Morgunblaðið - 02.07.1999, Blaðsíða 35
34 FÖSTUDAGUR 2. JÚLÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 2. JÚLÍ 1999 35,
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
ERFIÐAR
SPURNINGAR
MARGAR og erfiðar spurningar vakna í tengslum við
mál sem komið hafa upp vegna ólögmætra ófrjósemis-
aðgerða og greint var frá í Morgunblaðinu fyrr í vikunni.
Islenska ríkið hefur greitt 45 ára gömlum manni fjögurra
milljóna króna bætur vegna ófrjósemisaðgerðar sem gerð
var á honum átján ára gömlum og dómstóll hefur dæmt
ólögmæta. Aðgerðin var gerð að manninum forspurðum en
honum sagt að skera ætti hann upp vegna kviðslits. Eins
og fram kom í fréttinni voru sams konar aðgerðir gerðar á
tveimur systkinum mannsins, að þeim óafvitandi, á árunum
1972 og 1973. Aðgerðirnar voru gerðar á grundvelli laga
nr. 16/1938 sem heimila í viðeigandi tilfellum aðgerðir á
fólki er koma í veg fyrir að það auki kyn sitt. Astæður að-
gerðanna í þessum tilfellum voru þær að greindarpróf sem
gerð höfðu verið á systkinunum þóttu benda til þess að þau
væru þroskaheft. Akvæðum laganna um samráð við við-
komandi og að enginn megi gangast undir slíka aðgerð án
vitneskju sinnar eða lögráðamanns síns var hins vegar ekki
fylgt. I niðurstöðum dómsins er ennfremur bent á þær
óljósu skilgreiningar og óljósu kröfur sem gerðar hafi verið
um sönnun til þess að leyfi til ófrjósemisaðgerða af þessu
tagi fari fram, en greindarpróf sem maðurinn fór í fyrir að-
gerðina sýndu mismunandi niðurstöður og hugtakanotkun-
in við greiningu hans var ómarkviss.
I frétt Morgunblaðsins af málinu kemur fram að 751 að-
gerð hafi farið fram á árabilinu 1938 til 1975 en það ár voru
lögin numin úr gildi að undanskildum kaflanum um afkynj-
anir þegar lög um fóstureyðingar voru samþykkt á Alþingi.
Þetta er mikill fjöldi aðgerða á ekki lengri tíma en fram
hefur komið að frá árinu 1975 hafa farið fram um það bil
fimm slíkar aðgerðir á ári, og þá undir mun strangara eft-
irliti en áður. Ljóst má vera að lög nr. 16/1938 eru grund-
völluð á allt öðrum viðhorfum en nú eru uppi. I máli Matt-
híasar Halldórssonar aðstoðarlandlæknis hér í blaðinu á
miðvikudag kom fram að viðhorf hafi breyst mikið til
þroskaheftra frá því sem áður var og því sé mjög fátítt að
gerðar séu ófrjósemisaðgerðir á þroskaheftu fólki. í flest-
um tilvikum væri um að ræða mjög þroskaheft fólk sem
gæti ekki alið önn fyrir börnum sínum, að sögn Matthíasar.
Það hlýtur þó að teljast undarlegt að lögin nr. 16/1938 skuli
enn hafa verið í gildi svo seint sem á áttunda áratugnum.
Ennfremur hlýtur það að vekja óþægilegar hugsanir að
embættismenn á þeim tíma skuli hafa gerst sekir um að
fara ekki að þeim í einu og öllu en höfundur þeirra, Vil-
mundur Jónsson, landlæknir og alþingismaður, lagði
einmitt þunga áherslu á það við samningu þeirra að sam-
þykki sjúklings fyrir aðgerðinni væri ótvírætt. Lög um
framkvæmd slíkra aðgerða þurfti greinilega að herða mjög
og verður að krefjast að þær breytingar sem gerðar hafa
verið dugi.
