Morgunblaðið - 31.07.1999, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 31. JÚLÍ 1999 39
LISTIR
Kammerkór Suðurlands á Sumartónleikum f Skálholtskirkju
Islensk
kirkjutónlist
í þúsund ár
Islensk kirkjutónlist í þúsund ár er við-
fangsefni Kammerkórs Suðurlands á
Sumartónleikum í Skálholtskirkju í dag.
Margrét Sveinbjörnsdóttir leit inn á æf-
ingu hjá kórnum og átti spjall við stjóm-
andann, Hilmar Orn Agnarsson.
Morgunblaðið/Ásdís
FELAGAR í Kammerkdr Suðurlands ásamt stjdrnandanum, Hilmari
Erni Agnarssyni.
KAMMERKÓR Suður-
lands er enginn venju-
legur kór sem kemur
saman á æfingu einu
sinni í viku. Það skýrist að nokkru
leyti af dreifðri búsetu kórfélaga,
en þeir koma allt frá Hornafirði að
Akranesi. „Það er gamla Skál-
holtsstiftið," segir stjórnandinn,
Hilmar Örn Agnarsson í Skálholti.
Til þess að halda kórfélögum við
efnið sendir hann þeim nótur í
pósti, þeir læra og æfa sig heima
og svo kemur kórinn saman og
tekur æfingaskorpu, gjarnan þrjár
til fjórar æfingar, áður en tónleik-
ar eru haldnir. Oft eru æfingarnar
teknar upp á segulband, sem kór-
félagar geta hlustað á og stuðst við
þegar þeir æfa sig einir heima.
Kórinn er einnig óvenjulegur að
því leyti að í honum eru allmargir
kórstjórar. Hilmar er þó sá eini
sem stjórnar þessum kór og segir
kollega sína láta bærilega að
stjórn. „Inntökuskilyrðin eru eig-
inlega þau að vera tónlistarmaður
eða að hafa átt eitthvað verulega
mikið við tónlist, en svo erum við
líka með prest og bónda, sem er al-
gjör undrabassi. Presturinn trygg-
ir að heilagur andi sé með okkur,“
segir Hilmar.
Ný lög ungra tónskálda
við gamla sálma
Upphaf Kammerkórs Suður-
lands má rekja til þess er nokkrir
söngfélagar komu saman og sungu
messu eftir Haydn á Skálholtshá-
tíð sumarið 1997. Á ári hverju er
markmiðið að ráðast í tvö til þrjú
verkefni, þar sem fengist er við
ákveðið þema eða tímabil í tónlist-
arsögunni. Þannig söng kórinn t.d.
hákirkjuleg verk á þrennum tón-
leikum vorið 1998 og veraldlega
ástarsöngva á fernum tónleikum á
haustmánuðum. Á tónleikunum í
Skálholtskirkju í dag er aftur kom-
ið að trúarlegri tónlist, en þá verð-
ur stiklað á stóru í íslenskri kirkju-
tónlist í þúsund ára sögu kristni í
landinu. Kórinn hefur látið útsetja
fyrir sig nokkur gömul og nýleg
lög og einnig hafa tónskáld af
yngri kynslóðinni samið fyrir kór-
inn ný lög við gamla sálma.
Fyrst á efnisskránni er sekvens-
ía Ólafs helga, sem varðveitt er á
skinnhandriti í Þjóðminjasafni-og
Smári Ólason hefur útsett fyrir
kórinn. Nánar er fjallað um
sekvensíuna hér á opnunni, en að
sögn Hilmars hljómaði hún síðast í
Skálholti á 12. öld. Eftir Smára
verður einnig flutt útsetning á
sálminum Horæ Canonicæ, úr
söngkveri Skálholtssveina, Hymni
scholares, og útsetning á
Reisusálmi Hallgríms Pétursson-
ar, Ég byrja reisu mína.
Messa eftir Gunnar Reyni
Sveinsson
Eftir þær Elínu Gunnlaugsdótt-
ur og Báru Grímsdóttur verða
fluttir sálmar og sálmaútsetning-
ar. Eftir Elínu er m.a. nýtt lag við
texta úr Sólarljóðum, Á Guð skal
heita. Einnig verða flutt lög eftir
Þorkel Sigurbjörnsson, alþýðutón-
skáldið Ingibjörgu Bergþórsdóttur
og Jakob Hallgrímsson, sem er ný-
látinn en tónleikarnir eru tileink-
aðir minningu hans. Þá verða flutt
verk eftir þrjú ung tónskáld, þá
Harald V. Sveinbjörnsson, Gunnar
Andreas Kristinsson og Örlyg
Benediktsson, en þeir eru allir
nemendur í tónfræðideild Tónlist-
arskólans í Reykjavík.
