Morgunblaðið - 23.04.1992, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 23. APRÍL 1992
15
„Ekkert er algengara í almennri
sálarfræði en það að einhver neiti
að trúa því sem hann horfir á með
augunum en sjái það sem sannan-
lega er ekki til á staðnum." (Skálda-
tími bls. 145.)
í tímans rás hefir þess oft verið
freistað að knýja Halldór Laxness
til pólitískrar játningar og flokks-
hollustu auk yfirlýsinga um trúmál.
Á löngum ferli hefur hann ritað
sitthvað sem telja má til vísbend-
inga, auk viðtala sem hafa má til
hliðsjónar um afstöðu skáldsins til
fjöldahreyfinga og heimsviðburða.
I tímariti kaþólskra, Merki kross-
ins, er dagbókarkafli ritaður 10.
mars 1926: „Eitt faðirvor beðið á
næturþeli þegar aðrir sofa er hins
vegar miklu voldugri atburður en
allir sigrar Rómaveldis samanlagð-
ir, og eitt andvarp hreldrar sálar,
sem þráii' guð sinn, eru miklu stór-
fenglegri tíðindi á himnum en bylt-
ingin í Rússlandi eða pólitík Breta
í Asíu því himinn og jörð munu
farast og allt er blekking nema
Guð.“
Ári síðar, vorið 1927, stendur
Halldór á Tjarnarbrúnni og leikur
sér að orðum sem vísa til vegar:
„Faðir vorsins, þú sem ert í heims-
byltingunni." Fróðlegt er að hyggja
að því hvernig Halldór Ijallar um
sín eigin ritverk og pólitíska afstöðu
í Fuglinum í fjörunni, sem rituð er
í Leipzig, París, Grindavík árið 1931
og flutt hefur verið í útvarpið. Arn-
aldur ræðir við Sölku Völku um
bókmenntir og stjórnmál: „Félag-
arnir senda mér oft skruddur að
sunnan en þær eru flestar útlend-
ar. Samt fékk ég eina núna nýlega
eftir íslenskan strák, sem situr suð-
ur á Ítalíu, hann er að byija að
koma auga á málstað alþýðunnar,
en það er ekki hægt að kalla hann
kommúnista, hann talar jafnvel um
guð og þesskonar. Hann minnir
mig á krækiber sem er að byija að
verða svart. En það er margt
spaugilegt, sem veltur upp úr hon-
um, fyrir þá sem hafa ánægju af
kímni. Kannské ég ætti að lána þér
hana?“
í bréfi til Uptons Sinclair’s 1957
kveðst Halldór aldrei hafa verið
kommúnisti en segist þá vera félagi
í sósíalistaflokknum þar sem einnig
séu kommúnistar sem séu flokks-
bundnir.
í Guðsgjafaþulu bls. 195 segir
ritstjórinn á Djúpuvík um afstöðu
síns: „Ég er ekki nógu vel að mér
í Marxisma; stundum finnst mér
þessi kenning vera endurleysa frá
rótum; einhverskonar blendingur
af geðveiki úr biflíunni og bulli úr
þjóðveijum; en svei því, — ef hún
getur betrumbætt heiminn þá er
allt í lagi, og ég held áfram að
vera einn af þeim hliðhollu sem
kallaðir eru meðreiðarsveinar."
„Ég varð bolsévíkki við það að
kynnast þjóðfélagslífi í Bandaríkj-
unum og hef verið það síðan,“ sagði
Halldór í viðtali við Jón úr Vör í
sjöunda hefti 7. árgangs Útvarps-
tíðinda 1944.
Fimmtudaginn 12. janúar 1939
var rætt við Halldór í danska út-
varpið. Hann hrósar íslenskum
stjórnmálamönnum fyrir óhlut-
dræga afstöðu til skálda og lista-
manna við úthlutun styrkja. „Gott
skáld jafngildir tveimur prestum,
miðlungsskáld hálfum öðrum
presti,“ sagði Halldór um fjárhags-
legan stuðning íslenska ríkisins við
rithöfunda. Um veru sína í Mennta-
skólanum sagði hann að í þeim
skóla hefði hann ekkert lært annað
en að taka í nefið, enda alltaf haft
ímigust á því að lesa bækur eftir
aðra en sjálfan sig. (Endursögn
Útvarpstíðinda 1939.)
í leikriti Halldórs, sem hann
nefnir Straumrof, og Leikfélag
Reykjavíkur sýnir veturinn 1934
notar höfundurinn útvarpsfréttir og
auglýsingar með nýstárlegum og
áhrifamiklum hætti. Þátttaka í
flutningi leikritsins í hlutverki þular
gerir mér atburði enn minnisstæð-
ari. Fyrir þá sem séð hafa ljósaaug-
lýsingar danska dagblaðsins Poli-
tiken við Ráðhústorg í Kaupmanna-
höfn hljóma kunnuglega í eyrum
útvarpsauglýsingar þær sem heyr-
ast milli frétta í viðtæki í sumarbú-
stað Kaldanhjónanna, höfuðpersón-
anna í leikriti Halldórs. Náttúru-
hamfarir og hungursneyð í nýtend-
um Breta eru megin efni heims-
fréttanna. Það þótti nýstárlegt í
eyrum áheyrenda á leikhúsbekkjum
í Iðnó að hlýða á útvarpsauglýsing-
ar sem lesnar voru jafnframt frétt-
um. „Drekkið mjólk Einingarinnar.