Sá hluti laga nr. 16/1938 sem fjallar um afkynjanir er
enn í gildi en þar er heimilað að afkynja menn þegar talið
er að óeðlilegar kynhvatir séu líklegar til að leiða til kyn-
ferðisglæpa. Vert er að kanna hvort slíkar aðgerðir hafi í
raun þjónað sínum tilgangi en eins og fram kom í samtali
blaðsins við Ragnar Aðalsteinsson lögmann í vikunni eru
uppi efasemdir um að afkynjanir dygðu til að draga úr
hættu á að kynferðisofbeldismenn héldu áfram afbrotum.
Endurskoða þyrfti löggjöfina í ljósi niðurstaðna slíkrar
rannsóknar.
Víða erlendis hafa farið fram umræður um réttmæti
ófrjósemisaðgerða á þroskaheftu fólki og yfirleitt alla
nauðung sem þroskaheftir kunna að vera beittir. Slík um-
ræða hefur ekki farið fram hérlendis en eins og það mál
sem hér hefur verið rakið sýnir þá er ekki vanþörf á henni.
Sjálfsákvörðunarréttur manna hlýtur að vera hin dýr-
mætasta eign í lýðræðisríki og ber að fara varlega í að
skerða hann.
Ekki er ólíklegt að mál mannsins sem hér um ræðir eigi
eftir að hafa nokkur eftirmál. Svipuð mál hafa nýlega kom-
ið upp í Svíþjóð, eins og greint hefur verið frá í Morgun-
blaðinu, og hefur sænska ríkisstjórnin ákveðið að þeir sem
voru gerðir ófrjóir gegn vilja sínum fyrr á öldinni eigi
kröfu á skaðabótum sem nema tæpum tveimur milljónum
íslenskra króna. Hugsanlega þarf ríkisstjórn Islands að
hugleiða svipuð úrræði ef í Ijós kemur að fleiri aðgerðir af
þessu tagi hafi ekki farið fram samkvæmt lögum.
Niðurstöður skýrslu nefndar um unga afbrotamenn kynnt
Athyglinni beint að yngsta
aldurshópi afbrotamanna
Dómsmálaráðherra
kynnti í gær niðurstöður
nefndar um málefni ungra
afbrotamanna. Nefndin
lauk störfum í maí sl. og hafði það
hlutverk að meta umfang vandans,
gera grein fyrh' lagareglum sem
varða unga afbrotamenn og böm sem
hætt er við að stefni á braut afbrota.
Að auki skyldi hún gera grein fyrir
þeim úmæðum sem umræddum
bömum bjóðast.
Nefndin aflaði sér upplýsinga um
afbrot framin af börnum, innan 18
ára aldurs, frá embætti lögreglustjór-
ans í Reykjavík og bamaverndar- og
félagsmálanefndum í stærstu um-
dæmum landsins. Nefndin bendir á
að hérlendis hafi ekki farið fram sam-
ræmd og heildstæð skráning á lands-
vísu á málefnum sem varða afbrot og
því séu upplýsingar um afbrot bama
að svo stöddu ekki aðgengilegar.
Nefndin telur þær upplýsingar sem
hún hafði aðgengi að benda til þess
að vandinn sé allnokkur þótt ekki sé
hægt að fullyrða um hvort hann fari
vaxandi, eða þróun hans að öðru
leyti.
I skýrslu nefndarinnar kemur fram
að einstaklingum yngri en 18 ára sem
dæmdir voru í skilorðsbundið eða
óskilorðsbundið fangelsi hafi fjölgað
töluvert frá árinu 1996. Á árinu 1996
hafí þeir verið 44, 76 á árinu 1997 og
114 á árinu 1998. Sólveig Pétursdótt-
ir dómsmálaráðherra sagði á blaða-
mannafundi þar sem skýrslan var
kynnt í gær að þessar upplýsingar
bentu til þess að alvarlegum brotum
hjá bömum fari fjölgandi. Við því
yrði að bregðast og hefði nefndin m.a.
mótað hugmyndir að úrbótum.
