Morgunblaðið - 09.03.1985, Blaðsíða 2
2 B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. MARZ 1986
GUÐMUNDUR GÍSLASON HAGALÍN
„Guðmundur Hagalín er ein-
staklingshyggjumaður að eðli og
uppeldi og af þeirri lífsskoðun
mótast allt, sem hann ritar. Hann
dáir einstaklinginn, veikan, en þó
einkum sterkan. Draumar hans,
trú hans, karlmennska, veikleiki,
vonir, sigrar og ósigrar, allt hans
stríð, það er sá efniviður, sem
hann vinnur úr verk sín. Og úr
þessum efnivið hefur Gumundur
Hagalín skapað margar eftir-
minnilega meitlaðar persónur. En
allur fjöldinn af sögupersónunum,
eða réttara sagt söguhetjum
Hagalíns, eru ekki fínir menn á
ytra borðið, ekkert sérlega háir í
mannfélagsstiganum. Manngildi
þeirra mælist ekki á vog borgara-
legra metorða, en eitt er þeim
sameiginlegt: það borgar sig að
hafa kynnst þeim. Margar þeirra
eru konungar og drottningar í kot-
ungskjörum, lýsa sér þannig af
eigin orðum og athöfnum, en ekki
svo að um neina skreytingu eða
snyrtingu sé að ræða af skáldsins
hendi ...”
„Öngvum manni er Hagalín lík-
ur, frekar en Kári fyrr á tíð,“ varð
mér eitt sinn að orði í ritdómi í
Morgunblaðinu eftir lestur nýrrar
bókar eftir Hagalín. „Tveimur eða
þremur sögubókum slöngvar hann
inn í bókmenntirnr á hverju ein-
asta ári, hvatskeyttur, óþreytandi,
öngvum nema sjálfum sér líkur,
alltaf að verða sjálfum sér líkari,
meiri og meiri Hagalín. Þjóðlífið
er orðið fullt af anda hans og
krafti. Vestfirskan hans margorð
og einkennileg kveður við eins og
brimhljóð gegnum fjölraddaðan
klið daganna og áranna. Söguhetj-
ur hans, fyrirferðarmiklar, há-
værar og kjarkmeiri en annað
fólk, sitja til borðs með okkur inni
á sérhverju heimili landsins, allt
frá Kristrúnu í Hamravík, Sæ-
mundi skipstjóra og Eldeyjar-
Hjalta til Móniku á Merkigili,
Jóns Oddssonar Bretajarls og
Kristínar hinnar skyggnu Helga-
dóttur frá Skarðshömrum.
Með „Virkum dögum“, 1938,
ævisögu Sæmundar Sæmundsson-
ar, hóf Hagalín að rita nýjar ís-
lendingasögur, sem voru aldar-
spegill þjóðarinnar á mótum sér-
kennilegrar fortíðar og umsvifa-
mikillar nútíðar. Þar með varð
hann upphafsmaður þeirrar fyrir-
ferðarmiklu bókmenntagreinar
hérlendis, sem byggð er á þeirri
aðferð, aö láta söguhetjuna sjálfa
leggja til efniviðinn með eigin
frásögn, en rithöfundurinn hleður
síðan úr efninu listilega byggingu,
mótar, fellir saman, fágar.
Með fyrstu verkum sínum af
þessari gerð vakti hagalín strax
upp herskara af rithöfundum, sem
tóku upp aðferð hans eða aðrar
henni skyldar. Um rúmlega þrjá-
tíu ára skeið var hann þó stórvirk-
astur þeirra allra og jafnsnjallast-
ur, og má því með sanni segja
hann konung íslenskrar ævisagna-
ritunar."
Ég drap áðan á endurminning-
una um fyrstu samfundi okkar
Hagalíns, haustið 1935, eftir að
hann hafði birt ritdóm um „Bræð-
urna í Grashaga". Næst mun
fundum okkar hafa borið saman
sumarið 1936 suðrí Kaupmanna-
höfn. Fyrstu daga mína þar bjó ég
á trúboðshótelinu Hebron við
Helgulandsgötu. Mér hálfleiddist
þar, svo að ég fluttist bráðlega inn
á Vested-hótel við Kolbjörnsens-
götu. Á Vested-hóteli hitti ég fyrir
nokkra tslendinga, sem þar
bjuggu um stundarsakir, þeirra á
meðal Þórberg Þórðarson og Guð-
mund G. Hagalín. Guðmundur átti
eftir að hafa róttæk áhrif á það
verk, sem ég tók nú til við að
skrifa. „Ilmur daganna" var kom-
inn í prentun í ísafold, en núna,
undir sterkum áhrifum frá „Pan“
Hamsuns og amerísku skáldsög-
unni „The Postman Alwasy Rings
Twice' eftir James McCain, byrj-
aði ég þessa dagana að skrifa ást-
arsögu þeirra Hrafns Halldórs-
sonar og Svölu Eiríksdóttur. Sag-
an var sögði í fyrstu persónu og
gerðist i Reykjavík. Svo mjög náði
starfsgleðin tökum á mér, að ég
varði aðeins takmörkuðum tíma
til að skoða borgina og sækja
skemmtistaði hennar. Þegar svo
hafði farið fram tvær eða þrjár
vikur varð það að ráði að ég læsi
fyrir Hagalín það sem áunnist
hefði í skáldskapnum, um fimmtíu
blaðsíður. Hagalín var á þessum
árum formaður bæjarstjórnar á
ísafirði og var að undirbúa rækju-
veiðar, rækjuvinnslu og ráða sölu-
stjóra fyrir þessa vöru í Dan-
mörku. Á hótelinu bar hann ekki
titilinn hr. forfatter, heldur hr.