Horið yður á Rúga.“ Hvort-tveggja
sótt í danskar ljósaauglýsingar:
„Drik Enighedens mælk“ og „Spis
Dem slank i Ruga“. Þar var átt við
hrökkbrauðstegund og Einingin var
einskonar Samsala. Þorsteinn Ö.
Stephensen lék Dag Vestan, annað
aðalhlutverk leiksins. Kristján Al-
bertsson rithöfundur, sá sem fagn-
aði Vefaranum með orðunum
„Loksins, loksins ...“, fann að því
í leikdómi sínum að Halldóri tækist
ekki jafn vel persónusköpun þegar
hann fjallaði um borgara og verka-
lýð.
í fundargerðum útvarpsráðs má
fræðast um margt er varðar sam-
skipti Halldórs Laxness og Ríkisút-
varpsins. Halldór kvartar undan því
að fá ekki að taka þátt í trúmálaum-
ræðum árið 1934 og etja kappi við
séra Árna Sigurðsson fríkirkju-
prest. Útvarpsráð svarar með því
að segja að ósk Halldórs hafi kom-
ið fram eftir að tilskilinn frestur
var útrunninn, býður Halldóri að
ræða um bókmenntir við Guðmund
Finnbogason landsbókavörð.
Hinn 1. desember 1935 ávarpar
Halldór Laxness þjóð sína af svölum
Alþingishússins. Hann talar þar að
beiðni stúdentaráðs sem minnist
fullveldisdagsins. Ræða Halldórs er
birt í Dagleið á fjöllum: „Upp til
dalanna, langt upp til landsins bak
við þessi hvítu fjöll, situr bóndinn
og fólk lians í dag við útvarpið sitt
og bíður eftir örvunarorði á þessum
degi frelsisins sem einnig er dagur
hans.“ Þjóðviljinn fagnar ákaft
ræðu Halldórs sem fjallaði um sam-
fylkingu, málefni sem var mörgum
róttækum hópum hugleikið. Við
allt annan tón kvað hjá fjölda ann-
arra er rituðu um ræðu Halldórs.
Guðmundur Friðjónsson skáld frá
Sandi ritar margorða og bein-
skeytta grein í Vísi. Þar veittist
hann að séra Sigurði Einarssyni og
Halldóri Laxness: „og röddin skalf
af áhuga í básúnunni," segir Guð-
mund um Halldór, en grein sína
kallar hann „Básúnuna og drekann
rauða“. Guðmundur kallar séra Sig-
urð og Halldór andlega tvíbura og
segir um Halldór: „Brá honum svo
við sjálf sín orðahljóm að tungu-
böndin titruðu, þvílíkt sem bastlína
undan blautum þvotti.“ Þeir, sem
fylgdu Samfylkingunni að málum,
samstarfi jafnaðarmanna, komm-
únista og óflokksbundinna manna
fögnuðu ræðu Halldórs og segjast
ýmsir þeirra muna er alþýðumenn
söfnuðust saman á stéttum og við
húsgafla að lokinni ræðu Halldórs
að róma boðskap hans.
Halldór Laxness ritaði allmargar
greinar um íslensk menningarmál
í Tímarit Máls og menningar. Þar
tekur hann Ríkisútvarpinu tak.
Pistlar hans fjalla meðal annars um
hóstaflog og ræskingar. Þar segir:
„En það er ekki til svo auvirðilegt
kropphljóð að það eignist ekki sinn
málssvara í dagblöðum vorum, enda
mátti ekki alls fyrir löngu lesa í
einu dagblaðanna grein, þar sem
því var haldið fram að hósti og
ræskingar íslenska Ríkisútvarpsins
séu betri skemmtun og meiri sið-
menningarvottur en danshljóm-
sveitir erlendra stöðva." í annarri
grein í sama tímariti spyr Halldór
hvað ætti að vera því til fyrirstöðu
„að breyta um nafn á þessari sér-
kennilegu menningarstofnun og
nefna hana t.d. „Hósta- og ræsk-
ingastassjón íslenska ríkisins (á
ensku: „The Icelandic Cough and
Throatclearing Station"). Ekki þarf
að taka það fram að það var ekki
fyrr en löngu síðar sem gerðar voru
ráðstafanir til þess að setja upp
tæki, sem þulir og ræðumenn gætu
gripið til svo hóstinn ærði ekki
hlustendur.
