Morgunblaðið - 23.01.1986, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. JANÚAR1986

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 450 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 40 kr. eintakiö.
Jón Helgason
Ieinu ljóða sinna, Til höfundar
Hungurvöku, ávarpar Jón
Helgason skrifara þessa gamla
handrits sem hann er að fást við
og segir honum að hann geri sér
grein fyrir því hve mikilvægan
trúnað hann hafi sýnt sér sem vís-
indamanni:
Þótt enn sé margt sem er illa lest
og aldimar leifðu skörðu,
er flækjan greidd sem ég gat það bezt,
gamli maður íjörðu.
Það hefur verið mikilvægt ís-
lenzkum fræðum að eiga að slíkan
mann sem Jón Helgason var. Þessi
fræði hafa ekki farið varhluta af
trúnaði hans. Nú er hann sjálfur
kominn þangað í jörðu sem höfund-
ur Hungurvöku hefur hvílt sem
örlítil ögn af mold, svo enn sé vitnað
í ljóðið, og þær línur sem einna
frægastar eru í skáldskap hans
orðnar að veruleika:
Senn er þess von ai úr sessinum mínum ég víki,
senn skal mér stefnt inn i skugganna Qölmenna rfld,
spvrji þá einhver hvar athafna minna sér staði
er það í fáeinum linum á gulnuðu blaði.
Þetta erindi í þekktasta ljóði
Jóns, í Ámasafni, gefur vísbend-
ingu um hvar skáldið og vísinda-
maðurinn vildi helzt að gengið
væri að honum vísum þegar hann
hyrfí „inn í skugganna fjölmenna
ríki“. Þeir sem þekktu Jón Helga-
son vita samt að persónuleiki hans
var svo magnaður að enginn mun
þekkja hann til neinnar hlítar sem
kynnist honum einungis „á gulnuðu
blaði". Jón Helgason var ekki ein-
ungis nákvæmur og glöggur út-
gefandi fomra bóka og mótandi
textaskýrandi þeirra verka sem nú
heyra eilífðinni til heldur gat hann
einnig verið maður augnabliksins
og gengizt upp í því af svo eftir-
minnilegri og leiftrandi inniifun að
engu var líkara en hann væri allur
þar. Hann var tilfinningamaður
mikill innan við stundum allhijúfa
skel og kom það bezt í ljós þegar
hann las ljóð sín ljóðræn og kynngi-
mögnuð, en sem flytjandi þeirra
átti hann engan jafningja nema
Davíð Stefánsson frá Fagraskógi
sem gat lesið ljóð sín með þeim
hætti að ógleymanlegt var hveijum
þeim sem á hlýddi.
Krefjandi þátttaka Jóns Helga-
sonar í mannfagnaði gerði hann í
senn fyrirferðarmikinn og eftir-
minnilegan. En samt undi hann
örugglega bezt í einrúmi þar sem
eyðingin hljóða hvíslaði á orðlausu
máli og hann heyrði í eyrum berg-
mál horfínna kynslóða. Nú er hann
sjálfur genginn inn í þennan ár-
langa eilífa nið. Líf hans er orðin
saga mikilvægs listamanns, verk
hans þáttur þeirra fomlegu fræða
sem hann helgaði líf sitt. Slíkur
maður getur ekki orðið handfylli
af mold því að hann mun enn og
ávallt lyfta huga okkar úr dustinu
svo að enn sé vísað til orða hans
sjálfs.
Enn eitt kvæði sem allir ræktaðir
íslendingar þekkja er Á Rauðsgili
þar sem Jón Helgason var fæddur
og uppalinn. Þar sem hvönnin
teygist fram yfír gljúfravegg,
engjarósin drúpir, mjaðaijurtin er
mild og skær og heiðarfuglinn
stefnir í suðurátt; þar sem ómur
fossins fléttast við hvem draum;
þar grunar hugann spor eftir lítinn
fót. Og þangað leitaði hugur Jóns
Helgasonar þegar halla tók af degi.
í lok þessa kvæðis sem á rætur í
þeirri íslenzku taug sem stjómaði
tilfínningalífí Jónasar Hallgríms-
sonar segir Jón Helgason hvert
hugurinn stefni þrátt fyrir langa
útivist í erlendri stórborg innan um
íslenzkar bækur sem bera heims-
menningu vitni: þó að flug heiðar-
fuglsins í suðurátt sé langt áður
dagur dvín er spölurinn heim að
Rauðsgili mun drýgri, en þangað
er samt stefnt þegar haustar.
