Morgunblaðið - 20.08.1986, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. ÁGÚST 1986
Einar Magnússon fyrr-
verandi rektor MR
Fæddur 17. mars 1900
Dáinn 12. ágúst 198G
Einar Magnússon, fyrrverandi
rektor Menntaskólans í Reykjavík,
lézt 12. ágúst sl. eftir langa van-
heilsu. Er þar genginn sá maður,
sem næstlengstan starfsaldur hefur
átt við stofnunina, 48 ár, einu ári
skemmri en Halldór Kr. Friðriks-
son, og fer nú mjög fækkandi þeim,
sem kenndu við skólann á meðan
hann var 6 ára skóli.
Einar fæddist 17. marz árið 1900
á Miðfelli í Hrunamannahreppi og
voru foreldrar hans hjónin Magnús
Einarsson bóndi þar og Sigríður
Halldórsdóttir frá Lágum í Olfusi.
Hann lauk stúdentsprófi utanskóla
frá Menntaskólanum vorið 1919.
Síðan fór hann í frægt ferðalag
suður um alla Evrópu, en innritað-
ist síðan í guðfræði og varð cand.
theol. árið 1925. Sama ár kvæntist
hann Rósu Guðmundsdóttur,
Guðnasonar skipstjóra og Mattínu
Helgadóttur. Þau eignuðust tvær
dætur, Helgu, sem gift er Ólafi
Guðnasyni heildsala, og Sigríði, sem
gift er Guðmundi Ingólfssyni tækni-
fræðingi.
Einar var óvenjulega ungur, er
hann hóf kennslu við Menntaskól-
ann, aðeins 22 ára gamall, og
starfaði við skólann til sjötugs,
síðustu 5 árin sem rektor. Það leiddi
af hinum tiltölulega litla aldursmun
á honum og nemendum skólans, að
hann varð meiri félagi nemenda en
eldri kennaramir, og þegar Pálmi
Hannesson, sem varð stúdent frá
skólanum ári á undan Einari, varð
rektor 1929 jukust félagsleg sam-
skipti nemenda og kennara mikið,
ekki sízt við tilkomu skólabílsins
Grána, sem Einar var óþreytandi
við að aka nemendum í. Unnu þeir
Einar, Pálmi og Valdimar Svein-
bjömsson ótrúlega mikið og óeigin-
gjamt starf í frístundum sínum við
fræðslu- og skemmtiferðir nemenda
á meðan Gránamir vom enn í öku-
fæm standi, og allt án annarrar
umbunar en þeirrar, sem ánægjan
veitti þeim.
Einar hélt þessum áhuga sínum
á tómstundastörfum nemenda allt
til loka starfsferils síns. Seinni árin
beindist áhuginn mest að Selinu og
leiklistinni og var hann, sem fyrr,
óþreytandi við að aðstoða og leið-
beina nemendum varðandi viðgerðir
á Selinu og allan rekstur leikfélags-
ins. Ef til vill minnast nemendur
kennara sinna fremur fyrir þann
tíma, sem þeir vom fúsir til að fóma
þeim utan kennslustundanna
sjálfra, því að í kennslustundum
situr kennsluefnið í fyrirrúmi, og
nemendur em misjafnlega brenn-
andi í andanum. Þeir kennarar, sem
vilja sinna nemendum utan kennslu-
stunda, öðlast ekki aðeins ánægju
sjálfir, heldur njóta þeir þess líka í
kennslustundum.
Einar var því ákaflega vinsæll
kennari, og hefur líklega komið við
að kenna fleiri greinar í mennta-
skóla og öðmm skólum en flestir
aðrir, þó að aðalkennslugreinar
hans seinni árin væm saga og
danska, og marga hef ég heyrt prísa
hann fyrir latnesku orðstofnana í
dönsku, sem hann neyddi menn til
að Jæra.
Eg kynntist Einari Magnússyni
ekki sem kennara og raunar ekki
mikið fyrr en hann varð rektor, en
þá kynntist ég því sérkennilega
samblandi sveigjanleika og festu,
sem mér fannst einkenna hann.
Hann var lipur stjómandi og kom
skólanum klakklaust gegnum þann
óróleikatíma, sem gekk yfir þjóð-
félagið og skólann á síðari hluta
rektorsferils hans. Ef um var að
ræða „prinsípmál", barðist Einar
hins vegar af festu fyrir sinni sann-
færingu og lét í engu sinn hlut,
sbr. deilumar um flutning skólans
úr miðbænum, og gilti þá einu þótt
losnaði um gömul vináttubönd.
