Morgunblaðið - 21.04.1998, Blaðsíða 38

38 ÞRIÐJUDAGUR 21. APRÍL 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Um stöðu
bókarinnar
„Á hátíðisdögum stendur ekki á þess-
um mönnum að slá sér upp á bók-
menntaafrekum þjóðarinnar en pegar
kemur að því að efla stöðu bókarinnar
með sjálfsögðum stuðningi er bakinu
snúið í pessa sömu pjóð. “
Hver er staða bókar-
innar á íslandi?
Það er viðeigandi
að varpa fram
þessari spurningu
nú þegar alþjóðadagur bókar-
innar er á næsta leiti en hann
verður haldinn hátíðlegur í
þriðja sinn á fimmtudaginn, 23.
aprfl. Þetta er vissulega orðin
svolítið þvæld spuming og svar-
ið við henni hefur hingað til ver-
ið hið sama: Staða bókarinnar er
traust þrátt fyrir ásókn úr
mörgum áttum. En þótt þetta
svar sé í grundvallaratriðum
gott og gilt þá
VIÐHORF
Eftir Pröst
Helgason
mætti ýmislegt
betur fara.
Islendingar
hafa löngum
haft áhyggjur
af stöðu bókarinnar og almennri
bókmennt. Beinan áróður fyrir
mikilvægi bóklesturs má þó
sennilega rekja aftur til árdaga
upplýsingarinnar á átjándu öld.
Mt frá því á valdadögum Magn-
úsar Stephensen og fram á
þennan dag hefur það raunar
verið vinsæl íþrótt svokallaðra
menningarvita að óskapast yfir
litlum áhuga og vondum smekk
alþýðunnar fyrir snjöllum vís-
indum, eins og Magnús kallaði
bókmenntir á sínum tíma. Ég
hætti mér ekki út í þá umræðu
hvort þetta sé bara yfirlæti og
hroki í menningarvitunum eða
hvort það sé einhver raunveru-
leg ástæða fyrir þesum umvönd-
unum þeirra við almenning í
gegnum tíðina. Ef við einbeitum
okkur að stöðunni nú eru hins
vegar, að því er virðist, blikur á
lofti.
Það hefur verið trú okkar að
sjónvarp, vídeó, tölvur og jafnvel
margmiðlunartækni hafi ekki
haft verulega skaðleg áhrif á
stöðu bókarinnar hér á landi. Við
höfum talið stöðu bókai-innar
nokkuð trausta, eins og áður
sagði, og sennilega haft rétt fyrir
okkur í meginatriðum. En það
eru greinileg hættumerki á lofti.
Könnun sem dr. Þorbjöm
Broddason, prófessor í félags-
fræði við Háskóla Islands, lét
gera á bóklestri íslenskra ung-
menna á aldrinum tíu til fimmtán
ára í fyrra bendir til þess að sá
hluti þessa aldurshóps sem sjald-
an eða aldrei h'tur í bók sé í örum
vexti. í könnuninni sögðust 27%
aðspurðra ekki hafa lesið bók síð-
ustu 30 daga samanborið við 18%
þegar viðlíka könnun var gerð
árið 1991. Könnunin leiddi jafn-
framt í Ijós að ungmennin höfðu
að meðaltali lesið 2,7 bækur síð-
asta mánuð, samanborið við 2,8
bækur 1991.1 könnun Þorbjam-
ar árið 1985 kom hins vegar fram
að sami aldurshópur hafði lesið
4,2 bækur að meðaltali næstu
Qórar vikumar á undan. Sam-
kvæmt könnuninni í fyrra er
tölvunotkun tíu til fimmtán ára
bama umstalsverð; 54% sögðust
vinna heimaverkefni á tölvu
heima hjá sér, 27% kváðust nota
alnetið og 7% reyndust vera með
eigin heimasíðu.
Þetta em vissulega ógnvekj-
andi tölur og það sem slær
mann kannski helst er hversu
mikið þeim fjölgar sem aldrei
lesa bók. Þetta er háskaleg þró-
un og gæti leitt til aukinnar
stéttskiptingar. Auk þess er
þetta ógnun við lýðræðið en lest-
ur og skilningur á texta er ein af
mikilvægustu undirstöðum þess
í nútímaþjóðfélagi.
Það virðist liggja í augum
uppi að meginvaldur að þessari
þróun sé sú að sjónvarpið og
tölvan glepji, eins og fram kem-
ur í könnun Þorbjarnar. En
fleira kemur til.