Beina þarf athyglinni
að yngsta aldurshópnum
Karl Steinar Valsson, aðstoðaryfir-
lögregluþjónn hjá Lögreglunni í
Reykjavík, gerði grein fyrir afskipt-
um hennar af málum er varða ein-
staklinga undir 20 ára aldri árið 1998.
Árið 1998 hafði lögreglan afskipti af
1000 einstaklingum undir 18 ára
aldri, en alls voru afskiptin 2500 og
vörðuðu einna helst umferðarlaga-
brot, þjófnaði, ofbeldisbrot og fíkni-
efnabrot. Algengustu brotin vom um-
ferðarlagabrot sem námu um 40% af
þessum 2500 afskiptum. Höfð voru
afskipti af 859 piltum fyrir 2126 brot
og 282 stúlkum fyrir 495 brot. 80%
þeirra einstaklinga sem afskipti vom
höfð af vom piltar en 20% stúlkur.
Varðandi umferðarlagabrot sagði
Karl Steinar það vekja athygli sína
að hlutfall hjá stúlkum og piltum
væri fremur jafnt, 41% af afbrotum
pilta og 39% af afbrotum stúlkna.
Þegar kemur að þjófnuðum kemur í
ljós að stúlkur era kræfari en piltar,
23% af afskiptum lögreglunnar við
stúlkur vora vegna þjófnaða en ein-
ungis 13% við pilta.
Fámennur hópur
síbrotaunglinga
„Það er umhugsunarefni að aldurs-
hópurinn 18 ára og yngri vegur mjög
þungt þegar afbrot allra aldurshópa
eru skoðuð, eða milli 30-40% í öllum
tegundum afbrota. Þessar tölur segja
okkur að það er mjög mikilvægt að
beina athyglinni að aldurshópnum
14-17 ára og hafa erlendar rannsókn-
ir sýnt að möguleikar yfirvalda til að
koma einstaklingi til aðstoðar séu
mestar þegar við upphaf brotaferils,“
sagði Karl Steinar.
Þegar litið er á fíkniefnamálefni
kemur í ljós að 33% þeirra sem kærð
voru vegna vörslu og neyslu ííkniefna
voru á aldrinum 15-19 ára, eða 214
afskipti alls. Þá kemur einnig fram að
33% þeirra sem kærð vora vegna sölu
og dreifingar efna væra á þessum
aldri. Alls voru afskiptin sex og sagði
Karl Steinar að hér væri um veralega
alvarlegan hlut að ræða.
Morgunblaðið/Ásdís
SÓLVEIG Pétursdóttir, dómsmálaráðherra gerir grein fyrir niðurstöðum nefndar um unga afbrotamenn. Til
vinstri við hana silja Haraldur Johannessen ríkislögreglustjóri og Benedikt Bogason, formaður nefndarinnar, en
til hægri Guðmundur Guðjónsson, yfirlögregluþjónn hjá ríkislögreglustjóra, Karl Steinar Valsson, aðstoðaryfir-
lögregluþjónn hjá Lögreglunni í Reykjavík, og Georg Kr. Lárusson, varalögreglustjóri í Reykjavík.