Hann bar heiður og sögu skólans
ávallt fyrir bijósti, ekki aðeins skól-
ans sem stofnunar heldur einnig
sjálfra skólahúsanna, sem hann
bætti og fegraði á ýmsan hátt.
Er Einar hafði látið af störfum,
30. september 1970, stijáluðust
mjög ferðir hans í skólann. Þó leit
hann inn við og við og var boðs-
gestur á samkomum kennara og
leiksýningum nemenda fram á
síðustu ár, er heilsu hans tók að
hraka svo, að hann treysti sér ekki
lengur á mannamót. Hans verður
lengi saknað sem góðs kennara og
félaga og góðviljaðs manns og yfir-
manns.
Fyrir hönd skólans og okkar
hjóna sendi ég frú Rósu og dætmm
þeirra, Helgu og Sign'ði, eigin-
mönnum þeirra og bömum,
samúðarkveðjur og þakka Einari
fyrir þann spöl, sem við urðum sam-
ferða.
Guðni Guðmundsson
Haustið 1938 hófu 25 nemendur
nám í 1. bekk Menntaskólans af
rúmlega 100, er þreyttu prófið um
vorið. Við lukum námi í skólanum
vorið 1944 og vomm útskrifuð að
morgni 17. júní sem hinir síðustu
„konunglegu" Menntaskólanemar.
Mörg okkar höfðu þó kynnst
skólanum áður í strangri kennslu í
undirbúningsdeild Einars Magnús-
sonar veturinn 1937 til 1938. Einar
naut aðstoðar Ágústs Sveinbjörns-
sonar, verkfræðings, er seinna flutti
til Ameríku.
Var ekki slakað á í því námi,
enda Einar ótrúlegur áhlaupamaður
í kennslu og stjórnun með mjög
vítt þekkingarsvið. Töldum við nem-
endui- hann einan kennara hafa
nægilega breidd til að ná stúdents-
prófí.
Nutum við dugandi og elskulegr-
ar handleiðslu Einars öl) sex árin
okkar í Menntaskólanum, ekki bara
innan veggja skólans heldur líka í
ótal, ferðalögum út um landið.
Viljum við minnast hans með
þakklæti og virðingu.
Björn Tryggvason
Frá því að skóli reis í brekkunni
austan Lækjar hafa tveir menn átt
þar lengstan feril, stigið þar flest
spor. Þetta em þeir Halldór Kr.
Friðriksson, dáinn 1902, og Einar
Magnússon, sem lézt hinn 12. þessa
mánaðar á 87. aldursári.
Halldór Kr. Friðriksson kenndi
við Reykjavíkurskóla í 47 ár, 1848-
1895, og Einar Magnússon í 48 ár,
1922-1970. Þegar Halldór hvarf frá
skólanum orti Ingólfur Gíslason,
síðar læknir, til hans og standa þar
þessar línur.
Þú hefúr unnið, lokið stóru starfi
og stríðir eins og bezta hetja enn
og landi voru miðlað miklum arfi
og menntað alla vora helztu menn.
Síðasta línan minnir á það, að
Halldór Kr. Friðriksson mun hafa
verið lærifaðir nær allra embættis-
manna landsins, en í hans tíð
brautskráðust þó ekki nema liðlega
500 stúdentar frá Reykjavíkur-
skóla. Einar Magnússon menntaði
auðvitað ekki alla „helztu menn“
þjóðarinnar, því að tímar höfðu
breytzt, en miklu vom nemendur
hans fleiri. Á kennara- og rektors-
ferli Einars vom nemendur Mennta-
skólans níu sinnum fleiri en í tíð
Halldórs eða u.þ.b. 4500. Þessir
tveir kennendur lifðu því ólíka tíma
en eiga þó eitt og annað sameigin-
legt. Báðir kenndu þeir hinar
aðskiljanlegustu greinar og vom
þar á meðal danska, þýzka og
landafræði. Báðir vora þeir at-
hafnamenn utan skóla og báðir
höfðu þeir afskipti af ýmsum þjóð-
málum. Halldór Kr. Friðriksson
glímdi við niðurskurðarmenn, sem
skera vildu niður fé bænda vegna
fjárkláðans, en Einar Magnússon
glímdi við þá niðurrifsmenn, sem
rífa vildu gamla skólann eða a.m.k.
flytja hann á brott frá hans gamla
stað.