Ég hef áður í þessum pistlum
bent á gamlar og slæmar aðferð-
ir í bókmenntakennslu í grann-
skólum landsins sem virðast
helst til þess fallnar að fæla
börn frá bókmenntalestri. Þar
verður að verða breyting á til
nútímalegra aðferða. I bók-
menntalegu uppeldi skiptir það
þó sennilega mestu að foreldrar
lesi fyrir böm sín og hætti því
ekki þótt bömin séu sjálf orðin
læs; það skiptir máli að foreldr-
ar kunni að njóta bókmennta
með börnum sínum rétt eins og
það skiptir máli að þau kunni að
leika sér með þeim, svo sem nýj-
ustu kenningar segja til um.
Bókmenntafólk hefur líka
undanfarin ár verið óþreytandi
við að benda stjómvöldum á
skaðsemi virðisaukaskatts á
stöðu bókarinnar og er með ólík-
indum að ekki skuli vera skiln-
ingur á því meðal ráðamanna. A
hátíðisdögum stendur ekki á
þessum mönnum að slá sér upp
á bókmenntaafrekum þjóðarinn-
ar en þegar kemur að því að efla
stöðu bókarinnar með sjálfsögð-
um stuðningi er bakinu snúið í
þessa sömu þjóð. Það era til orð
um slíkt háttalag sem ég nenni
ekki að þylja hér. Ein af forsend-
um blómlegrar bókaútgáfu hlýt-
ur að vera að bækur seljist vel
og það leikur enginn vafi á því að
niðurfelling bókaskattsins, sem
er 14%, myndi auka söluna.
Og enn eitt mætti hafa í huga
þegar rætt er um eflingu bókar-
innar en það er áhugaverð um-
fjöllun um bókmenntir fyrir al-
menning. Undanfarið hefur farið
fram svoMtil fjölmiðlaumræða um
bókmenntaumfjöllun. Annars
vegar hefur verið andskotast út í
umfjöllun háskólamanna sem
sögð hefur verið leiðinleg vegna
þess að hún væri of bundin á
kiafa fræðanna. Hins vegar hefur
verið talað um poppgagnrýni í
fjölmiðlum sem þjáist af fræða-
fælni og forðist erfiðar hugsanir
og hugmyndir. Nú er víst að
hvorttveggja er til; leiðinlegt
fræðastagl og innihaldslaus og
hugmyndasnauð poppgagmýni.
En það eru líka til skemmtileg og
nauðsynieg fræði og vönduð al-
menn gagnrýni í fjölmiðlum;
væntanlega kemur það ekki á
óvart en það merkilega er að þau
eiga það sameiginlegt að fara
svolítið inn á svið hvors annars og
það er einmitt í þeirri skörun sem
ég tel að galdurinn að áhuga-
verðri umfjöllun um bókmenntir
fyrir almenning sé fólginn.
Einar Benediktsson
og þjóðsagan um
dysjun Sólborgar
ÞJÓÐSÖGUR hafa alltaf ■
verið Islendingum hug-
leiknar. Á öllum tímum
hafa orðið til sagnir um
atburði og einstaklinga
sem skáru sig á einhvem
hátt úr. Sumar sagnanna
em í meginatriðum rétt-
ar, aðrar uppspuni frá
rótum. Svo er um þá
munnmælasögu sem hér
verður gerð að umtals-
efni, söguna um endalok
jarðneskra leifa þeirrar
ógæfusömu konu, Sól-
borgar S. Jónsdóttur.
Dauði hennar hafði mikil
áhrif á þjóðskáldið Einar
Benediktsson eins og
glöggt kemur fram í
nýrri ævisögu hans eftir Guðjón Frið-
riksson. Einar var nýkominn heim til
íslands að loknu námi erlendis þegar
hann var settur sýslumaður Þingey-
inga og var kaliaður að Svalbarði í
Þistilfirði til þess að rannsaka ásak-
anir á hendur áðumefndri konu.
Sólborg Salína Jónsdóttir fæddist
á Langanesi árið 1864 og þar ólst hún
upp á sveit. Þegar hún varð 15 ára,
og þar með talin fullorðin, gerðist
hún vinnukona í Þistilfirði og þar
eignaðist hún dótturina Amínu Ama-
dóttur. Vorið 1891 fór hún í vist til
séra Ólafs Petersen á Svalbarði. Þar
var þá vinnumaður Sigurjón Einars-
son, háifbróðir Sólborgar, og höfðu
þau lítið eða ekkert haft saman að
sælda fram að því. Urðu þau strax
mjög samrýmd. Að ári liðnu þóttist
heimilisfólkið á Svalbarði verða þess
vart að Sólborg þykknaði undir belti
en að fáum mánuðum liðnum var hún
aftur eins og hún átti að sér að vera.
