Morgunblaðið - 15.07.2000, Blaðsíða 38

Morgunblaðið - 15.07.2000, Blaðsíða 38
38 LAUGARDAGUR 15. JÚLÍ 2000 SKOÐUN MINNINGAR MORGUNBLAÐIÐ r „HITAEININGAOFBELDF4 LOKSINS, loksins er tekið á fitu- og hitaeiningaofbeldinu sem tröllriðið hefur ekki bara íslensku þjóðinni en flestum þjóðum í Vestur- Evrópu um áraraðir. ' Það gengur í stuttu máli út á það að fita og bara fita sé skað- valdur offitu og þar af leiðandi hafa allar ráðleggingar um megrun og fyrirbygg- ing á offitu snúist um herferð gegn fituinn- töku í fæði og ekki alltaf með góðum af- leiðingum. Eg mundi segja þvert á móti í mörgum tilvikum, en ég kem að því síðar. í litlum pistli í Dag- legu lífi 9. júní síðastliðinn tekur Jón Bragi Bjarnason, prófessor í lífefnafræði við Háskóla Islands, á þessu sem hann sjálfur kallar '’„hitaeiningaofbeldi“. Ég fylltist gleði að sjá þennan mann taka á þessu alvarlega máli sem offita er að þróast í með líkamlegum og andlegum fylgisjúkdómum. Hann bendir í pistlinum meðal annars á samband fitu- og sykurbúskapar í líkamanum og sérstaklega á hlut- verk sykurs í offitu. Insúlín er hor- món sem er framleitt í brisinu. Það ásamt öðru hormóni, glucagon, fer með aðalhlutverkið í stjórnun blóð- sykurs. Blóðsykurinn er stöðugar • þirgðir líkamans af skjótvirkri orku. Glúkósi sem er sykra (þrúgu- sykur) berst með blóðinu til vefja sem hafa þörf á orku. Sérstaklega er heilinn og hjartavöðvinn háður sífelldu flæði af glúkósa og þess vegna er líkaminn búinn afar ná- kvæmu stjórnunar- og varnarkerfi sem getur jafnað breytingar á blóðsykrinum. Áður en við förum lengra skul- um við aðeins fara í hvað glúkósi og sykur eiginlega er. Kolvetni er einn af þremur næringarflokkum fæðunnar. Hinir tveir eru prótein eða eggjahvíta og fita. Það er kafli út af fyrir sig. Kolvetni fáum við helst úr korni, mjöli, hrísgrjónum, grænmeti, rót- arávöxtum og ávöxtum. I líkaman- um breytist glúkósi (þrúgusykur) og frúktósi í einsykrur. Súkrósi eða venjulegur sykur, laktósi (mjólkursykur) og maltósi (malt- sykur) breytist í tvísykrur og mjölvi og sellulósi breytist í fjöl- sykrur. Eftir að þú ert búinn að borða hækkar blóðsykurinn í takt við breytingu kolvetna úr fæðunni í ein- og tvísykrur. Líkaminn sér um að flokka næringarefnin hvert frá öðru, kljúfa þau í réttar sameindir á mismunandi hátt. Þau eru síðan melt og tekin upp sem orka og for- ði á mismunandi stöðum í líkaman- um. Niðurbrot eða klofning fæð- . unnar hefst í munninum, heldur áfram í skeifugörninni og lýkur í smáþörmum. Við þetta eykst blóð- sykurinn í blóðinu, klofinn í fyrst og fremst glúkósa. Blóðsykur hækkar. Líkami okkar er mjög skemmti- leg og að mörgu leyti fullkomin hönnun. í fullri auðmýkt má líkja starfsemi hans við Storm P., danska listamanninn sem hannaði líkön af verkum sem voru einhvers konar eilífðarvélar. Þú hreyfir við einum takka eða kippir í spotta og það kemur næstu hreyfingu af stað ^•sem kemur næstu hreyfingu af stað o.s.frv. Út úr þessu kemur svo snilldarlegt verk sem ekki virkar nema öll smáatriðin vinni saman og hver virkni er háð þeirri sem á undan er: Verkun og afleiðing. Og þannig starfar líkaminn á undur- samlegan hátt. Til dæmis blóðsyk- urinn, sem við erum að tala um, 'kveikir í næstu „hreyfingu" sem er insúlínframleiðslan. Því líkaminn „veit“ að það er ekki hentugt og getur haft mjög al- varlegar afleiðingar fyrir hann að hafa of mikinn sykur í blóð- inu. Þannig að insúhn- ið þurfum við að nota til að koma sykrinum úr blóðinu og inn í frumurnar þar sem hann er notaður sem orka. Insúlínið virkar hér á sama hátt og lykill og á frumunum er lás sem bara insúlínið passar í. Blóðsykurinn lækkar og brisið fær þau skilaboð að ekki sé þörf á meira insúlíni í bili, það eru ekki fleiri restar frá síðustu máltíð. Ef mataræði þitt er ríkt af kaffi, franskbrauði, marmelaði, samlok- um