byrádsforman. En nú réðst ég í að
leggja undir hans dóm upphaf á
skáldsögu, sem átti að heita
„Gegnum lystigarðinn". Ekki er að
orðlengja það, að ég hef aldrei um
mína daga fengið jafn harðan dóm
fyrir það sem ég hef sett á pappír.
Hagalín reif ritsmíð þessa niður
að grunni, og grunninn að auki,
sem hann sagði reyndar að enginn
væri. Hann ráðlagði mér að sleppa
pennanum í bili, nota tímann til
að kynna mér lífið í borginni og
lesa fleiri bækur.
Þó að þetta væri mér beiskur
biti að kyngja, þá fór ég að ráðum
Hagalíns. Eg las margar ágætar
skáldsögur þetta sumar, svo sem
nokkrar af skáldsögum William
Faulkners, og „Hærverk" eftir
Tom Kristensen. Enn fremur lagði
ég upp í hálfsmánaðarferð til Nor-
egs, kom mér í kynni við Krist-
mann Guðmundsson, sem þá stóð
á tindi fræðgar sinnar, en hann
kom mér í kynni við bókmennta-
vini sina í Osló og reyndist hinn
besti gestgjafi. Að haustnóttum
kom ég heim.
Næstu þrjú árin skrifaði ég
„Gegnum lystigarðinn" og „Á
bökkum Bolafljóts“. Haustið 1938
réðst ég skólastjóri til Suðureyrar
við Súgandafjörð, en Sigríður Ar-
inbjarnardóttir, sem ég var trú-
lofaður, innritaðist í Hússtjórn-
arskólann á ísafirði. Ég leigði tvö
herbergi sem einhleypur maður á
Suðureyri, en um flestar helgar
fór ég til ísafjarðar, stundum á
bát fyrir Stigahlíð, oftar þó hlaup-
andi á skíðum yfir Botnsheiði.
Ekki gat ég gist hjá stúlkunum i
Hússtjórnarskólanum, en nú kom
sér vel að vera vinur Hagalíns og
frú Kristínar Jónsdóttur, konu
hans, frá Hvanná í Jökuldal.
Flestar nætur mínar hjá Hagalín
urðu að vísu vökunætur, því að
heimili hans var miðstöð skálda,
menntamanna og stjórnmála-
manna. Þarna voru þeir Hannibal
og Finnur Jónsson alþingismaður
tíðir gestir, Þórleifur Bjarnason
rithöfundur, Óskar Aðalsteinn,
Grímur Kristgeirsson hárskeri og
bæjarstjórnarmaður. Eitt atvik,
sem jafnvel snertir stjórnmála-
sögu síðustu ára, er mér minnis-
stætt. Grímur rakari, stór maður,
hrokkinhærður, glaðvær, góðvilj-
aður, var þá einhleypur. Einn vin-
ur þeirra Hagalíns, einnig ein-
hleypur maður og einbúi í húsi,
framdi sjálfsmorð uppi í fjalli.
„Þetta hefst af einverunni,"
sagði Hagalín af mikilli alvöru við
Grím.
»Ég er þér sammála," sagði
Grímur, „þetta gengur ekki. Ég
fær mér konu.“ Og það gerði hann
þennan sama vetur. Eg veit ekki
betur en það hjónaband yrði gott
og farsælt og af því leiddi innan
skamms nýjan íslending. Sá heitir
Ólafur Ragnar, hrokkinhærður,
háskólakennari, og stundar nú
stjórnmál innanlands og erlendis.
Segja má að þeir Grímur faðir
hans og Guðmundur Hagalin hafi
á einkafundi lagt grundvöllinn að
tilveru hans og ég verið vottur
þeirra.
Árið 1938 kom skáldsagan
„Gegnum lystigarðinn“ út hjá Isa-
fold, en eftir það hljóp snurða á
samskipti mín við það forlag (i
bili), ég var útgefandalaus fyrir
„Á bökkum Bolafljóts” vorið 1939.
