Morgunblaðið - 03.03.1985, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUB 3. MARS 1985
29
Goðmögnuð veröld
Fínna og íslendinga
150 ár frá fyrstu prentun úr Kalevala
Hinn 28. febrúar sl. voru 150 ár frá því að Elías Lönnrot
(1802—’84) sendi frá sér fyrsta hluta hins frœga þjóðsagnakvœð-
is Finna, Kalevala, en hann safnaði því saman og prentaði eftir
munnlegum heimildum. Finnar halda upp á afmœlið með ýmsu
móti og í samvinnu við háskólann í Helsingfors og stórblaðið
Helsingin Sanomat gefur Books from Finland út sérstakt Kale-
valahefti þar sem eru greinar eftir höfunda frá ýmsum löndum.
Matthías Johannessen skrifar þar um Kalevala á íslandi, úrdrátt
úr grein þeirri sem hér birtist.
I
Kalevala kom út í tveimur hlutum á
íslandi, 1957 og 1962, í þýðingu Karls ís-
felds (1906—1960). Hann var þjóðkunnur
fyrir þýðingar sínar bæði í bundnu máli
og óbundnu, en auk þess frumsamdi hann
talsvert af ljóðum og gaf út dálítið ljóða-
safn, Svartar morgunfrúr 1946. Kverið
vakti þó nokkra athygli en hún var samt
smámunir miðað við þær viðtökur sem
Kalevala-þýðingar Karls hlutu, þegar
þær birtust á prenti.
íslendingar höfðu lengi haft ýmsar
hugmyndir um Kalevala og þekktu kvæð-
ið af afspurn, sumir af þýðingum á Norð-
urlandamálum. Mín kynslóð þekkti þó
betur annan skáldskap finnskan og þá
einkum ljóð sænskumælandi stórskálda í
Finnlandi, sem þjóðskáldiö Matthías
Jochumsson hafði þýtt. Matthías var
persónulega kunnugur Runeberg og þýddi
Ijóð hans. Sagnaskáldskap finnskan
þekktum við einnig af þýðingum og minn-
ist ég þess einkum hvernig við lógðumst í
Sögur herlæknisins eftir Tobelius í þýð-
ingu Matthíasar. Ég held ég hafi ekki
lesið önnur rit útlenzk af meiri áhuga, ef
undan er skilinn Robinson Crúsó.
Finnland var í huga mínum óvenjulegt
land og harla ólíkt íslandi. Það var ná-
komið okkur, en þó í fjarlægð. Fyrir áhrif
frá Snorra Sturlusyni taldi ég að Finnar
væru fjölkunnugir: þeir höfðu uppi seið
og fjölkynngi og af þeim námu menn
kunnustu. Ungur drengur gerði þá engan
greinarmun á Finnum og Sömum þegar
hann las Heimskringlu.
í vetrarstríðinu varð Finnland hluti af
veruleika okkar. Ég taldi mér trú um að
ég yrði að heimsækja þetta sérkennilega
og fagra land, og það gerði ég þegar ég
var sjómaður á unga aldri og við fluttum
frosinn fisk til Leningrað sumarið 1946.
Þá komum við til Helsinki, sigldum upp
Finnska flóann í fylgd með hafnsögu-
mönnum, því að tundurdufl gátu enn
leynzt á siglingaleið, vörpuðum akkeri
undir kvöld, en lögðum aftur af stað að
morgni, syntum í sjónum og fórum í land.
Þessi ferð er eitt af ævintýrum æsku
minnar.
II
Fyrstu verulegu kynnin sem við höfð-
um af Kalevala var grein eftir Karl ís-
feld, sem birtist í Lesbók Morgunblaðsins
1949. Þar segir hann frá hetjulandinu og
við fórum að velta fyrir okkur andrúmi
þessa finnska goðsagnakvæðis, efni þess
og uppruna. Karl gerði ágæta grein fyrir
kvæðinu og persónum þess, vitnaði í það á
finnsku og lét brot úr þýðingu sinni
fylgja með. Það var eftirminnilegur lest-
ur. Síðan liðu nokkur ár og það var ekki
fyrr en Kekkonen Finnlandsforseti kom í
opinbera heimsókn til íslands 1957, að
fyrri hluti Kalevala-þýðingarinnar var
birtur. Forsetanum var afhent fyrsta ein-
takið við hátíðlega athöfn í Háskóla ís-
lands. Það var mikill viðburður. Karl
hafði lengi verið blaðamaður og við
þekktumst vel, þar sem við vorum
starfsbræður í faginu. Ég minnist þess
hve stoltur ég var af því að blaðamaður
ynni það bókmenntaafrek sem við höfð-
um nú orðið vitni að. Hrifning mín birtist
í Morgunblaðinu. Þar er þess getið að í
þýðingunni sé fylgt sömu bragreglum og í
frummálinu, hver sem bar ábyrgð á þeirri
vitneskju. Við þetta tækifæri flutti Davíð
Stefánsson Kekkonen drápu og jók það
enn á mikilvægi stundarinnar og minnti á
forna frægð þegar íslenzk hirðskáld
fluttu konungum drápur, sungu þeim lof
og gerðu list sína ódauðlega. Éða öllu
heldur: gerðu þá ódauðlega.