Úr gögnum lögreglunnar í Reykjavík 1998:
Fíkniefnamálefni:
33% þeirra sem kærðir voru vegna vörslu eða neyslu
fíkniefna voru á aldrinum 15-19 ára (214 afskipti alls)
Á þessum aldri eru 33% þeirra sem kærðir eru
vegna sölu eða dreifingar fíkniefna (6 afskipti)
Innbrot:
4,3% afskipta (16) vegna unglinga 15 ára og yngri og
44,7% afskipta (168) vegna 16-20 ára einstaklinga
Ofbeldisbrot:
í 8% mála eru ákærðir unglingar yngri en 15 ára
og 31,7% voru á aldrinum 15-19 ára (207 brot)
Fjöldi einstaklinga
yngri en 18 ára
sem dæmdir voru
til fangelsisvistar
(skilorðs- eða óskilorðsbundið)
114
76
44
1996 1199711998
Aldurshópurinn 18 ára og yngri vegur mjög
þungt þegar afbrot allra aldurshópa eru
skoðuð og veldur aukin tíðni afskipta
lögreglu af þessum aldurshópi almennt
áhyggjum. Nefnd á vegum dómsmálaráðu-
neytisins hefur skilað skýrslu um umfang
vanda ungra afbrotamanna og leiðir til
úrbóta. Ragna Sara Jónsdóttir kynnti
sér niðurstöður skýrslunnar.
16 afskipti vora höfð af einstakling-
um yngri en 15 ára vegna innbrota,
og nemur það 4,3% af öllum aldurs-
hópum. 168 afskipti, eða 44,7%, vora
höfð vegna einstaklinga á aldrinum
16-20 sem frömdu innbrot. Þegar af-
skipti vegna ofbeldisbrota vora skoð-
uð kom í ljós að í 8% mála vora kærð-
ir yngri en 15 ára og 31,7% á aldrin-
um 15-19 ára, eða 207 böm á árinu
1998. Karl Steinar tók fram að í
mörgum tilvikum hefðu afskipti verið
höfð af sama einstaklingi og því væri
ekki rétt að heimfæra þessar upplýs-
ingar á alla þá sem tilheyra þessum
aldurshópum, heldur væri oft um tíð
afskipti að ræða á fámennum hópi
ungmenna.
I máli Karls Steinars kom fram að
Lögreglan í Reykjavík hefði á undan-
fömum áram byggt upp hverfalög-
gæslu í umdæminu og hefði með því
móti öðlast aukna möguleika til að
bregðast við þeim málum sem upp
kæmu eins fljótt og markvisst og
mögulegt væri. Til þess að tryggja
það hefði lögreglan einnig byggt upp
markvissara samstarf við barna-
vemdaryfirvöld, borgaryfirvöld og
aðra sem koma að málefnum barna
og unglinga. Með því móti væri gerð
tilraun til þess að hafa afskipti af
börnum og unglingum eins snemma á
brotaferlinum og unnt væri og beina
þeim af þeirri braut.
Vaxandi álag á með-
ferðarstofnanir
í skýrslu nefndar um unga afbrota-
menn kemur fram að leggja beri
áherslu á mikilvægi þess að hún gæti
tilkynningarskyldu þegar hún hafi af-
skipti af barni vegna hegðunar þess.
I kjölfarið sé mikilvægt að barna-
+
verndamefnd bregðist við og geri
foreldram kunnugt um málið. Þótt
nefndin telji að framkvæmd sem að
þessu lýtur sé viðunandi, telur hún
nauðsynlegt að teknar verði saman
leiðbeiningar um fyrstu aðgerðir þeg-
ar þarn gerist brotlegt við lög.
I skýrslunni er gerð grein fyrir
meðferðarheimilum og fjölda rýma.