Hagalín hafði lesið handritið og
gefið því góða einkunn. Nú skrif-
aði hann útgefanda sínum, Þor-
steini M. Jónssyni á Akureyri, og
sendi mig beinlínis á fund hans
með handritið. Þorsteinn M. virt-
ist hafa tekið meðmæli Hagalíns í
fullri alvöru. Ég gisti nokkrar
nætur hjá þeim hjónum, Þorsteini
og Sigurjónu. Þorsteinn las hand-
ritið og lýsti að því búnu yfir vel-
þóknun sinni, en hann var búinn
að fylla útgáfuáætlun sína fyrir
árið 1939 og bað mig því að sam-
þykkja ársfrest á útkomu þessarar
nýju skáldsögu. Það gerði ég og ók
suður og sneri aftur vestur þegar
haustaði og tók til við að skrifa
söguna „Eld“. Þorsteinn M. Jóns-
son varð útgefandi okkar Hagalins
beggja næstu árin.
Eg bjó fimm ár i Súgandafirði
og var allan þann tíma tíður gest-
ur á heimili Hagalíns. Ekki gat
hjá því farið að ég yrði nákunnug-
ur allri fjölskyldu hans. Frú
Kristín var glæsileg kona, dökk-
hærð, allt að því suðræn að útliti,
gestrisin, glaðvær. Börn þeirra
hjóna voru tvö. Sigríður var innan
við fermingu, lagleg, fjörug og ljúf
í viðmóti, Hrafn var nálægt tví-
tugu, hár vexti, manna best vax-
inn, fríður maður, fasprúður, við
urðum miklir vinir. Mér virtist
hann búa yfir fágætum hæfileik-
um. Hann sagði mér á einu síð-
kvöldi og í næturþögninni langa
skáldsögu, sem hann var að vísu
ekki farinn að skrifa, en hafði
þaulhugsað og fundið henni þá
tóntegund (stíl), sem hann hugðist
gefa henni. Aðalpersónan var ung
stúlka, sem hét Nótt. Mér virtist
hún búa á mörkum draums og
veruleika, sagan var barmafull af
rökkvaðri dul, líkt og spásögn,
minnti ekki á neitt sem ég hafði
lesið. Ég veit ekki til að Hrafn
Hagalín hafi nokkru sinni fært
þessa undarlegu sögu í letur, en
hún var svo áhrifamikil i munn-
legum flutningi hans, að hún hef-
ur fylgt mér fram á þennan dag.
En það var annað mun áþreifan-
legra, sem Hrafn var að fást við
þessi ár, sem ég var heimilisvinur
fjölskyldunnar: Hann ætlaði sér
að stuðla að sigri Englendinga í
þeirri heimsstyrjöld, sem þá geis-
aði, með því að finna upp vígvélar
og herbúnað, sem hann, faðir hans
og ég álitum, að fært gæti banda-
mönnum sigur yfir Hitler. Fyrst
var það flugskeyti, sem ekki gat
misst marks, ef því var skotið að
flugvél í lofti, því að vélarhljóð
flugvélarinnar stýrði skeytinu og
dró það að sér fyrir tilverknað af-
ar viðkvæms „vibrators" í oddi
þess. Ég fékk að sjá nákvæmar
teikningar af þessari flaug, bæði i
heilu lagi og einstökum hlutum
hennar, ýtarlegar skýringar á
ensku fylgdu. Og svo var það eins
konar létt „bakpoka“-þyrla handa
fótgönguliði, flugtæki með tveim-
ur skrúfum, annarri láréttri, hinni
lóðréttri. Tækið átti að spenna
með ólum á bak hermannanna,
hreyfillinn var rafknúinn, og mér
kom þetta svo fyrir sjónir, að
mörg þúsund manna herdeild, þar
sem hver maður væri búinn slíku
tæki, gæti lyft sér eins og fugla-
hópur og flogið yfir fljót, skóga og
víggirðingar, búinn léttum vopn-
um. Teikningarnar og skýringarn-
ar sem fylgdu voru mjög sannfær-
andi. Hrafn sendi herstjórninni í
London þessar teikningar og
óskaði einkaleyfis. Ég fékk að lesa
svörin frá þeim háu herrum. Þeir
fóru viðurkenningarorðum um
hugvitsmanninn og tækin, en
höfnuðu einkaleyfisrétti á þeim og
sögðu að hugmyndirnar væru ekki
alveg nýjar. Sjálfsagt höfðu þeir
rétt fyrir sér. Við vitum að flug-
skeyti nútimans eru búin þeim
eiginleikum, að elta uppi skot-
markið fyrir áhrif hljóðs.