III
Karl ísfeld hafði þýtt verk margra
merkra höfunda og má þar nefna Dick-
ens, Dumas, Hasek, Hemingway, Tolstoi
og Steinbeck. En nú bætti hann mikils-
verðum þætti við íslenzkar bókmenntir,
því að Kalevala-þýðingin er sérstætt verk
á íslensku og ólík öllu öðru sem við áttum
að venjast. Hún hafði því veruleg áhrif,
þótti hljómfögur og athyglisverð. Við ís-
lendingar sáum að hér var á ferðinni verk
sem var skyldara fornbókmenntum okkar
en nokkrar aðrar bókmenntir sem við
höfðum kynnzt, hljómfallið íslenzkt ekki
síður en finnskt, hefðbundin íslenzk
stuðlasetning og þótt hún minnti á ýmis-
legt í frumkvæðinu virtist hún fastari og
óbrigðulli en þar.
Elías Lönnrot
IV
Þegar báðir hlutar Kalevala-þýðingar-
innar höfðu birzt á prenti gerðum við
okkur grein fyrir hvílíkur fjársjóður
þessi einföldu þjóðkvæði eru. Þýðingin
átti eftir að auka virðingu okkar fyrir
menningarþjóð sem hafði sett saman
slíkar bókmenntir fyrr á öldum. Við sáum
í hendi okkar að margt var líkt með Kale-
vala og fornum íslenzkum skáldskap, ekki
sízt hetjukvæðum Eddu, enda skírskotar
Karl ísfeld oft til íslenzkra fornkvæða og
goðsagna og verða menn að þekkja
Eddurnar til þess að skilja sumt í þýð-
ingu hans. Hann notar þannig gömul
heiti yfir konu, sprund og svanni, sótt í
Snorra-Eddu, iðjagrænn úr Völuspá, kög-
ursveinn úr Hárbarðsljóðum, og þegar
hann kallar himininn fagraræfur leitar
hann fanga í Alvíssmálum, en þar er sagt
að orðið sé úr álfamáli. Þá notar Karl
nöfn úr fornri goðafræði, svo að enn séu
dæmi tekin, Fróðakvörn er úr Gróttasöng,
Iðavellir úr Völuspá og taldir samkomu-
staður guðanna. Þá skírskotar hann í för
Þórs til Útgarða-Loka og fer vel á því,
enda er sú goðsögn dæmigerð fyrir slíkar
sagnir úr norrænu þjóðlífi.
Karl ísfeld var fæddur Þingeyingur og
alinn upp þar nyrðra, átti ættir að rekja
til þekktrar skáldaættar og því hand-
genginn íslenzkum alþýðukveðskap. Rím-
ur sem voru meginkjarni ljóðlistar okkar
í 500 ár og varðveittu íslenska tungu öðru
fremur ásamt Guðbrandsbiblíu voru
Karli inngróinn arfur úr æskuumhverf-
inu og má sjá áhrif frá þeim í þýðingun-
um, t.a.m. í upphafi kaflans Bónorðsförin:
Þegar óttan rann hin rauða,
roði morguns sást á skýjum,
sigldi hann út á sæinn auða,
sigldi eftir leiðum nýjum.
Þegar Karl notar hringaskorða um konu
er það t.a.m. sótt í rímur (gnoð og knörr
eru forn skipaheiti).
Óðalsfrúin Útgarðsþjóðar
orðum vék að hringaskorðu:
„Seg mér hvorn þú ætlar eiga
— yndi veita og tryggðum heita —
þann er gnoð um bláa boða
beinir hingað, aldinn Váinö,
og færir oss á fríðum kneri
farm af dýru gulli skíru,
eða hinn, er ekur sleða,
Ilmarinen, fláan skelmi,
með æki þungt afkerskni, klækjum,
köpuryrðum, flærð og glöpum ?
Af þessu sést að Karl ísfeld hefur snúið
Kalevala á íslensku með þeim hætti að
tungutak þess er í góðum tengslum við
fornan arf, enda er bragarhátturinn sótt-
ur í klassískan skáldskap okkar með
kliðmjúku og hljómmiklu innrími, hálf-
rími og endarími, sumt hrynhent en ann-
að með endarími eingöngu. ófreskt efni
kvæðisins minnir einnig á bókmenntir
okkar. Þegar ég las Kalevala þótti mér ég
einatt vera í næsta nágrenni við fornald-
arsögur Norðurlanda, ýkju- og furðu-
sagnir sem sagðar voru á íslandi á 13. öld,
en skráðar um og eftir 1300, en í þýðing-
unni eru einnig falleg leiftur, sem minna
á samhengið í íslenzkum skáldskap ekki
síður en heimssöguleg bókmenntaafrek
finnskrar alþýðu:
Skógar laufgast, grundir gróa,
grænka lundir um vorsins stundir,
væna laufið og lyngið græna
litkar jörð, en fuglahjörðin
sezt á við með söngvakliði,
sumargestir: erlur og þrestir.
Öxin blána, berin vaxa,
blómahafi, allt er kafið.
Yndi sumars, varmir vindar,
vekja af dvala grösin dala,
syngja milt við ilmreyr ungan
anganmildan sóldag langan.
Matihías Johannessen