Útvarpsráðsmenn fá sinn deildan
verð í forystugrein Halldórs í Tíma-
riti MM: „íslenska útvarpið gerir
sig frægt að einsdæmum: „Nefnd
sú, Útvarpsráðið .. . virðist mis-
skilja hlutverk sitt á þann hátt að
halda, að hún sé einhverskonar
fastráðinn skemmtiflokkur við út-
varpið." Einn útvarpsráðsmanna er
þó sýkn saka, „hr. Finnbogi Rútur
Valdimarsson“.
Þess er áður getið að Þórarinn
Guðmundsson hafí samið lag við
ljóð Halldórs. Svo er einnig um fleiri
útvarpsmenn. Sigurður Þórðarson
skrifstofustjóri og tónskáld og Jón
Þórarinsson dagskrárstjóri Sjón-
varps og tónskáld hafa báðir samið
lög við ljóð Halldórs,'Ég skal vaka
og vera góð. Þá hefur Ingibjörg
Þorbergs samið lag við ljóð Hall-
dórs, Barnagæla frá Nýja íslandi.
Suma útvarpsmenn þekkti Hall-
dór frá fornu fari. Svo var um Árna
Hallgrímsson bókara á aðalskrif-
stofu Ríkisútvarpsins. Árni var út-
gefandi og ritstjóri tímaritsins Ið-
unnar og birti þar ýmsar ritgerðir
og sögur Halldórs. Jónas Þorbergs-
son útvarpsstjóri og frú hans Sigur-
laug höfðu mikið dálæti á Halldóri
og sótti hann oft gestaboð á heim-
ili þeirra. Minntist frú Sigurlaug
þeirra heimsókna og kvað Halldór
stundum hafa setið á eldhúsborðinu
og beðið meðan hún bakaði pönnu-
kökur handa spilafélögum útvarps-
stjóra er sátu í stofu. Minntist hún
þeirra stunda með ánægju.
Þess ber að geta að tveir útvarps-
menn, Helgi Hjörvar skrifstofustjóri
og Sigurður Éinarsson fréttastjóri
munu hafa orðið til þess einna fyrst-
ir manna að spá Halldóri hiklaust
miklum frama og sóma á vettvangi
bókmennta og segja fyrir um frægð
hans.
Þótt oft hafi blikað á sverð og
glampað á skildi í Rauðuskriðum í
samskiptum Halldórs og Ríkisút-
varpsins, hetjur stokkið hæð sína
og mörg sé fótskriðan á Markar-
fljóti, þá hefir jafnan komið betri
tíð með blóm í haga. Engum starfs-
manni sínum hefir Ríkisútvarpið
fagnað betur en Halldóri Laxness
er hann gekk úr „Svítu Ásbjarnar"
á heillaskipinu Gullfossi að hlýða á
mál forseta Alþýðusambands ís-
lands þegar þjóðin samfagnaði
skáldi sínu af tilefni Nóbelsverð-
launa. Skáldið, útvarpsmaðurinn,
sem áður bar ræðumönnum svala-
drykk, var nú kominn heim „og
hafði sungið fyrir heiminn“, eins
og Nonni litli í Sumarhúsum. Enn
í dag fagnar þjóðin er hún heyrir
um hetjur skáldsins, Sölku Völku,
Bjart í Sumarhúsum, Jón Hregg-
viðsson, Ólaf Kárason Ljósvíking
og Ástu Sóllilju og Jón í Veghúsum.
Svo lifandi eru þær í huga hlust-
enda að búast mætti við því að sjálf
Innheimtudeild Ríkisútvarpsins hafi
þær á skrá yfír útvarpshlustendur.
„Ég lenti ungur hjá þeim kaþ-
ólsku og varð kaþólskur og er enn
kaþólskur," sagði Halldór Laxness
er hann var spurður fregna einn
fagran dag i Gljúfrasteini. Gamlir
útvarpsmenn þakka einum fyrsta
dyragæslumanni Ríkisútvarpsins
og frægasta vatnsbera hvert auðnu-
spor er hann steig. Þjóðin. þakkar
Hamingjudrauminn og Allsnægta-
borðið, sem gerir ekki mun á manni
og mús.
Höfundur er þulur.
Þ. ÞORGRIMSSON & CO
Ármúla 29
Gódandagitm!
TOYOTA
SNUGTOP
PALLHÚS
• Amerísk Snugtop trefjaplasthús, meö tvö-
földum einangruðum toppi og vel þétt.
Opnanlegir hliöargluggar og litað gler.
Hægt er að fá húsin klædd að innan og
lituð frá framleiðanda. Frábært verð!
Sérpöntum einnig hús á aðrar tegundir
| pallbifreiða.
| • Toyota toppgrindur, sterkar og notadrjúgar.
1 Passa á flestar jeppategundir.
Úrvalsvara - aöaleinkenni Toyota aukahluta.
Nýttu þér ráðgjöf okkar og sendingarþjónustu.
® TOYOTA
Aukahlutir
NÝBÝLAVEGI 6-8 KÓP. SÍMI 44144