Morgunblaðið - 09.03.1985, Blaðsíða 2

Morgunblaðið - 09.03.1985, Blaðsíða 2
2 B MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. MARZ 1986 GUÐMUNDUR GÍSLASON HAGALÍN „Guðmundur Hagalín er ein- staklingshyggjumaður að eðli og uppeldi og af þeirri lífsskoðun mótast allt, sem hann ritar. Hann dáir einstaklinginn, veikan, en þó einkum sterkan. Draumar hans, trú hans, karlmennska, veikleiki, vonir, sigrar og ósigrar, allt hans stríð, það er sá efniviður, sem hann vinnur úr verk sín. Og úr þessum efnivið hefur Gumundur Hagalín skapað margar eftir- minnilega meitlaðar persónur. En allur fjöldinn af sögupersónunum, eða réttara sagt söguhetjum Hagalíns, eru ekki fínir menn á ytra borðið, ekkert sérlega háir í mannfélagsstiganum. Manngildi þeirra mælist ekki á vog borgara- legra metorða, en eitt er þeim sameiginlegt: það borgar sig að hafa kynnst þeim. Margar þeirra eru konungar og drottningar í kot- ungskjörum, lýsa sér þannig af eigin orðum og athöfnum, en ekki svo að um neina skreytingu eða snyrtingu sé að ræða af skáldsins hendi ...” „Öngvum manni er Hagalín lík- ur, frekar en Kári fyrr á tíð,“ varð mér eitt sinn að orði í ritdómi í Morgunblaðinu eftir lestur nýrrar bókar eftir Hagalín. „Tveimur eða þremur sögubókum slöngvar hann inn í bókmenntirnr á hverju ein- asta ári, hvatskeyttur, óþreytandi, öngvum nema sjálfum sér líkur, alltaf að verða sjálfum sér líkari, meiri og meiri Hagalín. Þjóðlífið er orðið fullt af anda hans og krafti. Vestfirskan hans margorð og einkennileg kveður við eins og brimhljóð gegnum fjölraddaðan klið daganna og áranna. Söguhetj- ur hans, fyrirferðarmiklar, há- værar og kjarkmeiri en annað fólk, sitja til borðs með okkur inni á sérhverju heimili landsins, allt frá Kristrúnu í Hamravík, Sæ- mundi skipstjóra og Eldeyjar- Hjalta til Móniku á Merkigili, Jóns Oddssonar Bretajarls og Kristínar hinnar skyggnu Helga- dóttur frá Skarðshömrum. Með „Virkum dögum“, 1938, ævisögu Sæmundar Sæmundsson- ar, hóf Hagalín að rita nýjar ís- lendingasögur, sem voru aldar- spegill þjóðarinnar á mótum sér- kennilegrar fortíðar og umsvifa- mikillar nútíðar. Þar með varð hann upphafsmaður þeirrar fyrir- ferðarmiklu bókmenntagreinar hérlendis, sem byggð er á þeirri aðferð, aö láta söguhetjuna sjálfa leggja til efniviðinn með eigin frásögn, en rithöfundurinn hleður síðan úr efninu listilega byggingu, mótar, fellir saman, fágar. Með fyrstu verkum sínum af þessari gerð vakti hagalín strax upp herskara af rithöfundum, sem tóku upp aðferð hans eða aðrar henni skyldar. Um rúmlega þrjá- tíu ára skeið var hann þó stórvirk- astur þeirra allra og jafnsnjallast- ur, og má því með sanni segja hann konung íslenskrar ævisagna- ritunar." Ég drap áðan á endurminning- una um fyrstu samfundi okkar Hagalíns, haustið 1935, eftir að hann hafði birt ritdóm um „Bræð- urna í Grashaga". Næst mun fundum okkar hafa borið saman sumarið 1936 suðrí Kaupmanna- höfn. Fyrstu daga mína þar bjó ég á trúboðshótelinu Hebron við Helgulandsgötu. Mér hálfleiddist þar, svo að ég fluttist bráðlega inn á Vested-hótel við Kolbjörnsens- götu. Á Vested-hóteli hitti ég fyrir nokkra tslendinga, sem þar bjuggu um stundarsakir, þeirra á meðal Þórberg Þórðarson og Guð- mund G. Hagalín. Guðmundur átti eftir að hafa róttæk áhrif á það verk, sem ég tók nú til við að skrifa. „Ilmur daganna" var kom- inn í prentun í ísafold, en núna, undir sterkum áhrifum frá „Pan“ Hamsuns og amerísku skáldsög- unni „The Postman Alwasy Rings Twice' eftir James McCain, byrj- aði