Morgunblaðið - 14.06.1992, Blaðsíða 18

18 -V- MORGUNBLAÐIÐ SKODUIM SUNNUDAGUR 14. JÚNÍ 1992
]-
JARÐVEGSVERND OG
SKULDIN VIÐ LANDIÐ
Á íslandi á sér ennþá stað gífurleg jarðvegseyðing.
eftir Ölaf Amalds
Á hátíðarfundi Alþingis á Þing-
völlum árið 1974 var samþykkt að
veita einum milljarði króna til land-
græðslu og gróðurvemdar á ámn-
um 1974-1978. Þetta var íyrsta
landgræðsluáætlunin og fékk hún
nafnið þjóðargjöfm. Nú skyldi haf-
ist handa við að bæta náttúru Is-
lands, það tjón sem 1100 ára bú-
seta í landinu hafði valdið. Á því
tímaskeiði hafði gróðurhulan
minnkað úr 60.000-70.000 km2 í
aðeins 25.000 km2, svo að skuldin
er mikil. En ekki er við forfeðuma
að sakast, þeir þekktu ekki við-
kvæmt eðli gróðursins og jarðvegs-
ins. Náttúran var gjöful fyrst í stað,
fólkinu úölgaði ört og gengið var
of nærri gróðri og jarðvegi. Stór-
felld jarðvegseyðing hófst þegar á
fyrstu öldum byggðarinnar, eyðing
sem erfitt er að stöðva eftir að hún
er hafín. Gróðurfarinu hnignaði æ
meir eftir því sem skógamir vom
höggnir og landið var beitt árið um
kring. Framleiðslugeta náttúrunnar
var þar með skert verulega, enda
hékk þjóðin á horriminni fram á
þessa öld. Ekki bættu kólnandi veð-
urfar og stórfellt gjóskufall úr skák.
Slíkt hafði gerst áður en nú vom
íslensk vistkerfí ekki fær um að
mæta þeim áföllum.
Með þjóðargjöfínni var ákveðið
að snúa við af þessari óheillabraut.
Oft ber á góma þá spumingu, hvort
landgræðslumenn hafí undan eyð-
ingaröflunum. Með öðmm orðum:
Er meira land grætt upp á ári hveiju
en það sem eyðist af gróðri og jarð-
vegi? Enda þótt þessi spuming
kunni að vera fullkomlegá rökrétt
í augum flestra, er hún það ekki.
Raunar endurspeglar hún þekking-
arleysi okkar á jarðvegi landsins
og hvað við erum stutt á veg kom-
in á því sviði sem nefnt hefur verið
jarðvegsvernd. Því er nefnilega
þannig farið að jarðvegur telst ekki
vera endurnýjanleg auðlind nema
að litlu leyti. Jarðvegur er langan
tíma að myndast og þróast þannig
að hann standi undir fijósömu og
fjölbreyttu vistkerfi. Slík þróun fel-
ur í sér uppsöfnun næringarefna
fyrir gróður og í jarðveginum verða
efnabreytingar sem gera honum
kleift að geyma og miðla næringar-
efnum og vatni. Órfoka land sem
hefur verið sáð í og borið á og þann-
N ÁTTÚRUHAMF ARIR
FÁRVIÐRI 34.3%
JARÐSKJÁLFTAR 11.9%
FLÓÐ 29.3% 'ANNAÐ 124-5%
Flokkun náttúruhamfara árið 1990 eftir eðli atburðanna.
JARÐSKJÁLFTAR 83.7%.
ANNAÐ 21%
FLÓÐ 5.6%
FÁRVIÐRI 8.6%
Flokkun mannt jóns af völdum náttúruhamfara
eftir eðli atburðanna.
eftir Ragnar
Sigbjörnsson
Óblíð náttúruöfl valda oft og tíð-
um þungum búsifjum. Stundum er
talað um slíka atburði sem náttúru-
hamfarir og er það gert með tilvís-
un til þess að náttúran fari í öðrum
og ægilegri ham en sínum hvers-
dagslega. Engin algild skilgreining
er hins vegar til á hugtakinu nátt-
úruhamfarir. Að jafnaði er þó átt
við staka atburði þegar reginorka
náttúruaflanna, snöggt og óvænt,
leiðir til eyðileggingar og mann-
tjóns.