Einar Magnússon sagði oft frá
því hvemig kennaraferill hans hófst
við Menntaskólann. Það var á góð-
um degi í ágúst 1922, að Einar
mætti Bjama Sæmundssyni uppi í
Þingholtsstræti. Þeir ræddu fyrst
um veðrið og ýmis almælt tíðindi
en síðan á Bjami að hafa sagt: „Nú
er skólinn orðinn svo fjölmennur
(nemendur vora þá um 200), að ég
kemst ekki lengur yfir mína
kennslu. Þér hafið verið í Grikk-
landi, svo að þér getið kennt fyrir
mig landafræði." Einar sagði ,já
takk“ og þar með var hann orðinn
stundakennari við Menntaskólann.
En Einar Magnússon hafði auð-
vitað fyrr stigið fæti inn í Mennta-
skólann því að þangað kom hann
til náms austan úr sveitum skömmu
eftir að fyrri heimsstyijöldin hófst.
Hefur Einar lýst þröngum hag
sínum á námsárunum í dagbókum,
sem gefnar hafa verið út. En vel
sóttist honum námið og dúx varð
hann á stúdentsprófi 1919. Einar
tók þátt í félagslífi í skólanum og
var um tíma formaður í félagi gagn-
fræðadeildarmanna, Framsókn. í
því félagi tíðkaðist nokkuð undar-
legt spumingaform og átti Einar
m.a. að svara þessari spumingu:
„Ertu ánægður með vald kennara
og rektors hér við skólann?" Þessu
svaraði Einar þannig, „að ef rektor
og kennarar væru dugandi menn,
þá væri vald þeirra yfir nemendum
til góðs“. Þama í öðrum bekk hefur
því sú skoðun verið tekin að mótast
með Einar Magnússyni, að dugnað-
ur væri sá eiginleiki, sem kennarar
ættu helzt að hafa. Sjálfur var hann
trúr þessari skoðun með því að
kenna fleiri tíma á viku og fleiri
greinar en flestir aðrir kennarar.
Eftir stúdentspróf lagði Einar
Magnússon land undir fót og ferð-
aðist einkum um Suður-Evrópu.
Hann hóf síðan nám í guðfræði og
lauk prófi í þeirri grein árið 1925,
en þá hafði hann fyrir nokkru byij-
að að kenna í Menntaskólanum eins
og áður sagði. Ekki fer miklum
sögum af Einari fyrstu kennsluár
hans, en hann kenndi einkum í
gagnfræðadeildinni og fékkst raun-
ar við ýmis önnur störf. Leið svo
fram til skólaársins 1929—30, sem
á ýmsan hátt er tímamótaár í sögu
skólans. Þá tók Pálmi Hannesson
við rektorsstörfum og hreyfing
komst á ýmsa hluti. Pálmi hafði
mikinn áhuga á, að kennarar tækju
þátt í félagsstarfi nemenda og auk
hans sjálfs urðu þeir Einar Magnús-
son og Valdimar Sveinbjömsson
leikfimikennari iykilmenn í því
starfi. Valdimar hóf ýmiss konar
íþróttastarf og um vorið 1930 eign-
aðist skólinn bifreiðina Grána.
Valdimar lærði fyrstur að fara með
hana, en síðan kenndi hann þeim
Einari og Pálma að keyra. Fyrsta
ferð Grána með nemendur var á
Alþingishátíðina, en um haustið
hófust styttri ferðir út úr bænum.
Meðan tíð var góð að haustinu var
að jafnaði farið á laugardagseftir-
miðdögum og þá ekið að einhvetju
Qalli og gengið á það. Heim var
haldið um kvöldið. Einar og Valdi-
mar fóra þessar ferðir og komust
þannig í betra samband við nem-
endur en nokkrir aðrir kennarar á
þeim árum. Seinni hluta vetrar var
farið í skíðaferðir og á vorin var
Gráni notaður i svonefndar fimmta-
bekkjarferðir. Gamli Gráni var
talinn ónýtur árið 1935 og var þá
keyptur annar bíll, sem nefndur var
nýi Gráni. Einar Magnússon ók
honum í fyrstu ferð hans með nem-
endur og var hún farin með 2. bekk
austur að Geysi. Á heimleiðinni
tókst svo illa til að bíllinn fór út
af veginum í Svínahrauni. Ekki
urðu teljandi meiðsli á fólki og eft-
ir þetta var nýi Gráni mesti
happabíll.