Eru þau 52 hjá Bamaverndarstofu
auk fjöguma á meðferðarheimilinu
Virkinu. f fyrra fjölgaði mjög um-
sóknum um meðferð fyrir börn hjá
Bamavemdarstofu. Ástæða þess er
helst talin vera hækkun sjálfræðis-
aldurs úr 16 áram í 18 ár en þá fjölg-
aði um tvo fæðingarárganga á einu
ári í þeim hópi sem barnaverndaryf-
irvöld verða að veita meðferð vegna
hegðunarerfiðleika, afbrotahneigðar
og vímuefnaneyslu. Aðrar líklegar
ástæður eru einnig nefndar:
,Á þessari auknu eftirspurn era
líklega fleiri skýringar, en starfsfólk
Barnaverndarstofu telur að neysla
vímuefna, ekki síst harðra eiturlyfja á
borð við amfetamín, hafi í seinni tíð
farið vaxandi í yngstu aldursárgöng-
unum. Þannig má í dæmaskyni nefna
að Bamavemdarstofu er kunnugt um
að minnsta kosti tíu börn 16 ára og
yngri, sem hafa sprautað sig í æð og
komið til meðferðar á tímabilinu nóv-
ember 1998 til apríl 1999. Þetta er áð-
ur óþekkt ástand sem felur í sér sí-
vaxandi álag á meðferðarheimili með
erfiðari hóp skjólstæðinga og aukna
ofbeldishegðun, skemmdarverk og
strok,“ segir í skýrslunni.
Þegar skýi-slan var skrifuð biðu 47
börn meðferðar og var gert ráð fyrir
því að biðtími gæti orðið allt að einu
ári, en aldrei hafa svo mörg böm beð-
ið meðferðar. Af þessum börnum bíða
28 eftii' greiningarmeðferð á Stuðlum
en til hliðsjónar má geta þess að á
öllu árinu 1998 luku 32 böm slíkri
meðferð þar, og 30 árið þar á undan.
Hin börnin 19 biðu eftir langtíma-
meðferð og segir í skýrslunni að gera
megi ráð fyrir að biðtími geti orðið
lengri en eitt ár.
I skýrslunni kemur einnig fram að
auk þess sem biðtími eftir meðferð á
vegum Bamaverndarstofu hafi
lengst, anni neyðarvistun á Stuðlum
engan veginn eftirspum lengur og
því hafi ekki verið unnt að sinna öll-
um beiðnum lögreglu og barnavemd-
arnefnda um bráðavistun.
Nefndin telur nauðsynlegt að fjölga
meðferðarrýmum um 20-30 fyrir böm
á öllum stigum vistunarúrræða, þ.e. í
neyðarvistun, greiningu og á heimilum
sem taka böm til langtímameðferðar.
Sólveig Pétursdóttir dómsmálaráð-
herra benti í þessu sambandi á sam-
þykkt rfldsstjómarinnar frá því í síð-
ustu viku um að sett verði á laggimar
bráðamóttaka fyrir 8-10 unglinga sem
eiga við hegðunar- og geðraskanir að
stríða. Þá hafi einnig verið samþykkt
að flytja neyðarvistun meðferðarheim-
ilisins Stuðla yfir á fyrrgreinda bráða-
móttöku og fjölga þar með rýmum í
greiningarmeðferð á Stuðlum um tvö
til þrjú rými. Fleiri úiræði vora sam-
þykkt á sama rfldsstjómarfundi og var
ákveðið að veita í þau 115 milljónum
króna á ársgrundvelli.
Börn verði ekki
vistuð í fangelsum
Nefndin gerir í skýrslunni grein
fyrir samkomulagi Fangelsismála-
stofnunar og Barnaverndarstofu um
að gera fóngum yngri en 18 ára kleift
að afplána refsingu utan fangelsa
með vistun á meðferðarheimili. Legg-
ur hún til að reynt verði í öllum tilvik-
um að komast hjá því að böm afpláni
refsingu innan fangelsa með fullorðn-
um, en þess í stað afpláni þau á við-
eigandi meðferðarheimili, jafnvel án
tillits til vilja þeirra.
Ái'ið 1996 afplánuðu 4 einstakling-
ar undir 18 ára aldri refsingu í skil-
orðsbundinni fangavist, þrír árið 1997
og níu árið 1998. í aprfl 1999 hafa
tveir dómþolar yngri en 18 ára þegar
notið þessa samkomulags og með því
verður framkvæmd afplánunar færð
til samræmis við alþjóðasamning um
borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi
og samning um réttindi bamsins.