Markmið þessa greinarkoms er
að gefa nokkra hugmynd um um-
fang tjóns af völdum náttúruham-
fara í Ijósi þeirra fjárhæða sem um
er að tefla. Tjónið er flokkað eftir
eðli hamfaranna, það er tjón af
völdum fárviðra (storma), flóða,
jarðskjálfta og annarra orsaka, hér
með talin eldgos, skriðuföll, snjó-
flóð, frost, þurrkar og skógareldar.
Ljóst er að þessir flokkar eru ekki
ótengdir. Þannig geta til dæmis
fyigt flóð í kjölfar jarðskjálfta og
storma. Því er í hveiju tilviki tekið
mið af meginorsök hamfaranna.
Árið 1990 er mjög sláandi dæmi
hvað snertir umfang náttúrhamfara
og tjón af þeirra völdum hin síðari
ár. Tjón af völdum storma (fár-
viðra) og jarðskjálfta var mjög mik-
ið. í Evrópu heijuðu miklir vetrar-
v •'rmar sem ollu gífurlegu tjóni,
og mun það raunar vera eitt hið
mesta sem sögur herma eða alls
um 900 miiljarðar íslenskra króna
(15 milljarðar bandaríkjadala). Hér
nægir að minna á eftirtalda storma.
Daria, 25. til 26. janúar; Herta, 3.
til 4. febrúar; Vivian 25. til 27.
febrúar; og Wiebke, 28. febrúar til
1. mars. I íran og á Fiiippseyjum
riðu yfír miklir jarðskjálftar, sem
Ragnar Sigbjörnsson.
„Ekki er ljóst að hve
miklu leyti hægt er að
heimfæra þessar niður-
stöður á íslenskar að-
stæður. Þó virðist að
hér séu það einnig fár-
viðrin sem valda mestu
fjárhagslegu tjóni þeg-
ar á heildina er litið.
Hins vegar hefur mann-
tjón af völdum jarð-
skjálfta hérlendis verið
lítið, eða um eitt manns-
líf á öld að meðaltali.“
kröfðust margra mannslífa og ollu
gífurlegri eyðileggingu. í
Huanan-sýslu í Kína varð mikið tjón
á mannvirkjum vegna flóða. I töflu
1 eru gefin dæmi um mestu hamfar-
imar af völdum jarðskjálfta, storma
og flóða árið 1990. Hér á eftir verð-
ur drepið á nokkur atriði sem ein-
kenna þetta ár.
Heiidarfjöldi þeirra atburða sem
höfðu umtalsvert tjón í för með sér
og hægt er að flokka undir náttúru-
hamfarir var alls um 420. Skipting
atburðanna eftir eðli hamfaranna
er sýnd á mynd 1. Þar kemur fram
að fárviðri (stormar) eru algengustu
orsakir hamfaranna, eða rösklega
þriðjungur atburðanna. Flóð fylgja
fast á eftir með um 30 af hundraði.
í þriðja sæti koma jarðskjálftar og
eru þeir tæpir 12 af hundraði allra
atburða.
Fómarlömb náttúrhamfara árið
1990 voru alls 45.567 í áðurnefnd-
um 420 atburðum. Þau skiptast
mjög misjafnlega milli hinna ýmsu
flokka hamfara eins og sést á mynd
2. Langflestir týndu lífi í jarðskjálft-
um eða tæplega 84 af hundraði.
Af þeim fórust um 36 þúsund
manns í miklum jarðskjálftum í íran
21. júní. Það er mesta manntjón í
jarðskjálftum síðan 1976, en þá
týndu um 240 þúsund manns lífi
þegar borgin Tangshan í Kína jafn-
aðist við jörðu í gífurlegum jarð-
skjálfta. Eins og sést af mynd 2
þá em fórnarlömb vegna annarra
hamfara hlutfallslega fá. Tæplega
9 af hundraði týndu lífí í fárviðrum
og tæplega 6 af hundraði drukkn-
uðu í flóðum. Aðeins um 2 af hundr-
aði létu lífið á annan hátt.
Heildartjón af völdum náttúru-
hamfara árið 1990 er metið á um
2,9 billjónir íslenskra króna (48,4
ig klætt gróðri er á fyrstu stigum
langs ferils. Jarðvegurinn ber ekki
mikla gróðurþekju, því að hann er
ófrjósamur. Sé áburðargjöf hætt
getur grasið veslast upp og landið
orðið nær gróðurlaust að nýju en
þróun sem hafin er í átt til vistkerf-
is getur þó haldið áfram. Land-
græðslumenn hafa ekki undan
eyðingaröflunum vegna þess að
ekki er unnt að endurskapa horfnar
auðlindir gróðurs ogjatðvegs á ör-
fáum árum. Fijósamur jarðvegur
er eftir aðstæðum áratugi eða ár-
hundruð að myndast. Mestu skiptir
að ennþá geisar alvarleg jarðveg-
seyðing á stórum svæðum og hana
verður að stöðva. Jafnframt er það
skylda okkar að stefna að endur-
heimt íslenskra vistkerfa (vist-
heimt) og greiða skuldina við landið.