Reykholtsdalur hefur séð miklar
eikur hníga til foldar. Þar sá Snorri
f axareggina. Og þar sem eitt sinn
var spor eftir lítinn fót geymir nú
Rauðsgil minningu skálds og lista-
manns í vísindum. Útgáfur Jóns
Helgasonar eru til eftirbreytni,
alúðin og verkkunnáttan ungu fólki
til hvatningar, skýringar á fom-
kvæðum hafsjór þekkingar og þýð-
ingar á merkum ljóðum erlendum
skemmtilegur og raunar ómetan-
legur viðauki við það ævintýri sem
íslenzk bókmenning er.
Jón Helgason var fulltrúi gamall-
ar arfleifðar í ljóðum sínum og vís-
indastörfum. Hann var ekki braut-
ryðjandi, hvorki í skáldskap né
fræðimennsku, gekk aldrei á hólm
við gamlar hefðir heldur vann hann
í anda þeirra og reyndi að auka
alin við mikilvægi þeirra. Og það
tókst honum. En lífsstarf hans er
kannski ekki merkilegast fyrir það
heldur hitt að íslenzkur skáldskap-
ur hlýtur að gera meiri kröfur til
skálda sinna eftir að slíkur maður
hefur ort á íslenzka tungu en áður
var og íslenzk fræði eiga einnig
heimtingu á meiri vísindalegri alúð
en áður en hann tók að sýsla þar
um.
Hvað sem líður byltingum, frum-
legri nýsköpun og brautryðjendum
er það í höndum þróunarmanna
eins og Jóns Helgasonar að rækta
garðinn og gera hann þesslegan
að til sóma sé. Það er til fomrar
menningar okkar sem við sækjum
þá næringu sem bezt mun duga á
upplausnartímum eins og þeim sem
nú dynja yfír. Við skulum samt
vona að þessir tímar séu vorþeyr;
þeir séu vitnisburður um nýjan
gróður.
Minningu manna eins og Jóns
Helgasonar sýnum við mesta virð-
ingu með því að halda ræktunar-
starfínu áfram og sjá til þess að
erlend áhrif breytist í íslenzkan
veruleika eins og verið hefur; að
erlendar jurtir fari vel í garðinum
okkar og beri því vitni að við séum
verðugir arftakar manna eins og
Jóns Helgasonar. Með því sýndum
við í verki þakklæti okkar fyrir líf
hans og störf í þágu þess lands og
þeirrar menningar sem er líftaug
allrar viðleitni okkar og hugsunar.
JÓN HELGASON
SKÁLD OG PRÓFESí
Innan við múrveginn átti ég löngum mitt sæti,
utan við kvikaði borgin með gný sinn og læti;
háifvegis vakandi, hálfvegis eins og í draumi
heyrði ég þungann í aldanna sigandi straumi.
(ÍÁmasafni)
- O -
Hvað er að vera íslendingur?
Því er vandsvarað. Er það að vera
fæddur á íslandi? Er það fólgið í
því að tala íslenzku? Lausnin er
ekki fólgin í því að spyija svo ein-
faldra spuminga og svara þeim
neitandi. Ætli flókið svarið sé ekki
fremur í skyldleika við hitt, að það
sé að vera aðili að því ævintýri, sem
hófst fyrir meira en ellefu öldum á
eyju nyrzt í hafí, að fínna sig tengd-
an sogu og örlögum þess fólks, sem
þar hefur lifað, hugsað, dreymt og
skrifað, að líta land sitt ástaraug-
um, án þess að þurfa að rökstyðja
það fyrir sjálfum sér eða öðmm,
að skoða árangur þeirrar andlegu
viðleitni, er þar heftir átt sér stað,
sem eign sína, sem hluta af sjálfum
sér, án þess að miklast af því, að
heyra þungann í straumi aldanna,
er íslenzk tunga hefur verið töluð?
- O -
Nú er látinn einn þeirra manna,
sem mestan þátt hefur átt að því,
fyrr og síðar, að ævintýrinu, sem
hófst á íslandi endur fyrir löngu, á
aldrei að þurfa að ljúka, ef við, sem
lifum hann, og afkomendur okkar
göngum þann veg, sem hann vísaði,
en villumst ekki. Jón Helgason var
þjóð sinni og öllu íslenzku ekki
aðeins ómetanlegur vegna þess, að
hann helgaði sig vísindarannsokn-
um á þeim verðmætum, sem eru
íslendingum helgust og stýrt hafa
straumi aldanna í sögu þeirra, ekki
aðeins vegna þess, að hann var eitt
af stórskáidum íslenzkrar tungu og
stuðlaði með þeim hætti að því, að
hún gæti aldrei dáið. Hann var
ekki síður ómetanlegur vegna
tengsla sinna við landið, sem hann
lifði þó fjarri lengstan hluta ævi
sinnar.
