Morgunblaðið - 29.09.1991, Blaðsíða 23
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 29. SEPTEMBER 1991
23
I s I e n s k t s j ó n v a r p 2 5 á r a
eftir Gylfa Þ. Gíslason
AÐ ÞAÐ skuli vera aldarfjórðung-
ur síðan íslenzkt sjónvarp tók til
starfa! I augum þess, sem þetta
ritar, er þó auðvitað ekkert undar-
legt í því sambandi nema það, að
hann man það, sem þá gerðist og
allan aðdraganda þess, eins og það
hefði gerzt í gær. Stofnun ísienzka
sjónvarpsins er án efa einn merk-
asti atburður í nútíma menningar-
sögu íslendinga. Sjónvarpið hefur
hafg gagnger áhrif á heimilislíf
svo að segja hverrar einustu fjöl-
skyldu á Islandi og þá um leið á
þjóðlífið allt. Það er eitt af tækni-
undrum síðari hluta þessarar ald-
ar. Þessi fjölmiðill, sem valdið
hefur menningarbyltingu um víða
veröld, er þó ekki hálfrar aldar
gamall. Þess vegna er það í raun
og veru furðulegt, að það skuli
hafa tekizt fyrir tuttugu og fimm
árum að hagnýta þessa flóknu
tækni hjá fámennri þjóð út við
yztu höf og að sjónvarpstæki skuli
á örfáum árum hafa komizt inn á
nær öll heimili landsins.
Það mun hafa verið Vil-
hjálmur Þ. Gíslason út-
varpsstjóri, sem fyrstur
setti fram hugmynd um
sjónvarp á íslandi. Það var
á árunum 1953-54, og
gerði hann það í samráði
við Gunnlaug Briem póst-
og símamálastjóra. Hugmyndin var
að koma á fót tilraunasjónvarpi, er
sýna mætti þjóðinni á 25 ára af-
mæli Ríkisútvarpsins 1955. Þetta
þóttu róttækar hugmyndir og fengu
ekki hljómgrunn.
Eftir stjórnarskipti 1956, er Her-
mann Jónasson myndaði stjóm og
ég tók við starfi menntamálaráð-
herra, kaus Alþingi nýtt útvarpsráð.
Varð Benedikt Gröndal formaður
þess. í ársbyijun 1957 samþykkti
ráðið að beina þeirri spurningu til
menntamálaráðherra, hvort sjónvarp
væri í verkahring Rikisútvarpsins
eða ekki. Svarið var jákvætt. Til út-
varps skyldi teljast hvort tveggja:
hljóðvarp og sjónvarp. I þessu sam-
bandi mun orðið hljóðvarp hafa orðið
til, en orðin útvarp og sjónvarp voru
eldri.
Þegar Viðtækjaverzlun ríkisins
var komið á fót samtímis Ríkisút-
varpinu 1930 og veitt einkasala á
útvarpstækjum, var Ríkisútvarpinu
ætlað að hafa af henni tekjur. Síðar
ráðstafaði Alþingi þeim til þess að
greiða byggingarskuldir Þjóðleik-
hússins. Þegar framlenging þeirra
lagaákvæða var til umræðu á Al-
þingi haustið 1957, flutti Benedikt
Gröndal tillögu þess efnis, að hefjist
innflutningur sjónvarpstækja á
næstu fjórum árum, skuli allur ágóði
af sölu þeirra renna til undirbúnings
og reksturs sjónvarps á íslandi. Til-
lagan hlaut ekki samþykki. 1962 var
sama mál aftur til afgreiðslu á Al-
þingi. Þá flutti Benedikt Gröndal enn
þá tillögu, að hagnaður af innflutn-
ingi sjónvarpstækja skyldu renna til
Ríkisútvarpsins til undirbúnings og
reksturs sjónvarps. Nú þurfti ekki
að tengja hugmyndina því, að inn-
flutningur sjónvarpstækja hæflst.
