Morgunblaðið - 26.11.1995, Blaðsíða 20

20 B SUNNUDAGUR 26. NÓVEMBER 1995
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
UM ÍSLENSKA
ORÐABÓKAGERÐ
Gerð orðabóka gegnir
mikilvægu og marg-
þættu menningar-
hlutverki. Jón Hilmar
Jónsson segir mikið
verk óunnið í íslenskri
orðabókagerð — en
vonir standi til að ný
og betri skilyrði til
þessara starfa séu
á næstu grösum.
HÉR í Morgunblaðinu hefur tví-
vegis verið fjallað um stöðu og
vanda íslenskrar orðabókaútgáfu
undanfarið, fyrst í greininni „Lykill
að eflingu tungunnar" fimmtudag-
inn 9. nóvember og síðan í Reykja-
víkurbréfi blaðsins sunnudaginn Í2.
nóv. Um leið og ég þakka blaðinu
fyrir þessa umfjöllun, sem vakið
hefur verðskuldaða athygli á nauð-
syn þess að blása til sóknar i ís-
Ienskri orðabókastarfsemi, geri ég
hana að tilefni þeirra hugleiðinga
sem hér fara á eftir um íslenska
orðabókagerð, vanda hennar og við-
fangsefni.
Mikilvægt
menningarhlutverk
Gerð og útgáfa orðabóka gegnir
mikilvægu og margþættu menning-
arhlutverki í hveiju þjóðfélagi, bæði
inn á við og ijt á við. Þörf íslend-
inga fyrir góðar orðabækur verður
vart ofmetin þegar haft er í huga
að hér er þjóðtungan, varðveisla
hennar og efling, beinlínis kjami
menningarinnar, en vaxandi sam-
skipti við erlendar þjóðir jafnframt
lykill að framförum og nýrri þekk-
ingu.
Ég geri ráð fyrir að svör manna,
yrðu á ýmsan veg ef spurt væri
hvaða hlutverki góð orðabók gegndi.
Sumir myndu benda á það hlutverk
að varðveita orðaforða tungunnar í
öllum sínum margbreytileika, þjóð-
inni til fróðleiks og leiðsagnar og
tungunni sjálfri til styrktar og efl-
ingar. Líklegt er að
fræðimenn myndu
nefna gildi orðabóka
sem undirstöðu rann-
sókna á orðaforða
málsins, orðmyndun og
málsögu. Rithöfundar,
þýðendur og blaða-
menn hefðu trúlega orð
á því að orðabækur
ættu ekki síst að vera
til stuðnings þeim sem
starfa við að færa
hugsun sína í ritaðan
búning. Og ætla má að
margt skólafólk ætlað-
ist til þess að orðabæk-
ur greiddu mönnum
leið að skilningi á fram-
andi orðum.
Öllum þessum hlutverkum, og
raunar koma mörg fleiri til greina,
verða vitaskuld ekki gerð viðhlítandi
skil í einni orðabók, enda er §öl-
breytni orðabókategunda mikil þeg-
ar litið er til þeirra tungumála sem
búa að lengstri og ríkastri orðabóka-
hefð, svo sem ensku og þýsku.
Takmörkuð og fábreytt
Eins og bent var á í umíjöllun
Morgunblaðsins hefur íslensk orða-
bókagerð löngum verið fremur tak-
mörkuð og fábreytt. Fyrir því eru
að vísu ýmsar augljósar orsakir, svo
sem fámenni og fjárskortur, en ég
hygg að draga þurfi fram fleiri atr-
iði til skýringar á þessum vanda,
og er þá nauðsynlegt að greina á
milli mismunandi orðabókartegunda
því að staða þeirra er býsna ólík
þegar nánar er að gætt.
Eina almenna íslensk-íslenska
orðabókin, íslensk orðabók, sem
Árni Böðvarsson ritstýrði, kom út
hjá Menningarsjóði árið 1963, og
síðan aukin og endurbætt árið 1983.
Eðli málsins samkvæmt hefur ís-
lensk orðabók verið grundvallarrit
meðal íslenskra orðabóka og verður
það vafalaust enn um fyrirsjáanlega
framtíð. Fyrir fáeinum árum seldi
Menningarsjóður Máli og menningu
útgáfurétt bókarinnar og hafa nú
þegar verið lögð drög að endurskoð-
un verksins og nýrri útgáfu, eins
og fram kom í ummælum Marðar
Ámasonar hjá Máli og menningu
hér í blaðinu á dögunum. Hér er á
margan hátt um vandasamt verk-
efni að ræða, þar sem annars vegar
Jón Hilmar
Jónsson
Alúöarþakkir til þeirra er minntust mín á átt-
rœðisafmœlinu 31. október síðastliÖinn. Sér-
stakar þakkir fœri ég börnum okkar hjóna,
tengdabörnum, barnabörnum og öðru vensla-
fólki, sambýlisfólki og fjölmörgum vinum nœr
og fjcer.