En mestar vonir bundu þeir
Hagalínsfeðgar þó við þá uppgötv-
un Hrafns, sem hann nefndi
„Fiskveiðikerfi Hagalíns". Það var
röð samvirkra og sjálfvirkra
tækja í mjög nýstárlegu skipi.
Hrafn kom þessari hugmynd tölu-
vert lengra en á teikniborðið. Ég
fékk að sjá sjálfvirka beitningavél
hans í gangi í verkstæðiskomp-
Halldór Laxness segir svo í Sjömeistarasögu sinni um
kynni þeirra Guðmundar G. Hagalíns I æsku og birtum við
kaílann með leyfí skáldsins:
„Einn góðan veðurdag þegar
komið var frammí apríl rekst ég á
Guðmund Hagalín á götu.
Gáttu með mér til Unu og Er-
lendar vestrí Garðastræti 4, segir
Hagalín, hann Stefán frá Hvítadal
er kominn í bæinn.
Við Hagalín vorum góðkunn-
ingjar, enda báðir skáld, hvor öðr-
um betri, hvað sem segir í þeim
smellnu sögum sem Sigurbjörn
Sveinsson ævintýrasmiður skemti
sér og öðrum við að segja af okkur.
Við vorum líka báðir college
drop-outs, hvernig sem á að þýða
það; kanski skólaskítir. Hann var
maður fjórum árum eldri en ég og
mun hafa farið úr fimta bekk,
heldur lár vexti og þybbinn, dálit-
ið fattur, en bláeygur og hjálm-
fagur með eitt hið mesta sól-
skinshár sem hér sást á þeim tím-
um. Sjálfur hafði ég bara venju-
legt gult hár, en of mikið. Aftur-
ámóti hafði Hagalín transeyði þar
sem ég hafði stallkjaft. Saman-
burður með okkur náði þó ekki
öllu leingra; tilamunda vissi hann
alt um stjórnmál, ég ekki neitt.
Hann hafði gerst óábyrgur sam-
ritstjóri Frétta í skjóli Guðmund-
ar heitins skólaskálds, ég held
meðan hann enn var skólasveinn
haustið á undan. Ég las aldrei um
stjórnmál í blöðum, en mér hefur
verið sagt að Fréttir hafi aðhylst
þá skoðun að við ættum að hafa
sem mest útúr dönum fyrir að þeir
rúíneruðu Island og kölluðu það
„siðbót" þess auma karls Lúters.
Ég hef aldrei skilið hversvegna
ljúflíngur allra ljóðvina Guð-
mundur skólaskáld var settur til
að stýra þessu blaði. En nú var
hann látinn, fullveldi komið á Ís-
land og dagblaðið Fréttir gleymt.
Hagalín var kominn á lausan
kjala einsog ég, og sagðist vera
hættur að yrkja, og þetta hrygði
mig; hann var skáld af því tæi að
ég lærði vísur hans utanbókar af
því að heyra farið með þær einu
sinni, og hef aldrei gleymt þeim
síðan; tilamunda finst mér þessi
eins vandaður skáldskapur og
sumt sem nú á dögum er verið að
líkja við Heine:
Kóngurinn af Asíá
átti dóttur hreina.
Hún var rauö og hún var blá
og hafði nýrnasteina.
Hagalín ljómaði, rétti mér
höndina og sagði:
Ég heyri bara að þú sért að gefa
út stóreflis skáldsögu. Til ham-
íngju.
Ég sagði að fregnin væri ekki
frá mér komin, en ég bæri ekki á
móti henni. Hinsvegar hefði
prentsmiðjan sagt mér að þeir
gætu ekkert átt við þetta bókar-
grey fyren einhverntíma í sumar:
þá yrði kanski „á milli“ hjá þeim
hvað sem það á nú að merkja. Auk
þess sagði ég að bókin sem hann
mintist á væri ekki nema í meðal-
lagi; og væri gersamlega mark-
laust athæfi að skrifa bækur sem
væru það; afturámóti væri ég tek-
inn til við nýja bók sem ætti að
vera fyrir ofan meðallag.
Um hvað? spyr Hagalín.
Um vondan prest, segi ég.
Þú hefur vonandi tekið eftir því
að allar íslenskar skáldsögur hafa
verið um vonda presta núna í sex-
tíu sjötíu ár, segir Hagalín.
Minn er öðruvísi vondur, segi ég
og byrja að útskýra þetta og reyna
að gera minn prest verstan allra
vondra presta. Minn tekur meiren
fjögur prósent vexti í útlánum,
sem er sú leyfilega renta sam-
kvæmt páfanum; auk þess heldur
hann framhjá prestsfrúnni.
Hagalín var vanur að skríkja ef
hann heyrði eitthvað gott, og það
gerði hann núna.
Sigríður Hagalla, dóttir Guðmundar, og Ingunn Jensdóttir í hlutverkum
Kristrúnar í Hamravík og Anítu Hansen.