ég þessa dagana að skrifa ást- arsögu þeirra Hrafns Halldórs- sonar og Svölu Eiríksdóttur. Sag- an var sögði í fyrstu persónu og gerðist i Reykjavík. Svo mjög náði starfsgleðin tökum á mér, að ég varði aðeins takmörkuðum tíma til að skoða borgina og sækja skemmtistaði hennar. Þegar svo hafði farið fram tvær eða þrjár vikur varð það að ráði að ég læsi fyrir Hagalín það sem áunnist hefði í skáldskapnum, um fimmtíu blaðsíður. Hagalín var á þessum árum formaður bæjarstjórnar á ísafirði og var að undirbúa rækju- veiðar, rækjuvinnslu og ráða sölu- stjóra fyrir þessa vöru í Dan- mörku. Á hótelinu bar hann ekki titilinn hr. forfatter, heldur hr. byrádsforman. En nú réðst ég í að leggja undir hans dóm upphaf á skáldsögu, sem átti að heita „Gegnum lystigarðinn". Ekki er að orðlengja það, að ég hef aldrei um mína daga fengið jafn harðan dóm fyrir það sem ég hef sett á pappír. Hagalín reif ritsmíð þessa niður að grunni, og grunninn að auki, sem hann sagði reyndar að enginn væri. Hann ráðlagði mér að sleppa pennanum í bili, nota tímann til að kynna mér lífið í borginni og lesa fleiri bækur. Þó að þetta væri mér beiskur biti að kyngja, þá fór ég að ráðum Hagalíns. Eg las margar ágætar skáldsögur þetta sumar, svo sem nokkrar af skáldsögum William Faulkners, og „Hærverk" eftir Tom Kristensen. Enn fremur lagði ég upp í hálfsmánaðarferð til Nor- egs, kom mér í kynni við Krist- mann Guðmundsson, sem þá stóð á tindi fræðgar sinnar, en hann kom mér í kynni við bókmennta- vini sina í Osló og reyndist hinn besti gestgjafi. Að haustnóttum kom ég heim. Næstu þrjú árin skrifaði ég „Gegnum lystigarðinn" og „Á bökkum Bolafljóts“. Haustið 1938 réðst ég skólastjóri til Suðureyrar við Súgandafjörð, en Sigríður Ar- inbjarnardóttir, sem ég var trú- lofaður, innritaðist í Hússtjórn- arskólann á ísafirði. Ég leigði tvö herbergi sem einhleypur maður á Suðureyri, en um flestar helgar fór ég til ísafjarðar, stundum á bát fyrir Stigahlíð, oftar þó hlaup- andi á skíðum yfir Botnsheiði. Ekki gat ég gist hjá stúlkunum i Hússtjórnarskólanum, en nú kom sér vel að vera vinur Hagalíns og frú Kristínar Jónsdóttur, konu hans, frá Hvanná í Jökuldal. Flestar nætur mínar hjá Hagalín urðu að vísu vökunætur, því að heimili hans var miðstöð skálda, menntamanna og stjórnmála- manna. Þarna voru þeir Hannibal og Finnur Jónsson alþingismaður tíðir gestir, Þórleifur Bjarnason rithöfundur, Óskar Aðalsteinn, Grímur Kristgeirsson hárskeri og bæjarstjórnarmaður. Eitt atvik, sem jafnvel snertir stjórnmála- sögu síðustu ára, er mér minnis- stætt. Grímur rakari, stór maður, hrokkinhærður, glaðvær, góðvilj- aður, var þá einhleypur. Einn vin- ur þeirra Hagalíns, einnig ein- hleypur maður og einbúi í húsi, framdi sjálfsmorð uppi í fjalli. „Þetta hefst af einverunni," sagði Hagalín af mikilli alvöru við Grím. »Ég er þér sammála," sagði Grímur, „þetta gengur ekki. Ég fær mér konu.“ Og það gerði hann þennan sama vetur. Eg veit ekki betur en það hjónaband yrði gott og farsælt og af því leiddi innan skamms nýjan íslending. Sá heitir Ólafur Ragnar, hrokkinhærður, háskólakennari, og stundar nú stjórnmál innanlands og erlendis. Segja má að þeir Grímur faðir hans og Guðmundur Hagalin hafi á einkafundi lagt grundvöllinn að tilveru hans og ég verið vottur þeirra. Árið 1938 kom skáldsagan „Gegnum lystigarðinn“ út hjá Isa- fold, en eftir það hljóp snurða á samskipti mín við það forlag (i bili), ég var útgefandalaus fyrir „Á bökkum Bolafljóts” vorið 1939. Hagalín hafði lesið handritið