A þessum tímamótum sendi ég nemendum
mínum og samkennurum í Vestmannaeyjum,
á Akranesi, í Gagnfrœöaskóla Austurbœjar og
Vogaskóla kcerar kveðjur og þakkir fyrir sam-
starf á liðnum áratugum. Þœr kveðjur sendi
ég einnig til söngfélaga minna í skólakórum,
lcarla- og kirkjukórum í átthögum mínum og
öÖrum dvalarbyggÖum.
Hjartans þakkir til ykkar allra.
Guö blessi ykkur!
Helgi Þorláksson.
þarf að varðveita ein-
kenni bókarinnar sem
almennrar skýringa-
orðabókar með áherslu
á sögulega framvindu
máls og orðaforða, en
hins vegar að auka
gildi hennar sem lýs-
andi orðabókar um mál
samtímans. Hafa verð-
ur í huga að íslensk
orðabók var í upphafi
reist á íslensk-danskri
orðabók Sigfúsar Blön-
dals og ber ýmis merki
þess að hafa ekki verið
samin frá granni sem
íslensk-íslensk orða-
bók. Endurskoðun bók-
arinnar hlýtur því ekki síst að bein-
ast að því að skerpa einkenni henn-
ar og hagnýtt gildi sem almennrar
íslensk-íslenskrar orðabókar. Vegna
stórfelldra tækniframfara síðasta
áratugar er nú orðið hægara um
vik en við síðustu endurskoðun bók-
arinnar að draga saman nýtt efni,
vinna úr því á skipulegan hátt og
skipa einstökum efnisatriðum bók-
arinnar í innbyrðis samræmi.
Íslensk-íslensk
Íslensk-íslensk orðabók er að
sjálfsögðu fyrst og fremst ætluð
þeim sem hafa íslensku að móður-
máli, þótt slík orðabók geti vissulega
einnig nýst þeim erlendum mönnum
sem hafa aflað sér kunnáttu og
fæmi í íslensku. Flestir þeir útlend-
ingar sem fást við íslensku þurfa
þó á tvímála orðabókum að halda,
þar sem stök orð og orðasambönd
era skýrð með þýðingum, jafnyrðum
eða umritunum á erlendu máli. ís-
lensk-erlendar orðabækur gegna
reyndar öðram þræði því hlutverki
að veita íslendingum aðgang að
orði eða orðalagi sem að notkun og
merkingu svarar til íslensks fletti-
orðs. Þetta tvenns konar hlutverk
tvímála orðabóka er reyndar erfitt
að sameina enda er hér á ferð eitt
af mörgum tilefnum tegundagrein-
ingar orðabóka sem vandkvæði geta
reynst á að fylgja eftir í litlu mál-
samfélagi.
Það er fyrst og fremst á þessu
sviði sem íslensk orðabókagerð hef-
ur verið vanmegnug og veikburða
um langt skeið. Í íslensk-erlendum
orðabókum er það íslenska sem er
í brennidepli, ef svo má segja, við-
fangsefnið er að skýra íslenskan
orðaforða og íslenska orðanotkun,
og erlenda skýringamálið er að því
leyti í aukahlutverki sem tæki til
að miðla þeirri vitneskju til notenda.
Flestar þær íslensk-erlendu
orðabækur sem samdar hafa verið
á síðustu áratugum eru ófullkomnar
á einn eða annan hátt, sumar. of
efnislitlar, aðrar óskýrt afmarkaðar
og ofhlaðnar veigalitlu orðafari. En
höfundum þessara orðabóka hefur
sannarlega verið vorkunn og í sjálfu
sér er ekki að undra þótt margar
bækumar beri þess merki að ekki
hefur verið lögð nægileg alúð við
íslenska hlutann því viðeigandi efni-
viður í nýjar íslensk-erlendar
orðabækur hefur verið ógreiður að-
göngu svo að menn hafa hneigst til
að notfæra sér afmörkun og lýsingu
eldri orðabóka meir og lengur en
góðu hófi gegnir. Því er ekki að
undra þótt flestar orðabækur í þess-
um flokki þyki nú úreltar og uppi
séu raddir um að nýrra orðabóka
sé þörf. Það á ekki síst við um
orðabækur milli íslensku og nor-
rænu málanna norsku, sænsku og
dönsku.