Auk ferðanna á Grána átti Einar
Magnússon ýmsan annan þátt í fé-
lagslífi nemenda á áranum fyrir
stríð. Hann fór árið 1934 með nem-
endahóp til Danmerkur og var það
í fyrsta sinn, sem slík ferð var far-
in. Þá var hann í nokkur ár
umsjónarmaður með bókasafni
skólans í íþöku, en lestrarsalur þess
var endurbættur og opnaður á ný
á skólaárinu 1930—31. Þessi salur
var um tíma opinn á kvöldin til
þess að nemendur gæiu setið þar
og hlýtt á útvarp, en útvarpstæki
vora þá ekki á hveiju heimili.
Við hersetu Breta í skólahúsinu
1940—42 fóru ýmsir hlutir úr
skorðum í skólanum og hófst upp
úr því umræða um framtíð skóla-
hússins gamla. Á þeim árum báru
menn ekki mikla virðingu fyrir
gömlum húsum og var jafnvel
minnst á að rífa gamla skólahúsið
eða flytja það til. Einar Magnússon
barðist í ræðu og riti gegn slíkum
hugmyndum og vildi hafa Mennta-
skólann áfram á sínum stað. Skyldi
í skólanum vera sá nemendafjöldi,
sem rúmaðist í gamla húsinu við
Lækjargötu. Ef það dygði ekki yrði
stofnaður annar skóli í einhveiju
nýju hverfi í bænum. Vegna bar-
áttu sinnar fyrir varðveizlu Mennta-
skólahússins má hiklaust telja Einar
Magnússon til framkvöðla húsfrið-
unar hér á landi.
Eftir að Kristinn Ármannsson
varð rektor árið 1956 og allt til
1970 hafði Einar Magnússon for-
ystu um ýmsar endurbætur á
skólahúsinu, og mun þeirra lengi
sjá stað. Má í því sambandi nefna,
að Einar lét rífa bárujárnsklæðingu
utan af húsinu og setja í staðinn
viðarklæðingu, sem líkari var upp-
runalegri klæðningu og mun
fegurri. Hann fann líka af hyggju-
viti sínu eða innlifun í sál gamalla
húsa, að ekki væri allt með felldu
í bitum undir gólfi á neðsta gangi.
Kom í ljós við athugun, að lokað
hafði verið af handvömm fyrir loft-
göt á sökkli hússins og því höfðu
fúi og húsasveppur tekið að búa
um sig undir gólfinu. Allt var þetta
lagað undir öraggri verkstjóm Ein-
ars.
Áhugi Einars Magnússonar á
félagsmálum nemenda dvínaði ekki
þó að áram hans við skólann fjölg-
aði og beindist sá áhugi síðari árin
einkum að leiklistariðkunum. Hann
hafði gjarnan hönd í bagga með
leikritavali og fylgdist með æfing-
um og sýningum. Sparaði hann
hvorki tíma né fyrirhöfn í þessum
málum og mátti kallast sérstakur
vemdari leiksýninga og leikara inn-
an skólans. Svo hittist á, að á fyrsta
rektorsári Einars Magnússonar,
1965-66, var ekki lengur rúm fyrir
Herranótt Menntaskólans í Iðnó,
en þar hafði hún (áður leikkvöld
Menntaskólans) haft aðsetur frá
1922. Var nú mikill vandi á höndum
og leystist hann svo að nemendur
fengu sjálft Þjóðleikhúsið til sýning-
anna. Einar og aðrir aðstandendur
leiksins kviðu því mjög, að sýningin
mundi ekki heppnast í svo stóra
húsi, og á svo stóru sviði. Þeim
mun meiri var ánægjan yfir því að
sýningin tókst prýðilega og var flutt
fjórum sinnum fyrir fullu húsi.
Þegar Einar Magnússon varð
rektor árið 1965, þá 65 ára gam-
all, vora ýmsar breytingar í
vændum í menntaskólum. Aðalat-
riði þeirra var að fjölga deiidum og
auka valfrelsi. Þessar breytingar
voru ekki að skapi Einars, því að
hann vildi að menntaskólanemend-
ur tileinkuðu sér tiltölulega fáar en
menntandi greinar. Meðal þeirra
var iatínan, sem hann taldi nauð-
synlega öllum menntuðum mönn-
um. Þrátt fyrir þessa óánægju lét
Einar hefja undirbúning að þeim
breytingum, sem meirihluti kennara
taldi að koma mundu í anda nýrra
menntaskólalaga.