Jarðvegsvernd
Það eru ekki aðeins við íslending-
ar sem eigum í vandræðum vegna
eyðingar. Þetta er alþjóðlegt vanda-
mál og ógn við lífsafkomu hundraða
milljóna manna. Mannkynssagan
hefur að geyma mörg dæmi þess
að heilu heimsveldin liðu undir lok
vegna þess að ekki var hirt um
verndun þeirrar auðiindar sem þjóð-
imar byggðu afkomu sína á; jarð-
vegsins. Kannski var jarðvegseyð-
ing rótin að endalokum íslenska
þjóðveldisins. Alltént væri það verð-
ugt verkefni fyrir einhvern fræði-
manninn að kanna á hvem hátt
hnignandi landkostir og jarðvegs-
eyðing mótuðu sögu landsins á þjóð-
veldisöld.
Mörg lönd jarðar hafa markað
ákveðna jarðvegsverndarstefnu,
t.d. Ástralía, Nýja Sjáland, Banda-
ríkin o.fl. Evrópuráðið hefur einnig
sent frá sér yfirlýsingu um jarð-
vegsvernd. Þar er m.a. þetta að
finna (byggt á þýðingu Huldu Val-
týsdóttur):
* Jarðvegur er ein dýrmætasta
auðlind jarðar.
* Jarðvegur er takmörkuð auðlind
sem getur gengið til þurrðar.
* Jarðveg verður að vernda gegn
eyðingu.
milljarðar bandaríkjadala). Þetta
mun vera einhver mesta fjárhæð
vegna slíkra tjóna á einu ári sem
um getur í sögunni. Á síðustu þrem-
ur áratugum eru það aðeins árin
1976 og 1980 sem eru verri. Árið
1976 reið yfir mikill jarðskjálfti í
Kína, sem jafnaði borgina við
Tangshan við jörðu eins og áður
er vikið að. Árið 1980 voru miklir
jarðskjálftar á Suður-Ítalíu og ná-
lægt borginni E1 Asnam í Alsír.
Þegar athugað er hvernig tjónið
1990 skiptist með tilliti til eðlis
hamfaranna kemur í ljós sú skipting
sem sýnd er á mynd 3. Af mynd-
inni sést að tjón af völdum fárviðra
er langalgengast og nemur það um
55 af hundraði alls tjóns af völdum
náttúruhamfara. í öðru sæti er tjón
af völdum jarðskjálfta, sem nemur
rösklega 21 af hundraði. í þriðja
sæti kemur svo tjón af völdum flóða
og nemur það tæplega 9 af hundr-
aði.
Þegar litið er á umfang þess tjóns
sem bætt var af tryggingarfélögum
árið 1990 kemur í ljós að tjónabæt-
ur námu alls um 950 milljörðum
íslenskra króna (15,8 milljörðum
bandaríkjadala) eða um 30 af
hundraði alls tjóns. Skipting bót-
anna eftir eðli hamfaranna er sýnd
á mynd 4. Af myndinni sést að um
88 af hundraði allra bóta eru greidd
vegna flóða og aðeins tæplega 2
af hundraði vegna jarðskjálfta. Að
einhveiju leyti má án efa rekja
þessa skiptingu til þess að tjón af
völdum fárviðra varð mest í Vestur-
Evrópu, þar sem tryggingarmál eru
í góðu lagi, og að tjón af völdum
jarðskjálfta og flóða varð mest í
íran og Kína, þar sem fyrirkomulag
tryggingarmála er með öðrum hætti
(samanber töflu 1).
Þegar litið er til síðustu áratuga
kemur í ljós að tjón af völdum nátt-
úrhamfara hefur farið vaxandi.
Þetta kemur greinielga fram á
mynd 5, sem sýnir meðaltal tjóna,
meðaltal bóta og hiutfall meðaltals
bóta og tjóna síðustu þrjá áratug-
ina. Það lætur nærri að meðaltal
tjóna hafi þrefaldast á síðustu
þremur áratugum. Leiða má líkur