenur hún
sig ógurlega, gargar og goggar. Sögðu
menn þá áður fyrr að hún væri ekkert
nema „fiðrið og vargaskapurinn". En þó
svona hafi verið talað um kríuna má ætla
að raunverulegar tilfinningar landsmanna
í garð þessa sviflétta heimshornaflakkara
felist mun frekar í þeirri gömlu þjóðtrú, að
þeir sem beri utan á sér hjarta úr kríu,
þeir verði að hinum bestu mönnum í alla
staði. Má þá kríuhjartað vera fjári stórt og
þó stórbrotin sé rödd þessa tyðris, þá er
hjartað enn stórbrotnara.
en munað draum sem þennan og fór hann
því eftir honum að því leyti að hann dró
sig snemma á fætur. Og er hann var að
búa út bát sinn, flaug hópur af þernum
yfir höfuð hans og kölluðu þær: „Kría,
Kría,“ o.s.frv. Hafa þernurnar síðan verið
kallaðar kríur. Af fiskimanninum er það
að segja, að hann reri út á fjörðinn og
kríurnar fylgdu honum. Um síðir fóru þær
að fljúga í hringi yfir ákveðnum bletti og
voru þá glaðklakkalegar í rómnum. Vissi
fiskimaðurinn í fyrstu ekki hverju sætti,
en kveikti á ljósinu er ein krían stakk sér
niður og goggaði í hvirfil hans. Gerði hann
þá veiðarfærin klár, renndi og fiskaði
strax. Er skemmst frá að segja að hann
mokveiddi þarna og var gæfumaður allar
götur þar eftir.