og gefið því góða einkunn. Nú skrif- aði hann útgefanda sínum, Þor- steini M. Jónssyni á Akureyri, og sendi mig beinlínis á fund hans með handritið. Þorsteinn M. virt- ist hafa tekið meðmæli Hagalíns í fullri alvöru. Ég gisti nokkrar nætur hjá þeim hjónum, Þorsteini og Sigurjónu. Þorsteinn las hand- ritið og lýsti að því búnu yfir vel- þóknun sinni, en hann var búinn að fylla útgáfuáætlun sína fyrir árið 1939 og bað mig því að sam- þykkja ársfrest á útkomu þessarar nýju skáldsögu. Það gerði ég og ók suður og sneri aftur vestur þegar haustaði og tók til við að skrifa söguna „Eld“. Þorsteinn M. Jóns- son varð útgefandi okkar Hagalins beggja næstu árin. Eg bjó fimm ár i Súgandafirði og var allan þann tíma tíður gest- ur á heimili Hagalíns. Ekki gat hjá því farið að ég yrði nákunnug- ur allri fjölskyldu hans. Frú Kristín var glæsileg kona, dökk- hærð, allt að því suðræn að útliti, gestrisin, glaðvær. Börn þeirra hjóna voru tvö. Sigríður var innan við fermingu, lagleg, fjörug og ljúf í viðmóti, Hrafn var nálægt tví- tugu, hár vexti, manna best vax- inn, fríður maður, fasprúður, við urðum miklir vinir. Mér virtist hann búa yfir fágætum hæfileik- um. Hann sagði mér á einu síð- kvöldi og í næturþögninni langa skáldsögu, sem hann var að vísu ekki farinn að skrifa, en hafði þaulhugsað og fundið henni þá tóntegund (stíl), sem hann hugðist gefa henni. Aðalpersónan var ung stúlka, sem hét Nótt. Mér virtist hún búa á mörkum draums og veruleika, sagan var barmafull af rökkvaðri dul, líkt og spásögn, minnti ekki á neitt sem ég hafði lesið. Ég veit ekki til að Hrafn Hagalín hafi nokkru sinni fært þessa undarlegu sögu í letur, en hún var svo áhrifamikil i munn- legum flutningi hans, að hún hef- ur fylgt mér fram á þennan dag. En það var annað mun áþreifan- legra, sem Hrafn var að fást við þessi ár, sem ég var heimilisvinur fjölskyldunnar: Hann ætlaði sér að stuðla að sigri Englendinga í þeirri heimsstyrjöld, sem þá geis- aði, með því að finna upp vígvélar og herbúnað, sem hann, faðir hans og ég álitum, að fært gæti banda- mönnum sigur yfir Hitler. Fyrst var það flugskeyti, sem ekki gat misst marks, ef því var skotið að flugvél í lofti, því að vélarhljóð flugvélarinnar stýrði skeytinu og dró það að sér fyrir tilverknað af- ar viðkvæms „vibrators" í oddi þess. Ég fékk að sjá nákvæmar teikningar af þessari flaug, bæði i heilu lagi og einstökum hlutum hennar, ýtarlegar skýringar á ensku fylgdu. Og svo var það eins konar létt „bakpoka“-þyrla handa fótgönguliði, flugtæki með tveim- ur skrúfum, annarri láréttri, hinni lóðréttri. Tækið átti að spenna með ólum á bak hermannanna, hreyfillinn var rafknúinn, og mér kom þetta svo fyrir sjónir, að mörg þúsund manna herdeild, þar sem hver maður væri búinn slíku tæki, gæti lyft sér eins og fugla- hópur og flogið yfir fljót, skóga og víggirðingar, búinn léttum vopn- um. Teikningarnar og skýringarn- ar sem fylgdu voru mjög sannfær- andi. Hrafn sendi herstjórninni í London þessar teikningar og óskaði einkaleyfis. Ég fékk að lesa svörin frá þeim háu herrum. Þeir fóru viðurkenningarorðum um hugvitsmanninn og tækin, en höfnuðu einkaleyfisrétti á þeim og sögðu að hugmyndirnar væru ekki alveg nýjar. Sjálfsagt höfðu þeir rétt fyrir sér. Við vitum að flug- skeyti nútimans eru búin þeim eiginleikum, að elta uppi skot- markið fyrir áhrif hljóðs. En mestar vonir bundu þeir Hagalínsfeðgar þó við þá uppgötv- un Hrafns, sem hann nefndi „Fiskveiðikerfi Hagalíns". Það var röð samvirkra og sjálfvirkra tækja í