Árið áður hafði sjónvarpsstöð Banda-
ríkjanna á Keflavíkurflugvelli, sem
stofnuð hafði verið 1955, verið
stækkuð úr 50 vöttum í 250. Sáust
sendingar stöðvarinnar vel í Reykja-
vík, og streymdu sjónvarpstæki til
landsins. Nu var tillaga Benedikts
Gröndal samþykkt. Var með því lagð-
ur fyrsti fjárhagsgrundvöllur að
stofnun sjónvarps á Islandi.
En árið áður eða 1961 hafði ríkis-
útvarpið fengið erlendan sérfræðing,
Georg Hanse, tækniforstjóra Evróp-
usambands út-
varpsstöðva,
EBU, hingað til
þess að kanna
aðstæður og gera
framkvæmdaá-
ætlun. Á grund-
velli álitsgerðar
hans gerðu út-
varpsstjóri og
formaður út-
varpsráðs tillögur
um íslenzkt sjón-
varp og sendu
þær menntamála-
ráðuneytinu 31.
júlí 1961.
Ágætt
samstarf við
stjórnarand-
stöðuna
í framhaldi af
þessu var málið
athugað vand-
lega í mennta-
málaráðuneytinu.
Það var sérstak-
lega vorið 1963,
að haldnir voru
margir fundir í
ráðuneytinu um
leið til þess að
þoka málinu
áfram. Þessa
fundi sátu auk
mín Birgir
Thorlacius ráðu-
neytisstjóri, út-
varpsstjóri, form-
aður útvarpsráðs
og fulltrúar Sjálf-
stæðisflokksins í
útvarpsráði, þeir
Sigurður Bjarna-
son og Þorvaldur
Garðar Kristjáns-
son. Niðurstaðan
varð sú, að 22. nóvember 1963 sam-
þykkti ríkisstjórnin að hrinda af stað
undirbúningi, að íslenzku sjónvarpi.
Bjami Benediktsson var þá orðinn
forsætisráðherra. Ég velti því mikið
fyrir mér, hvemig skynsamlegast
væri að haga undirbúningnum til
þess að tryggja sem breiðasta sam-
stöðu um málið. Niðurstaða mín varð
sú, að farsælast væri að fela út-
varpsráði og útvarpsstjóra undirbún-
ing málsins. Formaður svokallaðrar
sjónvarpsnefndar varð Benedikt
Gröndal, en aðrir í henni Vilhjálmur
Þ. Gíslason, Sigurður Bjarnason,
Þorvaldur Garðar Kristjánsson, Þór-
arinn Þórarinsson og Björn Th.
Björnsson. Síðar bættist í nefndina
Þorsteinn Hannesson, er hann var
kosinn í útvarpsráð. Tæknilegir ráðu-
nautar voru Gunnlaugur Briem póst-
og símamálastjóri, Sigurður Þorkels-
son forstjóri og Sæmundur Óskars-
son deildarverkfræðingur, báðir
starfsmenn Landsíma íslands.
Sjónvarpsnefndin skilaði vandaðri
skýrslu í mars 1964. En fjárhags-
grundvöllur var enn ótryggur. Eitt
af síðustu málum, sem Alþingi fjall-
aði um þetta vor, var frumvarp að
nýrri tollskrá. Benedikt Gröndal
ræddi þá hugmynd við okkur Gunnar
Thoroddsen fjármálaráðherra að
flytja breytingartillögu við fmmvarp-
ið, þar sem ríkisstjórninni væri heim-
ilað að ákveða, að aðflutningsgjöld-
um af sjónvarpstækjum og hlutum í
þau mætti veija til stofnkostnaðar
sjónvarps. Féllst ríkisstjórnin í heild
sjónvarpssendingar væm ekki æski-
legar, auk þess sem ég þóttist sjá
fram á, að þær væm að stofna vin-
samlegum samskiptum íslendinga og
Bandaríkjanna í hættu. En þetta mál
heyrði ekki undir menntamálaráðu-
neytið, heldur utanríkisráðuneytið.