Sögur fóru á kreik og mögnuðust dag
frá degi. Sterkar líkur vom að því
leiddar að Sólborg hefði orðið
þunguð af völdum Sigurjóns og hefðu
þau, eða hún ein, drepið bamið þegar
það fæddist. Loks skrifaði hrepp-
stjóri Þistla Benedikt Sveinssyni
sýslumanni og alþingisskörangi bréf
og fór fram á rannsókn
málsins. Vegna anna
sýslumanns við dómsmál
á Austurlandi var sonur
hans, Einar Benedikts-
son, settur sýslumaður
tímabundið 9. nóvember
1892. Var rannsóknar-
réttur settur að Sval-
barði í janúar 1893.
Systkinin neituðu í
fyrstu öllum sakargiftum
en loks játaði Sigurjón.
Áður en skáldið unga
náði að kveða upp dóm
yfir sakbomingum svipti
Sólborg sig lífi með því
Friðrik G. að taka inn eitur. Vísaði
Olgeirsson þá Sigurjón á lík barns-
ins þar sem hann hafði
grafið það í fjárborg niðri við sjó.
Einar dæmdi hann til tíu ára fangels-
isvistar en landsyfirréttur breytti
dómnum í sex ár vegna þess að ekki
þótti sannað að barnið hefði dáið af
mannavöldum. Sigurjón tók dóm sinn
út erlendis en kom eftir það heim og
bjó á Raufarhöfn í mörg ár.
Töluvert hefur verið ritað um þetta
sakamál og það hefur verið notað
sem efniviður í skáldsögu. Þegar frá
leið varð til sú saga að Sólborg hefði
ekki fengið legstað í vígðri mold,
heldur verið husluð austan og utan
Séra Ólafur Petersen á
Svalbarði, segir Friðrik
G. Olgeirsson, jarðsetti
Sólborgu með barni
sínu í vígðri mold.
kirkjugarðs á Svalbarði. Sagan hefur
verið lífseig og komist í hinar ágæt-
ustu bækur, m.a. nýjustu bókina um
Einar Benediktsson, en hún er röng.
Einn sá fyrsti sem skrifaði um Sól-
borgarmál var Þórarinn Gr. Víkingur
frá Víkingavatni í Kelduhverfi. Þar
gisti Einar Benediktsson þegar hann
var á leið norður að Svalbarði og líka
á bakaleiðinni. Árið 1957 kom út eftir
Þórarin bókin Mannamál. I þætti sín-
um um Sólborgu talar hann í óeigin-
legri merkingu um kuml þeirra
systkina og það „ómannúðlega hátta-
lag, er lengi hefur átt sér stað hér á
landi, að kasta steinum að kumli
sakamanna, er meinaður hefur verið
legstaður í kirkjugarði og dysjaðir á
víðavangi." Ef frásögn Þórarins er
ekki lesin til enda með athygli má
auðveldlega misskilja hann en hann
endar grein sína á því að segja að
Sólborg hafi verið jörðuð með hefð-
bundnum hætti í kirlqugarðinum á
Svalbarði. Bendir frásögn Þórarins,
um þá trú fólks að Sólborg hafi geng-
ið aftur og ásótt Einar og jafnvel
annað fólk, til þess að sagan um dysj-
un hennar sé til komin vegna slíki-a
draugasagna. En eru til heimildir
sem taka af allan vafa um endalok
jarðneskra leifa Sólborgar?
Ég hef um nokkurt skeið unnið við
að skrifa sögu Langnesinga og því
haft undir höndum skjöl og önnur
gögn Sauðaneshrepps sem aðrir hafa
ekki rannsakað. Meðal þess sem
kemur fram í Bréfabók hreppsins frá
19. öld er að séra Ólafur Petersen á
Svalbarði jarðsetti Sólborgu með
barni sínu í vígðri mold enda var á
þessum árum aflögð sú gamla venja
að ekki mætti jarðsetja fólk í kirkju-
garði sem tekið hafði líf sitt. Sólborg-
armál er að finna í skjölum hreppsins
vegna þess að töluverð eftirmál urðu
vegna greftrunar stúlkunnar. Séra
Ólafur Petersen sendi jarðarfarar-
reikninginn til oddvita Sauðanes-
hrepps, sem þá var séra Arnljótur
Ólafsson, þvi þar átti Sólborg sveit-
festi. Oddvita leist illa á reikninginn,
þótti hann allt of hár. Einkum þóttu
honum líkklæði móður og barns dýr
og einnig vildi hann ekki trúa því að
þrír menn hefðu verið tvo heila daga
að grafa gröfina. Neitaði oddviti
Langnesinga að greiða reikninginn
og kærði hann fyrir sýslumanni. Tók
nokkur ár að greiða úr því deilumáli.
Hið sanna um endalok Sólborgar
Salínu Jónsdóttur er því þetta. Hún
var jörðuð í suðausturhorninu á
gamla kirkjugarðinum á Svalbarði 19.
janúar 1893. Líkfylgdin var víst ekki
fjölmenn og líkræðan sem séra Ólafur
flutti var stutt. I vígða mold fór þó hin
ógæfusama kona og þar hefur hún
hvílt í 105 ár.