Séð hef ég skrautleg suðræn bléra
8Ólvermd 1 hlýjum garði;
áburð og ljós og aðra virkt
enginn til þeirra sparði;
mér var þó löngum meir í hug
melgrasskúfúrinn harði,
runninn upp þar sem Kaldakvísl
kemur úr Vonarekarði.
- o -
Sérfróðir menn f fslenzkum og
norrænum fræðum teija Jón Helga-
son hafa verið í hópi mestu fræði-
Y manna á því sviði, bæði íslenzkra
og útiendra, einkum að því er snert-
ir rannsóknir og útgáfu á miðalda-
handritum. Frá sjónarmiði vísind-
anna hlaut það að teljast happ, að
hann skyldi veljast til starfs á þeim
vettvangi, þar sem þjóðardýrgripir
íslendinga, fslenzku handritin, voru
varðveittir. Þar ruddi hann braut
nýjum rannsóknaraðferðum og ól
upp kynslóð hæfustu fræðimanna á
þessum sviðum. Hitt hlaut að teijast
miður, frá sjónarmiði íslenzkra
fræða á íslandi, að starfskrafta
hans nyti ekki við hér á landi.
Ég kjmntist Jóni Helgasyni ekki
fyrr en ég fór að venja komur mínar
til Kaupmannahafnar, eftir að ég
tók við forstöðu menntamálaráðu-
neytisins sumarið 1956, vegna við-
ræðna við dönsk stjómvöld um
afhendingu fslenzku handritanna. í
samráði við ríkisstjómina hafði ég
valið ráðgjafa hér heima. Það
hvarflaði hins vegar ekki að mér
að setja Jón Helgason í þann vanda
að vera í þeim hópi. Hann var
embættismaður danska ríkisins. Ég
heyrði því hvíslað, að hann væri
ekki áfram um, að handritin yrðu
flutt til íslands, þar eð hann yrði
þá viðskila við þau. Ég átti sjálfur
eftir að reyna, hversu Qarri öllu
lagi sá orðrómur var. Á hinn bóginn
höfðu ýmsir vinir mínir sagt mér,
hversu mikil eftirsjá væri að því,
að Jón starfaði ekki hér við Háskól-
ann. Þáverandi forsætisráðherra,
Hermann Jónasson, var mjög ljóð-
elskur maður. Vissi ég, að hann var
mikill aðdáandi __ Jóns Helgasonar
sem ljóðskálds. Ég orðaði það einu
sinni við hann árið 1958, hvort
hann mundi styðja það, að stofnað
yrði sérstakt prófessorsembætti
handa Jóni Helgasyni við Háskóla
íslands, án kennsluskyldu. Það
kvaðst hann gera með ánægju, og
samþykkti ríkisstjómin það. Næst
er ég kom til Kaupmannahafnar
flutti ég Jóni þessi boð. Hann tók
sér umhugsunarfrest. Þegar við
hittumst nokkm síðar, kvaðst hann
betur geta sinnt fræðum sínum með
því að starfa áfram í Kaupmanna-
höfn. Á þeim tíma varð að sjálf-
sögðu ekkert um það sagt, hvemig
handritamálinu mundi lykta.
- O -
Nokkm eftir að danska þjóð-
þingið hafði samþykkt lögin um
afhendingu handritanna árið 1961
samþykkti ríkisstjómin það öðm
sinni, að bjóða Jóni Helgasyni slíkt
grófessorsembætti hér, en þá var
Dlafur Thors forsætisráðherra. Jón
hugsaði málið. En þegar hann svar-
aði, næst er við hittumst, bætti
hann því við fyrra svar sitt, að
hann teldi sig orðinn of gamlan til
þess að hafa vistaskipti.
Sem betur fer átti ég þess síðar
kost að stuðla að fleiri en einni
heimsókn hans til íslands og á
æskuslóðir í Borgarfírði. Það var
augljóst, hversu hann naut þess að
vera á íslandi.
- O -
í síðasta áfanga viðræðnanna um
afhendingu handritanna vom aðal-
ráðgjafar dönsku ríkisstjómarinnar
þeir Palle Birkelund ríkisbókavörð-
ur og Peter Skautmp prófessor.