Þannig geti íslensk stjómvöld fallið
frá fyrirvörum sem miða að því að
undanþiggja Island frá þjóðréttar-
legri skuldbindingu um að vista ekki
börn í fangelsum með fullorðnum
börnum.
Nefndin telur vænlegan kost að
komið verði á fót sérstöku fangelsi
eða fangelsisdeild fyrir börn til að
komast hjá því að þau afpláni dóma
innan fangelsa með fullorðnum föng-
um. Þá telur nefndin það koma til
álita að til þess að koma í veg fyrir að
börn í gæsluvarðhaldi hafi samneyti
við eldri fanga verði þau vistuð á veg-
um Barnaverndarstofu, en fjórir ung-
lingar á ári undir 18 ára aldri hafa að
meðaltali setið í gæsluvarðhaldi í
hegningarhúsinu við Skólavörðustíg í
Reykjavík eða á Litla-Hrauni.
Nefndin leggur til að samvinna
verði aukin meðal heilsugæslu, skóla,
Bamavemdarstofu, félagsmálayfir-
valda, bama- og unglingageðdeildar
Landspítalans, SÁA og annarra
stofnana sem veita einstaklingum
undir 18 ára aldri heilbrigðisjónustu
og til þess að móta þá samvinnu verði
settur á fót starfshópur með fulltrú-
um frá framangreindum aðilum.
I nefndinni áttu sæti Benedikt
Bogason, formaður og skrifstofustjóri í
dóms- og kirkjumálaráðuneytinu,
Bragi Guðbrandsson, forstjóri Bama-
vemdarstofu, Davíð Bergmann Da-
víðsson unglingaráðgjafi, Guðrún Og-
mundsdóttir, deildarstjóri í félags-
málaráðuneytinu, Gunnar M. Sand-
holt, yfirmaðm- fjölskyldudeildar Fé-
lagsþjónustunnar í Reykjavík, Ragn-
hildur Amljótsdóttir, skrifstofustjóri í
heilbrigðis- og tryggingamálaráðu-
neytinu, og Þorsteinn A. Jónsson, for-
stjóri Fangelsismálastofnunar rfldsins.
Það er engin þriðja
leið að markaðnum
Reuters
Friedman segir það hafa dugað skammt að draga úr ríkisafskiptum
varðandi starfsemi flugfélaga en hafa flugvelli áfram í ríkiseign.
eftir Milton Friedman
The Project Syndicate.
ú á dögum er markaður-
inn sagður vera annað
hvort sigri hrósandi eða
í alvarlegri hættu.
Stjórnmálamenn leita allir að
„þriðju leiðinni" til að komast hjá
hörðu aðhaldi hans og þrá þjóðar-
hetjur í iðnaði, svo sem í fjarskipta-
fyrirtæki sem geta haldið sig fjarri
alþjóðavæðingu. Markaðurinn er
hins vegar einungis kerfi sem hægt
er að beita í mismunandi tilgangi.
Markaðurinn getur stuðlað að fé-
lagslegri og efnahagslegri þróun
eða komið í veg fyrir hana. Allt eft-
ir því hvernig honum er beitt.
Meginmunurinn felst ekki í því
hvort markaðurinn er notaður eða
ekki. Öll þjóðfélög, hvort sem þau
byggja á kommúnisma, sósíalisma
eða kapítalisma, nota markaðinn.
Meginmunurinn felst í einkaeign.
Hverjir era þátttakendur í mark-
aðnum og fyrir hverja er starfað.
Era þátttakendur embættismenn
ríkisstjórna sem era að starfa á
vegum ríkisins? Eða era þetta ein-
staklingar sem starfa á eigin veg-
um?
Einu sinni á ferð um Kína spurði
aðstoðarráðherra mig: „Hver sér
um vörudreifingu í Ameríku?" Sp-
urningin vakti undran mína en var
þó eðlileg. Því það er næstum
ómögulegt að borgari frá mið-
stýrðu efnahagskerfi geti skilið
hvemig markaðir dreifa vöram á
milli milljóna manna fyrir óteljandi
not án þess að þær fari nokkurn
tíma í gegnum pólitískt eftirlit.