mjög nýstárlegu skipi. Hrafn kom þessari hugmynd tölu- vert lengra en á teikniborðið. Ég fékk að sjá sjálfvirka beitningavél hans í gangi í verkstæðiskomp- Halldór Laxness segir svo í Sjömeistarasögu sinni um kynni þeirra Guðmundar G. Hagalíns I æsku og birtum við kaílann með leyfí skáldsins: „Einn góðan veðurdag þegar komið var frammí apríl rekst ég á Guðmund Hagalín á götu. Gáttu með mér til Unu og Er- lendar vestrí Garðastræti 4, segir Hagalín, hann Stefán frá Hvítadal er kominn í bæinn. Við Hagalín vorum góðkunn- ingjar, enda báðir skáld, hvor öðr- um betri, hvað sem segir í þeim smellnu sögum sem Sigurbjörn Sveinsson ævintýrasmiður skemti sér og öðrum við að segja af okkur. Við vorum líka báðir college drop-outs, hvernig sem á að þýða það; kanski skólaskítir. Hann var maður fjórum árum eldri en ég og mun hafa farið úr fimta bekk, heldur lár vexti og þybbinn, dálit- ið fattur, en bláeygur og hjálm- fagur með eitt hið mesta sól- skinshár sem hér sást á þeim tím- um. Sjálfur hafði ég bara venju- legt gult hár, en of mikið. Aftur- ámóti hafði Hagalín transeyði þar sem ég hafði stallkjaft. Saman- burður með okkur náði þó ekki öllu leingra; tilamunda vissi hann alt um stjórnmál, ég ekki neitt. Hann hafði gerst óábyrgur sam- ritstjóri Frétta í skjóli Guðmund- ar heitins skólaskálds, ég held meðan hann enn var skólasveinn haustið á undan. Ég las aldrei um stjórnmál í blöðum, en mér hefur verið sagt að Fréttir hafi aðhylst þá skoðun að við ættum að hafa sem mest útúr dönum fyrir að þeir rúíneruðu Island og kölluðu það „siðbót" þess auma karls Lúters. Ég hef aldrei skilið hversvegna ljúflíngur allra ljóðvina Guð- mundur skólaskáld var settur til að stýra þessu blaði. En nú var hann látinn, fullveldi komið á Ís- land og dagblaðið Fréttir gleymt. Hagalín var kominn á lausan kjala einsog ég, og sagðist vera hættur að yrkja, og þetta hrygði mig; hann var skáld af því tæi að ég lærði vísur hans utanbókar af því að heyra farið með þær einu sinni, og hef aldrei gleymt þeim síðan; tilamunda finst mér þessi eins vandaður skáldskapur og sumt sem nú á dögum er verið að líkja við Heine: Kóngurinn af Asíá átti dóttur hreina. Hún var rauö og hún var blá og hafði nýrnasteina. Hagalín ljómaði, rétti mér höndina og sagði: Ég heyri bara að þú sért að gefa út stóreflis skáldsögu. Til ham- íngju. Ég sagði að fregnin væri ekki frá mér komin, en ég bæri ekki á móti henni. Hinsvegar hefði prentsmiðjan sagt mér að þeir gætu ekkert átt við þetta bókar- grey fyren einhverntíma í sumar: þá yrði kanski „á milli“ hjá þeim hvað sem það á nú að merkja. Auk þess sagði ég að bókin sem hann mintist á væri ekki nema í meðal- lagi; og væri gersamlega mark- laust athæfi að skrifa bækur sem væru það; afturámóti væri ég tek- inn til við nýja bók sem ætti að vera fyrir ofan meðallag. Um hvað? spyr Hagalín. Um vondan prest, segi ég. Þú hefur vonandi tekið eftir því að allar íslenskar skáldsögur hafa verið um vonda presta núna í sex- tíu sjötíu ár, segir Hagalín. Minn er öðruvísi vondur, segi ég og byrja að útskýra þetta og reyna að gera minn prest verstan allra vondra presta. Minn tekur meiren fjögur prósent vexti í útlánum, sem er sú leyfilega renta sam- kvæmt páfanum; auk þess heldur hann framhjá prestsfrúnni. Hagalín var vanur að skríkja ef hann heyrði eitthvað gott, og það gerði hann núna. Sigríður Hagalla, dóttir Guðmundar, og Ingunn Jensdóttir í hlutverkum Kristrúnar í Hamravík og Anítu Hansen.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.