Endalok þessa viðkvæma deilumáls
urðu þau, að at-
hugun leiddi í
ljós, að sjón-
varpsstöðvar
Bandaríkjahers
fengu efni til sýn-
ingar með sér-
stökum kjörum
með því skilyrði,
að því yrði aðeins
sjónvarpað til
hermanna, en
ekki almennra
borgara. Þegar
þetta varð ljóst,
ákváðu Banda-
ríkjamenn sjálfir
að takmarka
sjónvarpssendin-
gamar við Kefla-
víkurflugvöll ein-
an. En segja má,
að Keflavíkur-
sjónvarpið hafi
flýtt því, að ís-
lenzkt sjónvarp
komst á laggim-
ar, bæði vegna
þeirra tekna, sem
Ríkisútvarpið
hafði af innflutn-
ingi sjónvarps-
tækja, er ætluð
vom til móttöku
efnis frá Kefla-
vík, og vegna
þeirra kynna,
sem þjóðin hafði
hlotið af sjón-
varpi, áður en ís-
Ienzkt sjónvarp
kom til skjal-
anna.
Stórviðburður
Gylfi Þ. Gíslason.
Morgunblaðið/Sverrir
á það. Tillagan var samþykkt. Með
þessari ráðstöfun var endanlega
lagður traustur fjárhagsgrundvöllur
að íslenzku sjónvarpi.
Ríkisstjómin lét ekki á sér standa
að hagnýta heimildina. Hún ákvað,
að þegar frá 1. júlí skyldu aðflutn-
ingsgjöld af sjónvarpstækjum renna
til stofnkostnaðar íslenzks sjónvarps.
Samtímis fól menntamálaráðuneytið
Ríkisútvarpinu að hefja þegar undir-
búning að því að koma sem fyrst á
laggimar íslenzku sjónvarpi. í sama
bréfi var veitt heimild ti! ráðningar
fyrsta starfsmanns sjónvarpsins.
Nokkmm vikum síðar var ráðinn í
það embætti Pétur Guðfinnsson, sem
þá var starfsmaður Evrópuráðsins í
Strassborg. Er hann enn fram-
kvæmdastjóri sjónvarpsins.
Ágætt samstarf var við stjórnar-
andstöðuna um allan undirbúning
málsins. Voru þó miklar umræður
og deilur um sjónvarpsmál bæð| á
Alþingi og utan þess í tengslum við
sjónvarpssendingar Bandaríkjahers
frá Keflavíkurflugvelli. Voru skoðán-
ir mjög skiptar um þær sjónvarps-
sendingar, með þjóðinni, á Alþingi
og í ríkisstjórninni. Ég var persónu-
lega þeirrar skoðunar, að þessar bóta.
Þegar sjón-
varpið hóf send-
ingar hinn 30.
september fyrir
25 ámm, var það stórviðburður. Til
dagskrárgerðarinnar hafði og verið
vandað sérstaklega. Og hún hefur
reynzt upphaf að glæsilegu starfí.