Ef frekari einkavæðing verður á
markaðnum, getur það valdið al-
gjörri eða a.m.k einhverri upplausn
í kerfinu ef breytingarnar era of
takmarkaðar. Þetta þarf að hafa í
huga núna þegar yfirtaka fyrir-
tækja í Evrópu fer ört vaxandi.
Sem dæmi má nefna minnkandi
ríkisafskipti hjá bandarískum flug-
félagum fyrir tuttugu ái'um. Það
skapaði samkeppni, sem olli því að
verðið lækkaði og þjónusta jókst.
Flugumferð jókst.
Þrátt fyrir að bandarísk flugfé-
lög hafi verið frelsuð undan yfir-
þyrmandi ríkisafskiptum, þá vora
flugvellir ekki einkavæddir. Þeir
héldu áfram að vera í eigu og stjóm
í-íkisins. Þegar afnám reglugerða
skapaði eftirspurn þá jukust flug-
tafir á flugvelllinum. Ríkisstjórnin
skellti skuldinni á einkaflugfélögin
og krafðist þess að þau tilkynntu
tafir. Tilraunir til að láta markað-
inn ráða með því að t.d. bjóða út
hlið og flugáætlanir, vora hindrað-
ar og þá ekki síst af flugfélögum
með rótgróna hagsmuni. Besta
lausnin væri að einkavæða flugvelli
eins og gert var í Bretlandi og fyr-
irhugað er að gera á Italíu og í Pól-
landi.
Að einkavæða suma þætti í fram-
leiðslu en halda samt verðlagi undir
stjóm ríkisins er annað dæmi um
hálfnað verk. Einkaframtakið,
þrátt fyrir að vera árangursríkt,
verður að samfélagslegri sóun, af
því að verðlagið ræðst ekki af
markaðnum.
I Punjabhéraði á Indlandi var
fyrirtæki sem framleiddi reiðhjól.
Ríkisstjórnin úthlutaði stáli til not-
enda frekar en að selja það á mark-
aðsverði. Framleiðandi reiðhjól-
anna fékk því ekki nægilegt magn
af stáli á opinbera verðinu. Þar var
hins vegar starfræktur einkarekinn
markaður sem framleiddi fullunnar
og hálfunnar stálvörur. Reiðhjóla-
framleiðandinn keypti því hálfunn-
ar stálvörur sem hann bræddi og
jók þannig stálskammtinn sinn.
Það getur varla talist hagkvæm að-
ferð við að breyta járngrýti og kol-
um í reiðhjól.
Ef „þriðja leiðin" á að hafa ein-
hverja þýðingu ætti hún að leita
Ef „þriðja leiðin“ á
að hafa einhverja
þýðingu ætti að leita
leiða til að vinna bug
á þeim pólitísku
hindrunum er standa
í vegi fyrir útvíkkun
markaðarins.
leiða til að vinna bug á þeim póli-
tísku hindranum er standa í vegi
fyrir útvíkkun markaðarins. Það er
ekki einungis hætta á að slíkar
hindranir eyðileggi tilraunir til að
opna markaðinn heldur einnig að
hagræðingin sem felst í opnun
markaðarins verði gerð að engu
þegar þessum pólitísku hindranum
hefur verið rutt úr vegi. Vandinn er
að komast yfir slíkar hindranir án
þess að valda þessum afleiðingum.
Tökum sem dæmi einkavæðingu
póstsins í Ameríku. Bandaríska
póstþjónustan hefur einokunar-
stöðu á venjulegum bréfapósti sam-
kvæmt lögum. Þetta þýðir að vilji
einhver annar bjóða svipaða þjón-
ustu þá telst það glæpur. Einka-
væðingin læðist þó á jaðrinum með
tilkomu United Parcel Service,
Federal Express og annarra. Hlut-
verk tölvupósts og annarrar tækni
verður æ mikilvægari.