Höfundur er sagnfræðingur.
Stóri sjálfstæði Fram-
sóknarflokkurinn
STÓRPÓLITÍSK tíð-
indi gerðust samhliða
ráðherraskiptum Sjálf-
stæðisflokks. Nú verður
Davíð varamaður Hall-
dórs og Halldór vara-
maður Davíðs. Halldór
Ásgrímsson verður for-
sætisráðherra í forfóll-
um Davíðs og Davíð
verður utanríkisráð-
herra í forfollum Hall-
dórs. Þetta ber að sögn
Davíðs vitni um hina
nánu og farsælu sam-
vinnu milli flokkanna.
Þetta á sér víst engin
eða nær engin fordæmi í
íslenskri stjómmálasögu.
Venjan hefur alltaf verið
sú, sama hvaða ráðherra á í hlut, að í
forfóllum eins tekur annar úr sama
flokki við störfum hans. Nú er sett ný
regla vegna hins góða samstarfs.
Framsóknarhyggjan
í Sjálfstæðisflokki
Ekki skal gert lítið úr hinu góða
samstarfi Sjálfstæðis- og Framsókn-
arflokks, enda höfum við stjómarand-
stæðingar margoft haldið því fram að
munurinn milli þessara flokka sé í
reynd sáralítill. Þetta eru helminga-
skiptaflokkarnii- sem veija sérhags-
muni, hvort sem er í sjávarútvegi eða
landbúnaði. Þeir gæta hagsmuna stór-
fyrirtækja og vemda fákeppni. Það
hefur alltaf verið sterk framsóknar-
hyggja í Sjálfstæðisflokknum og þessi
ákvörðun Davíðs staðfestir einungis
þróun síðustu ára og skoðanir okkar
stjómarandstæðinga.
Akvörðun Halldórs að
trúlofast Sjálfstæðis-
flokknum með þessum
hætti gefur til kynna að
Framsóknarflokkurinn
ætli að skilja endanlega
við vinstri fortíð sína og
festa sig sem lítill kerfis-
flokkur á miðjunni sem
heldur í völdin fram í
rauðan dauðann. Þetta
er vafalítið ekki fullrætt
innan Framsóknar-
flokksins og örugglega
ekki að skapi margra
sem hafa stutt hann.
Sameiginlegt
framboð
jafnaðarmanna
Línur í stjórnmálunum eru að
skýrast. Við í stjómarandstöðunni
höfum lengi unnið að því að fara
saman til kosninga. Það hefur tekist
nær alls staðar í sveitarstjórnar-
kosningunum í næsta mánuði. Þar
eru Alþýðuflokks- eða Alþýðubanda-
lagsmenn í forystu. A-flokkarnir eru
að ná sögulegum sáttum. Viðræður
eru í gangi milli Alþýðuflokks, Al-
þýðubandalags og Kvennalista um
samfylkingu í næstu Alþingiskosn-
ingum. Ég er sannfærður um að
stjómarandstaðan verður með eitt
framboð við næstu Alþingiskosning-
ar.
Ég óska sjálfstæðismönnum tfl
hamingju með hinar formlegu
mægðir við framsóknarhyggjuna og
ekki mun væsa um þá þar en margir
framsóknarmenn verða vafalítið
hissa. Ef til vill ættu ýmsir af kjós-
Ég óska sjálf-
stæðismönnum til
hamingju, segir
Agúst Einarsson,
með hinar formlegu
mægðir við framsókn-
arhyggjuna.
endum þessai-a flokka að hugsa sig
um tvisvar hvort þeir eigi samleið í
hinum stóra sjálfstæða Framsóknar-
flokki undir forustu Davíðs Oddsson-
ar og Halldórs Ásgrímssonar.
Sýn Hannesar Hólmsteins
er að rætast
Draumsýn Hannesar Hólmsteins
er að rætast en hann lagði til á síð-
asta ári að Sjálfstæðis- og Fram-
sóknarflokkur sameinuðust. Hann er
ef til vill forspár. Þetta sýnir að
minnsta kosti réttmæti þess að jafn-
aðarmenn og félagshyggjufólk,
kvennalistakonur og óháðir samein-
ist um eitt framboð við næstu Al-
þingiskosningar.
Andstæðingar okkar eru sífellt
að taka á sig skýrari mynd. Þeir
ætla greinilega að starfa saman eft-
ir næstu kosningar. Við skulum
gera þeim eins erfitt fyrir og hægt
er og berjast af alefli gegn hinum
nýja stóra sjálfstæða Framsóknar-
flokki.
Höfundur er alþingismaður í þing-
flokki jiifnaðarmannn.
Ágúst
Einarsson