í rektorstíð Einars Magnússonar,
kom að því, sem hann hafð lengi
búizt við, að stofnaðir yrðu nýir
menntaskólar í Reykjavík. Fyrst
kom Menntaskólinn við Hamrahlíð,
1966, og síðan annar 1969, en sá
hét síðar Menntaskólinn við Tjörn-
ina og enn síðar Menntaskólinn við
Sund. Svo tókst til, að Einari rektor
var falin umsjón með síðamefnda
skólanum á fyrsta ári hans. Mun
Einari vel hafa líkað að hið gamla
bamaskólahús Reykjavíkur var tek-
ið til nýrrar notkunar, enda hafði
hann alitaf rneiri trú á gömlum
húsum en nýjum. Þrátt fyrir þessa
skólafiölgun í Reykjavík mun Einar
Magnússon hafa haft að jafnaði
fleiri nemendur í skóla sínum en
nokkur annar rektor hér á landi.
Þetta sést af því, að á fimm rekt-
orsárum hans, 1965-70, fór
nemendafjöldi í MR aldrei niður
fyrir 900 og komst hæst í nær
1050. Hann brautskráði alls 1127
stúdenta eða u.þ.b. 225 að meðal-
tali á ári.
í þúsund manna skóla hefur rekt-
or ekki tækifæri til þess að kynnast
stóram hluta nemenda. Liðnir voru
þeir tímar, þegar safna mátti saman
þorra nemenda með því að stofna
til göngu- og skíðaferða. Þetta fékk
Einar að reyna þegar hann hugðist
hverfa til fyrri hátta með því að
kaupa fyrir skólann lítinn skíða-
skála í Hveradölum árið 1967. Sú
tilraun tókst ekki og skálinn var
brátt seldur aftur. En Einar kunni
önnur ráð til þess að rækta sinn
gamla áhuga á góðu samstarfi í
skólanum. Hann stofnaði sam-
starfsnefnd kennara og nemenda
og lagði sig fram um að hafa sem
bezt samband við „inspectora" sína.
Með því móti taldi hann sig ná eins
konar jarðsambandi við allan nem-
endaskarann og geta staðið við orð,
sem hann lét stundum falla á kenn-
arafundum. Þau voru eitthvað á þá
leið „að skólinn væri til vegna nem-
endanna en ekki vegna kennar-
anna“.
Hér hefur verið fyallað um aðal-
starfsvettvang Einars Magnússon-
ar, Menntaskólann í Reykjavík, en
hann kom auðvitað víðar við sögu.
Hann gaf út guðfræðitímarit, var
ritstjóri Alþýðublaðsins, gaf út
kennslubækur í dönsku, sat í lands-
prófsnefnd, vildi ekki hafa Vatns-
berann í miðbænum og stundaði
kennslu við aðra skóla en Mennta-
skólann. Það var sem nemandi í
Gagnfræðaskóla Austurbæjar að ég
kynntist honum fyrst, haustið 1949.
í fyrsta tímanum sagðist hann ætla
að sjá um að við lærðum dönsku
almennilega og til þess væri hann
kominn til kennslu í þessum skóla.
Síðar hef ég áttað mig á því, að
þetta var fyrsti veturinn, sem
Menntaskólinn var án gagnfræða-
deildar og Einar ætlaði að láta
okkur læra sama námsefni og
tíðkast hafði um marga áratugi í
gagnfræðadeildinni. Ég býst við að
þetta hafi tekizt og við höfðum sum
Einar sem dönskukennara allt til
stúdentsprófs eða í fimm vetur,
fyrst í Gagnfræðaskóla Austur-
bæjar og síðan í Menntaskólanum.
Var sú kennsia nokkuð fast bundin
við textalestur, málfræði og stíla
en æðioft var þó farið út í aðra
sálma, landafræði, sögu og ýmis
almenn mál.
Eftir nokkurt hlé lágu leiðir okk-
ar Einars Magnússonar næst saman
sumarið 1961, en þá hringdi hann
til mín og spurði hvort ég vildi taka
að mér sögukennslu við MR um
haustið, þar sem Skúli Þórðarson
hafði slasazt í Kaupmannahöfn og
yrði ekki við kennslu um veturinn.
Ekki var gefinn langur frestur til
umhugsunar og varð þetta að ráði.
Fór því svo að ég starfaði með Ein-
ari Magnússyni og síðan undir
stjórn hans næsta áratuginn. Eftir
að hann lét af rektorsembætti 1970
hitti ég hann alloft og þá einkum
vegna ritunar skólasögunnar, en
hann hafði mikinn áhuga á að þar
yrði sem flestu haldið til haga, þó
að ekki vildi hann rita þá sögu sjálf-
ur nema að mjög litlu leyti. En
margt sótti ég í smiðju til Einars
Magnússonar, sem aðrir kunnu ekki