Erlend—íslensk,
íslensk—erlend
Þegar litið er til erlend-íslenskra
orðabóka háttar allt öðravísi til. Hér
reynir ekki á sama hátt á heillegan
og samstæðan íslenskan efnivið, því
erlenda málið er í fyrirrúmi og ís-
lensku orðin era valin með tilliti til
þess að þau kallist sem best á við
það sem fyrir verður af erlendum
orðum og orðasamböndum. í þess-
um flokki hefur verið veraleg gróska
á undanfömum árum, eins og eftir-
taldar orðabækur eru m.a. til vitnis
um: Sænsk-íslensk orðabók 1982,
Ensk-íslensk orðabók 1984, Ensk-
íslensk skólaorðabók 1986, Norsk-
íslensk orðabók 1987, Dönsk-íslensk
orðabók 1992 og Frönsk-íslensk
orðabók 1995. Enn er tíðinda að
vænta því að á næsta ári er væntan-
leg stór rússnesk-ísiensk orðabók.
Eins og þessi upptalning ber með
sér er síður en svo nokkur deyfð
yfír útgáfu orðabóka af þessu tagi,
þótt menn kunni að sakna orðabóka
um einstök tungumál og bækumar
séu ekki allar sambærilegar að
stærð og gæðum. En vert er að
benda á að í augum íslenskra not-
enda verða bækur í þessum flokki
síður úreltar en þær sem hafa ís-
lensku að meginviðfangsefni. Þess
er og að geta að stofn margra þess-
ara bóka (þ.e. orðaforði erlenda
málsins) er ekki nema að litlu leyti
frumsaminn, ef svo má segja, heldur
fenginn úr annarri viðurkenndri
orðabók. Þetta á t.d. við um Ensk-
íslenska orðabók frá 1984, Norsk-
íslenska orðabók 1987, Dansk-
íslenska orðabók 1992 og Fransk-
íslenska orðabók 1995. Sú ráða-
breytni er vissulega til hægðarauka
og gefur færi á að leggja meiri
áherslu en ella á þýðingarmálið.
Útgáfa erlend-íslenskra orðabóka
er því á margan hátt aðgengilegri
og nærtækari en útgáfa íslensk-
erlendra bóka. Ég vil leggja áherslu
á eitt atriði enn sem ég tel að hafí
örvað menn til framtaks á þessu
sviði en jafnframt hamlað framtaki
orðabókarhöfunda þegar um er að
ræða íslensk-erlendar orðabækur.
Ég á við þá miklu áherslu sem hér
er lögð á íðorðastarf og myndun
nýyrða, þar sem ný hugtök í bún-
ingi erlendra orða era sífellt að
knýja málið til viðbragða og þau
viðbrögð verða með nokkrum hætti
prófsteinn á getu og nýsköpunar-
mátt tungunnar. Eins og vonlegt
er gætir mikillar grósku en þá um
leið nokkurs ósamræmis í erlend-
íslenskum orðabókum þegar kemur
að orðafari af þessu tagi og er ekki
alltaf ljóst hvenær um er að ræða
nýyrði og hvenær þýðingarorð
styðst við málvenju eða eldri heim-
ildir. Á hinn bóginn getur verið
hæpið að hefia nýyrði eða lítt mótað
þýðingarorð til virðingar sém fletti-
orð í íslensk-erlendri orðabók þótt
það sé vel og rétt myndað, og erfítt
að velja og hafna þegar kemur að
samheitum.
íslenskur orðabókarstofn
Þar með er ég aftur kominn að
gerð og útgáfu íslensk-erlendra
orðabóka, þeim flokki orðabóka þar
sem sýnilega er þörf mestra um-
bóta. Eins og ég drap á hér á und-
an er vart að vænta markverðra
nýmæla á þessu sviði nema veraleg
rækt verði lögð við að afmarka og
greina efnivið sem hæfir orðabókum
af þessu tagi.