„Stærsta verkið á efnisskránni
er messan Missa Piccola eftir
Gunnar Reyni Sveinsson. Þar not-
ar hann nokkur erindi úr Passíu-
sálmum Hallgríms Péturssonar og
blandar saman öllum stíltegund-
um. Hann semur verkið í kringum
1980 og sem gamall pönkari verð
ég að segja að ég finn í því mikil
áhrif frá þeirri tónlistarstefnu, til
dæmis þessar stækkuðu ferundir
sem verkið byggist svolítið á,“ seg-
ir Hilmar. Auk þess segir hann að
greina megi í verkinu djasshljóma
og þjóðlagastef, Gregorssöng og
austurlenska tónstiga, svo eitthvað
sé nefnt. í messunni leikur Kol-
beinn Bjarnason einleik á flautu og
Kári Þormar á orgel og félagar úr
kórnum syngja einsöng.
Tónleikarnir hefjast kl. 15 í dag
í Skálholtskirkju og verður hluti
dagskrárinnar endurfluttur í tón-
listarstund kl. 16.40 á morgun, áð-
ur en messa hefst.
Lux Illuxit -
Sekvensía Olafs helga
I tilefni af Olafsmessu 29. júlí verður um helgina
sunffln í Skálholtskirkju sekvensía Olafs helffa
Haraldssonar. Njáll Sigurðsson hefur unnið að
athugun á kirkjusöng í íslenskum miðaldahandritum
og skrifar hér um sekvensíu heilags Olafs.
OLAFUR Haraldsson
Noregskonungur féll í frægri
orustu sem háð var sumarið 1030
á Stiklarstöðum í Verdal í
Þrændalögum. Skömmu síðar tóku að
myndast um hann helgisögur og rúmlega
einu ári eftir fa.ll konungs var líkami hans
grafinn úrjörðu og lagður í skrín.
Heilagur Olafur varð brátt
þjóðardýrlingur Norðmanna og breiddist
helgi hans fljótlega til annarra landa í
Norðurálfii, meðal annars til íslands.
Messudagar Ólafs helga eru tveir,
Ólafsmessa hin fyrri 29. júlí (dánardagur)
og Ólafsmessa hin siðari 3. ágúst
(upptökudagur). Virðing hans mun hafa
aukist mjög eftir að erkibiskupsstóll var
settur í Niðarósi um miðja 12. öld og í
dómkirkjunni þar var helgur dómur hans
varðveittur.
Helgi Ólafs var mikil hér á landi. Honum
voru helgaðar rúmlega 60 kirkjur í öllum
landshlutum og Ólafsmessa, cinkum sú
fyrri, var meðal helstu hátíðisdaga
kirkjuársins allt fram á 13. öld. Eftir það
fór helgihald á þessum degi minnkandi
vegna tilkomu innlendra dýrlinga. Eftir
siðaskipti lagðist niður helgihald á
Ólafsmessu hér á landi. Hins vegar héldu
Færeyingar áfram hátíðahöldum á
Ólafsmessu og hefúr hún með tímanum
orðið eins konar þjóðhátíð í Færeyjum.
Helgisöngvar til söngs á Ólafsmessu
hafa varðveist í skinnhandritum sem
skrifuð voru á miðöldum í Noregi, Svíþjóð,
á Bretlandseyjum og á íslandi. Elst af þeim
eru tvö handrit frá miðri 11. öld með
helgitextum án nótna og er annað nú í
British Library í London en hitt í
Cambridge. Tíðasöngur Ólafs helga er
varðveittur í heilu lagi í tveimur sænskum
handritum, öðru 1 Stokkhólmi og hinu í
Skara. Brot af tíðasöngnum er einnig að
finna í norskum handritum og tveimur
íslenskum sem eru þessi:
AM 241 b HI a fol. Eitt skinnblað úr
íslenskri tíðasöngsbók skrifaðri um 1300
eða nokkru síðar, nú í handritasafni Árna
Magnússonar. Á blaðinu er brot af síðari
hluta tiðasöngsins (ad vesperas, ad laudes).
AM 241 b III /3 fol. Eitt skinnblað úr
tiðasöngsbók skrifaðri á síðari hluta 15.
aldar af íslenskum listaskrifara, Jóni
Þorlákssyni að nafni, blaðið er nú
varðveitt í handritasafni Árna
Magnússonar. Jón þessi Þorláksson kom
mjög við sögu ritunar kirkjusöngsbóka,
m.a. skrifaði hann handrit þar sem
varðveittir eru messusöngvar á
Magnúsmessu Eyjajarls (sjá grein í Lesbók
Morgunblaðsins 10. júlí s.l.). Á
skinnblaðinu er brot af fyrri hluta
Ólafstíða (ad matutinas). Texti
tfðasöngsins var prentaður án nótna í
Breviarium Nidrosiense 1519.