íslenzka sjónvarpið stenzt fyllilega
samanburð við sjónvarp í nálægum
löndum, bæði hvað snertir efnisval
og tækni. Það er auðvitað ósann-
gjarnt að bera íslenzka sjónvarpið
saman við sjónvarp stórþjóðanna í
Evrópu, svo sem Bretlands, Þýzka-
lands og Frakklands. En að mínum
dómi stenzt það fyllilega samanburð
við sjónvarp á hinum Norðurlöndun-
Auðvitað em aðstæður nú orðnar
ólíkar því, sem var fyrir aldarfjórð-
ungi. Nú starfar hér einkasjónvarp
við hlið ríkissjónvarpsins. Og aðstæð-
ur í málefnum hljóðvarps hafa ger-
breyzt. Hið sama á raunar við um
blaðaútgáfu. Öll starfsemi fjölmiðla
yfirleitt er orðin allt önnur og ann-
ars konar en hún var á bernskuámm
íslenzka sjónvarpsins. Kannski er
rétt að ljúka þessum orðum með örlít-
illi hugleiðingu um, hvort allar þær
breytingar, sem orðið hafa, séu til
Öflugur og vinsæll miðill
Það er kunnara en frá þurfi að
segja, hversu aðsópsmiklir allir fjöl-
miðlar hafa orðið á síðari ámm í
hvers konar fréttamennsku, frétta-
flutningi og fréttatúlkun, og á það
ekki hvað sízt við um sjónvarp vegna
þess, hversu öflugur og vinsæll sá
miðill er. Hér er auðvitað ekki um
sérízlenskt fyribæri að ræða, heldur
alþjóðlegt. En óhætt mun að segja,
að íslenzkt sjónvarp, hvorki ríkissjón-
varp né einkasjónvarp, gefi í engu
eftir erlendu sjónvarpi í þessum efn-
um, heldur gangi jafnvel lengra á
sumum sviðum t.d. að því er snertir
samskipti við stjórnmálamenn. Frét-
amenn sjónvarpsstöðva em á sífelld-
um þönum eftir stjórnmálamönnum
og spyija þá um allt mögulegt, sumt
merkilegt, sumt ómerkilegt, stundum
hógværir, stundum nærgöngulir. Og
stjórnmálamenn tíðka það mjög að
boða sjónvarp á sinn fund. Sagt er,
að stjómmálamenn séu líka stundum
á hælunum á fréttamönnum varð-
andi upplýsingar, sem þeir vilja ekki
láta sín getið i sambandi við. Ég er
í hópi þeirra, sem álíta, að hér þurfi
að staldra við og gæta aukins hófs.
I því sambandi langar mig til þess
að segja örlitla sögu frá fyrsta ári
sjónvarpsins.
Dag nokkurn komu tveir af frétta-
mönnum sjónvarpsins til mín í ráðu-
neytið. Allir voru hinir nýju frétta-
menn ágætum hæfileikum búnir og
urðu fljótt mjög vinsælir. Ég fann
strax, að þeim lá viðkvæmt mál á
hjarta. Þeir sögðu, að þeim geðjaðist
mjög vel að starfi sínu og hefðu
ágætt samband við forystumenn í
þjóðlífinu. Þeir hefðu einnig náin
tengsl við ráðherrana, nema hvað
þeir væru ekki ánægðir með sam-
band sitt við forsætisráðherrann,
Bjama Benediktsson. Þeir kváðust
bera mikla virðingu fyrir honum, en
hefðu áhyggjur af, hversu tregur
hann væri til þess að veita þeim viðt-
öl. Þeir lögðu áherzlu á, að þeir segðu
þetta vegna þess, að þeir teldu þetta
skaða hann, og að því vildu þeir með
engu móti stuðla.
Ég spurði þá, hvort ég mætti segja
forsætisráðherra frá samtalinu. Þeir
töldu það sjálfsagt.
Síðar um daginn fór ég til Bjarna
Benediktssonar og sagði honum frá
þessu. Svar hans var stutt og lagg-
ott: „Segðu þessum ungu mönnum,
að ég ætli sjálfur að ákveða, hvort
ég sé ástæðu til þess að koma í sjón-
varpið og hvenær, og þá sömuleiðis
um hvað ég tala.“
Nokkru síðar kallaði ég í frétta-
mennina og sagði þeim frá svari for-
sætisráðherrans. Við ræddum málið
um stund og skildum í mikilli vin-
semd. Þegar ég sagði Bjarna, að ég
hefði skilað svari hans til frétta-
mannanna, sagði hann brosandi, að
auðvitað gerði hann sér ljóst mikil-
vægi sjónvarps og kynni vel að meta
áhuga fréttamanna og velvild þeirra.
En hann bætti við, eitthvað á þá
lund, að þeir ættu ekki að móta þá
mynd, sem þjóðin fengi af viðfangs-
efnum sínum.
Um leið og ég sendi sjónvarpinu
hugheilar hamingjuóskir á aldar-
fjórðungsafmælinu langar mig til
þess að taka undir þau sjónarmið,
sem Bjarni Benediktsson lét í ljós í
þeim ummælum, er frá segir að
framan.