Þess er nú loks að vænta að úr
rætist í þessum efnum því að á veg-
um Orðabókar Háskólans, í sam-
vinnu við Norræna málstöð (Nordisk
spráksekretariat) í Ósló, er verið er
að vinna að gerð íslensks orðabókar-
stofns sem ætlunin er að verði nýtt-
ur við samningu nýrra orðabóka
milli íslensku og skandinavisku
málanna. Norræni menningarsjóð-
urinn hefur veitt myndarlegan Qár-
styrk til fyrri áfanga verksins sem
ljúka mun snemma á næsta ári en
gert er ráð fyrir að síðari áfanga
verði lokið tveimur árum síðar. Af-
mörkun orðaforðans miðast við
meðalstóra orðabók, sem hefur að
geyma u.þ.b. 50 þúsund flettiorð,
þar sem fyrst og fremst er fengist
við almennt orðafar. Flettiorðin eru
valin á grandvelli tölvutækra safna
Orðabókar Háskólans en viðbótar-
efnis er áflað úr öðrum heimildum.
Þessum orðaforða verða síðan gerð
skil að því marki sem við á áður
en erlend þýðingarorð koma til sög-
unnar, m.a. með tilliti til orðmynd-
unar og beygingar, setningarein-
kenna, stflgildis og að nokkra leyti
merkingareinkenna.
Ætla má að þessi orðabókarstofn
geti komið að margvíslegum notum
í hagnýtu og fræðilegu orðabókar-
starfí í framtíðinni, ekki aðeins við
gerð þeirra orðabóka sem hann er
sniðinn að í upphafí heldur einnig
við samningu annarra og annars
konar orðabóka, og með tilkomu
stofnsins verða tölvutæk gögn Orða-
bókar Háskólans aðgengilegri og
margþættari en áður.
Norræn samvinna
Gerð orðabókarstofnsins er einnig
ánægjulegur vitnisburður um gildi
norrænnar samvinnu á menningar-
sviðinu, þar sem orðabækur gegna
mikilsverðu hlutverki, eins og ræki-
lega var undirstrikað í fyrmefíidu
Reykjavflcurbréfi Morgunblaðsins.
Á þetta er þörf að benda nú þegar
ráðagerðir era uppi um stórfelldan
niðurskurð á framlögum til nor-
rænnar samvinnu. í þessu sambandi
ber að geta þess að norræna ráð-
herranefndin beitti sér fyrir því árið
1990 að skipuð var samnorræn
nefnd til að meta þörfína á nýjum
orðabókum milli norrænna mála. í
áliti nefndarinnar árið 1992 kom
fram að sérstaka áherslu bæri að
leggja á nýjar íslensk-skandinavísk-
ar orðabækur (einkum íslensk-
norska og íslensk-sænska orðabók).
Sá norræni fjárstuðningur sem ís-
lensku orðabókarstarfí er nú veittur
er ávöxtur þessa frumkvæðis nor-
rænu ráðherranefndarinnar á sínum
tíma.
Norrænt samstarf hefur blómg-
ast á fleiri sviðum undanfarin ár til
hagsbóta fyrir orðabókarstarf á
Norðurlöndum. Norræna orðabóka-
fræðifélagið (Nordisk forening for
leksikografi) var stofnað í lok fyrstu
norrænu orðabókafræðiráðstefn-
unnar, sem haldin var í Ósló vorið
1991. í fyrra hófst útgáfa tímarits
um orðabókafræði á vegum félags-
ins sem ber heitið LexicoNordica,
og haldnar hafa verið ráðstefnur
annaðhvert ár, nú síðast hér í
Reykjavík fyrr á þessu ári. Megin-
verkefni félagsins um þessar mund-
ir er að semja norræna orðabók um
hugtök og heiti í orðabókafræði.
Hér er um að ræða starfsemi sem
íslensk orðabókagerð mun njóta
góðs af í framtíðinni, ekki síst að
því er varðar hinn fræðilega þátt
orðabókarstarfsins.
Mlkið óunnið
Þótt mikið verk sé óunnið í ís-
lenskri orðabókagerð og íslending-
ar standi þar nágrönnum sínum og
stærri þjóðum að baki á mörgum
sviðum er vonandi ekki ástæða til
að óttast stöðnun eða afturför á
komandi árum. Skilningur stjóm-
valda á gildi orðabókarstarfs og
orðabókaútgáfu ræður vitanlega
miklu um það hveiju komið verður
í framkvæmd. Jafnframt má binda
vonir við það að nú eru að skapast
ný og betri skilyrði til að leggja
þá undirstöðu sem margar íslensk-
ar orðabækur hefur skort til þessa.
Höfundur er orðabókarritstjóri og
formaður Norræna orðabóka-
fræðifélagsins.