Þeir fóm þess á leit við Jón Helga-
son, að hann tæki um stund þátt í
viðræðunum um ýmis vandasöm
úrlausnareftii. Veit ég, að orð hans
vógu þungt í eyrum hinna dönsku
fræðimanna, og þau áttu mikilvæg-
an þátt í því, að niðurstaða viðræðn-
anna varð á þá Ieið, að íslendingar
gátu vel við unað.
í framhaldi af þessu var síðan
haldinn lokafundur um málið í for-
sætisráðuneytinu. Eftir var að fjalla
um mikilvægasta handritið, Kon-
ungsbók Sæmundar-Eddu. Viggo
Kampmann forsætisráðherra hafði
verið svo hygginn, og svo velviljaður
íslenzkum málstað, að bjóða Juliusi
Bomholt félagsmálaráðherra og
fyrrverandi menntamálaráðherra til
ftindanna, ásamt Jörgen Jörgensen
menntamálaráðherra. Við Viggo
Kampmann og Jörgen Jörgensen
vissum allir, að Julius Bomholt var
andvígur afhendingu Sæmundar-
Eddu. Hún væri ekki íslenzk menn-
ingareign, heldur samnorræn. Án
hennar hefðu íslendingar ekki talið
handritamálið leyst. Þetta vissi
Viggo Kampmann líka. Fundinum
lauk með samkomulagi um, að
Sæmundar-Edda skyldi afhent ís-
lendingum samkvæmt sérstöku
ákvæði í frumvarpinu.
Að fundinum loknum hafði ég
samband við Jón Helgason og sagði
honum úrslitin. Honum fundust tíð-
indin ótrúlega góð.
- O -
Haustið 1971 dvöldum við hjónin
tæpa þijá mánuði í fræðimannsíbúð
Húss Jóns Sigurðssonar, fyrst gesta
þar. Ég var þá að búa mig undir
að taka aftur við kennslu við Há-
skólann og ljúka við samningu lít-
illar bókar, sem gefín skyldi út á
ensku um vanda þess að vera ís-
lendingur. Svo fór, að það varð að
venju, að Jón Helgason kæmi til
okkar á fimmtudagskvöldum. í
raun og veru varð það þá fyrst, sem
við kynntumst manninum Jóni
Helgasyni og úr varð vinátta okkar
í milli. Áður en ég hitti Jón Helga-
son fyrst 1957, hafði ég heyrt mikið
um hann talað. Sem unglingur hafði
ég kynnst kvæðum hans í ljóðabók-
inni Úr landsuðri og tekið ástfóstri
við þau. Ég hafði einnig kynnzt
fleiri kvæðum hans en þar voru
prentuð. Og ég hafði á stúdents-
árum mínum í Þýzkalandi og síðar
heyrt mikið látið af áhrifamætti
hans yfír íslenzkum stúdentum í
Kaupmannahöfn og vissi, að ýmsir
töldu þau áhrif sumpart ekki til
góðs. Ég undraðist ekki, að sá Jón
Helgason, sem ég kynntist haustið
1971, væri gæddur leiftrandi gáfum
og væri hafsjór af fróðleik um for-
tíð og nútíð, ekki heldur, að frá-
sagnargáfa hans var slík, að ég
hafði aldrei áður kynnzt slíku —
nema ef vera skyldi hjá tengdaföður
mínum, Vilmundi Jónssyni — við
þessu hafði ég hugboð um, að ég
gæti búizt. Hitt kom mér á óvart,
hversu yfírvegaðir voru dómar hans
allir um menn og málefni, hversu
velviljaður og umtalsgóður hann
var, ekki sízt í garð þeirra, sem
hann á stúdentsárum sínum hafði
ort um í stríðni. Og ekki sízt kom
mér á óvart, hversu viðkvæmur
hann var. Hefði mig þó sízt átt að
undra það, eftir að hafa kunnað
beztu kvæði hans í áratugi. Líklega
hafði mér orðið það á, eins og fleir-
um, að halda, að skáld geti átt
viðkvæma strengi á hörpu sinni, en
þeir séu ekki harpan öll. En nú sá
ég, að það var Jón Helgason — og
Jón Helgason allur — sem ég hafði
kynnzt og lært að meta í skáldskap
hans. Það er eflaust hægt að vera
mikið skáld án þess að vera mikill
maður. En Jón Helgason var hvort
tveggja.
- O -
K.B. Andersen, utanríkisráð-
herra Dana og náinn vinur okkar
hjóna, hafði ráðgert að bjóða okkur
ásamt ýmsum forystumönnum jafn-
aðarmanna í Kaupmannahöfti til
kvöldverðar á Marienborg, en það