Endurteknar tflraunir til að af-
nema póstþjónustulögin ollu ávallt
háværam mótmælum frá verka-
lýðsfélögum póststarfsmanna,
framkvæmdastjóram póstþjónust-
unnai' og dreifbýlissamfélögum
sem óttuðust að með þessu yrðu
þau svipt þjónustu. Á hinn bóginn
era fáir sem hafa ávinning af því að
mæla með ógfldingu. Sjálfstæðir at-
vinnurekendur sem færu ef til vill í
póstrekstur vita ekki fyrirfram
hvort þeir muni gera það. Hundrað
þúsunda manna sem myndu án efa
fara í vinnu hjá nýjum einkafyrir-
tækjum hafa heldur ekki hugmynd
um fyrirfram að þau myndu gera
það.
Eitt sinn hvatti ég þingmann til
að ógilda lögin. Hann svaraði: „Við
vitum báðir hvaða valdamiklu hóp-
ar munu mótmæla slíku framvarpi.
Getur þú látið mig hafa lista yfir þá
sem era viljugir til að mæla með og
vinna að slíku framvarpi?" Ég gat
það ekki og framvarpið var aldrei
lagt fram. Voldugir og grónir hags-
munir byggðust á einokunarstöðu
póstsins og andstaðan var í molum.
Ein leið til að koma í veg fyrir
andstöðu við einkavæðingu er að
skflgreina hugsanlega andstæðinga
og bjóða þeim hlut í einkavæðing-
unni t.d. með því að bjóða þeim
hlutabréf, eins konar almennings-
kapítalisma sem frú Thatcher var
svo fær í að koma á. Eitt víti verður
þó að varast og það er að auðvelda
framkvæmdina með því að breyta
einokunarfyrirtækjum ríkisins í
einokunarfyrirtæki í einkaeign.
Það gæti verið til bóta en dugai'
skammt ef til lengri tíma er litið.
Talið var að hægt væri að ná ár-
angri með því að líkja eftir einka-
rekstri. Stofnuð voru sjálfstæð rík-
isfyrirtæki sem áttu ekki að vera
undir pólitískum áhrifum og mundu
starfa á markaðsgrandvelli. Niður-
staðan varð hins vegar ekki sú og
er það eðlflegt. Fyrirtækið hélt
áfram að vera í einokunarstöðu og
sýndi ekki áhuga á hagkvæmni í
rekstri.
Þau vandamál er tengjast því að
sigrast á rótgrónum hagsmunum
og koma í veg fyrir rentusókn, eiga
við um allar tflraunir tfl að breyta
stjómarstefnu, hvort sem um er að
ræða einkavæðingu fjarskiptafyrir-
tækja eða niðurskurð fjármagns í
landbúnaði. Þessi „harðstjóm hins
óbreytta ástands“ er meginástæða
þess að pólitíska kerfið er svo
miklu veikara heldur en kerfi
frjálsa markaðarins við að örva um-
skipti og stuðla að vexti og hag-
sæld.
Það era fáar reglur í gildi sem
fryggja að sigur verði unninn á
óbreyttu ástandi. Ein er þó nokkuð
augljós: Ef ætlunin er að einka-
væða eða afnema ríkisrekstur þá
verður að ganga alla leið. Málamiðl-
un á borð við þá að einkavæða að
hluta tfl og draga að hluta til úr yf-
iramsjón ríkisins duga skammt. Þá
er tryggt að hópur harðsvíraðra
andstæðinga muni vinna ötullega
(og oft með góðum árangri) að því
að snúa þróuninni tilbaka.
Höfundur er rannsóknarprdfessor
við Hoover-stofnunina i Bandaríkj-
unum og Nóbeisverðlaunahafi í
hagfræði.