Messusöngur á Ólafsmessu, einkum
sekvensían „Lux illuxit", til söngs á undan
guðspjalli, er varðveitt brotakennd í fimm
handritum, þremur norskum og tveimur
íslenskum. Með samanburði handrita og
athugun á endurtekningum laglinunnar er
unnt að ná saman allri sekvensiunni frá
upphafi til enda með texta og nótum, og er
hún alls níu erindi. Textinn án nótna er
jafnframt prentaður í Missale Nidrosiense
1519. fslensk handrit sekvensíunnar eru
þessi:
AM 98 II 8vo. Yngri hluti af tvískiptu
handriti messusöngsbókar, frá síðasta
fiórðungi 15. aldar, nú í handritasafni
Árna Magnússonar. fþessu handriti er að
finna alla sekvensíu Ólafs helga, hins
vegar eru viðkomandi skinnblöð mjög illa
farin, einkum síðustu blöðin, og því vantar
í bæði nótur og texta.
Þjms 3411. Eitt skinnblað úr
messusöngsbók skrifaðri á síðari hluta 15.
aldar af fyrrnefndum Jóni Þoriákssyni.
Blaðið er nú varðveitt í Þjóðminjasafni
íslands. Þar er að finna upphaf
sekvensíunnar, allt fyrsta erindið og
annað erindið að mestum hluta. Efst á
blaðinu, í upphafsstaf textans „Gaudeamus
ornnes", er mynd af dýrlingnum, Ólafi
helga.
Um uppruna sekvensíunnar er ekki
vitað. Talið er sennilegt að textinn sé
ortur af ókunnum höfundi í Noregi á 12.
öld eða um 1200. Laglínan er ekki þekkt
við aðra sekvensíutexta og gæti hún
einnig átt uppruna sinn að rekja til
Noregs á svipuðum tíma. títgáfur söngva
á Ólafsmessu og ritsmíðar um rannsóknir
á þeim er einkum að finna í bókum eftir
Georg Reiss, Erik Eggen og Lilly Gjerlow.
Eftir siðaskipti á miðri 16. öld lagðist
niður kirkjusöngur kaþólsku kirkjunnar
sem iðkaður hafði verið í kirkjum og
klaustrum á Islandi á miðöldum, nema sá
latínusöngur sem prentaður var í fyrstu
útgáfum grallara Guðbrands biskups
Þorlákssonar og ætlaður var til söngs á
helstu hátíðum kirkjuársins. Auk þess var
sunginn latínusöngur við tíðagjörð
skólapilta í Hólaskóla og Skálholtsskóla
ailt fram á 18. öld. Allur annar
kirkjusöngur frá kaþólskum tíma lá í
þagnargildi hér á landi eftir siðaskipti og
mikill bókakostur messusöngs- og
tiðasöngsbóka á skinni var að mestum
hluta eyðilagður miskunnarlaust. Slíkur
söngur var ekki tekinn upp að nýju fyrr
en kaþólskir prestar komu hingað til lands
upp úr miðri síðustu öld og einkum þó
eftir að kaþólskur söfnuður myndaðist og
kaþólsk kirkja var byggð á Landakotshæð
í Reykjavík. Starfsemi þeirrar
kirkjudeildar hefur síðan breiðst út þaðan
til fleiri staða á landinu.
Ekki er vitað til þess að sekvensía Ólafs j
helga hafi verið sungin hér á landi frá
siðaskiptum fyrr en nú undir lok
aldarinnar. Eina undantekningu er þó rétt
að nefna. Sumarið 1979 var sett upp
sýning í Þjóðminjasafni Islands í tilefni af
því að 800 ár voru þá liðin frá fæðingu
Snorra Sturlusonar (1179-1241). Þótti við
hæfi að sýningargestir gætu hlýtt á
einhvern kirkjusöng sem sunginn hefði
verið hér á landi á dögum Snorra. Til þess
var valin sekvensía Ólafs helga. Var hún
búin til flutnings af Helgu Jóhannsdóttur
þjóðlagasafnara og voru nokkrir féiagar
úr Karlakórnum Fóstbræðrum fengnir til
að syngja sekvensíuna inn á segulband í
víxlsöng tveggja söngflokka undir stjórn
undirritaðs. Hljóðritunin fór fram í
Háteigskirkju.
Með flutningnum nú um helgina, sem er
helgin næst á eftir Ólafsmessu hinni fyrri
29. júlí, verður sekvensían „Lux illuxit...“ j
sungin öðru sinni á þessari öld.
Höfundur er tónlistarmaður og starfar í
menntamálaráðuneyti.