og sykri, þ.e.a.s. kolvetnin eru einföld og líkaminn klýfur þau hratt, þá hækkar blóðsykurinn Næring Megrun og megrunar- kúrar ættu að vera úrelt fyrirbrigði, segir Þorbjörg Hafsteins- dóttir, og bendir á að lífsstílsbreyting sé heil- brigðari vinkill. hraðar og meira en ef þú ásamt sömu kolvetnum hefðir borðað trefjar, fitu og prótein. Þú verður kannski eirðarlaus, nervus og í há- um gír. Mikil sykurneysla og „hvítt hveiti-matur“ leiðir af sér óróleika og ójafnvægi í blóðsykrinum sem oft á það til að falla hratt. „Easy come, easy go“-afleiðing. Þú dettur niður í orku, verður þreytt(ur) og pirruð(aður). Þetta ástand getur varað í mörg ár; brisið stöðugt að framleiða insúlín til að leiða of há- an blóðsykur úr blóðinu og inn í frumurnar. Líkaminn er að reyna að hjálpa þér að halda jafnvægi. En svo getur brisið einn góðan veðurdag ekki spýtt út meira af insúlíni. Það er orðið þreytt og sykursýki gerir vart við sig og þarf að fá insúlín „að utan“. En það get- ur verið annað vandamál í gangi hér, sem er of hátt insúlín í blóð- inu. Við töluðum hér að framan um insúlín sem lykil sem passar í rétt- an lás. En ef nú lykillinn er rangur (insúlínið passar ekki) eða lásinn er ryðgaður eða rangur (frumu- móttaka röng ) verður ekkert eða lítið úr sykuryfirfærslu (transport) inn í frumuna. Frumuna vantar sem sagt ennþá mat eða orku og hrópar örvæntingarfull: Ég er svöng! Og líkaminn bregst við með því að framleiða enn meira insúlín - því það er það sem þarf til að fá sykur inn í frumuna - vanalega! Þetta getur virkað á þennan hátt í meira eða minna alvarlegu magni. En hjá þeirri persónu þar sem insúlín og frumulás passa ekki saman hjálpar það ekki til lengdar að líkaminn framleiði meira af insúlíni. Frumurnar eru enn svangar og senda enn skilaboð um meira insúlín. Og þessi persóna verður þreytt af því að orkufra- mleiðslan alveg niðri á frumustigi virkar ekki. Oft finnur þessi pers- óna til svengdar sem ekki lagast við fæðuinntöku, eðlilega þar sem orkan frá matnum nær ekki alla leið inn í frumurnar eða af því að orkan umbreytist ekki í frumunum. Þegar insúlínið virkar ekki sem skyldi í sykuryfirfærslu er talað um „insuline resistance" eða lágt insúlínnæmi. Þetta getur haft margar miður góðar afleiðingar í för með sér. Við minntumst áðan á insúlínháða sykursýki. En insúlínháð sykursýki getur einnig haft aðrar orsakir en lágt insúlínnæmi. Hún kemur oftast fram miklu fyrr í lífinu og er þá kölluð IDDM eða insúlínóháð syk- ursýki. Þó að insúlíns sé krafist er hægt að jafna það með mataræði sem er að nokkru leyti frábrugðið venjulegum sykursýkisráðum. Ráðgjafar sem starfa við óhefð- bundna næringarráðgjöf, eins og undirrituð, eru oft varkárir með mikil kolvetni og glúten og eru sér- staklega vandvirkir við leiðbeining- ar í notkun á réttum fitum. Sam- hengi á milli glútenóþols og sjálfsónæmis er fundið. Og sam- hengi á milli sykursýki og kúa- mjólkur (úr vissum tegundum kúa) er fundið. Önnur afleiðing af lágu insúlín- næmi er offíta. Og við erum komin tilbaka þar sem við byrjuðum. Insúlín er hormón sem leggur orku á lager. Þetta á við um glúk- ósa eða sykur sem við erum komin með á hreint og um fitu sem er sett á lager í fítuvef. Þess vegna getur hátt insúlín- magn leitt af sér offitu og þetta sést hjá um helmingnum af þeim sem þjást af lágu insúlínnæmi. Því eru langt í frá allir sem eru með lágt insúlínnæmi að baslast með allt of mörg kíló. Flestir halda að offita sé afleiðing þess að borða fleiri hitaeiningar (orku) en maður eyðir. Og flest næringari-áð hvað varðar offitu fjalla um að fjarlægja alla fitu (orkugjafa) úr fæðunni. Þeir sem eiga við offituvandamál að etja og ná ekki tilætluðum ár- angri á þessari fitusnauðu en oft kolvetnisríku fæðu eru oft grunaðir um að svindla: „Hún borðar ábyggilega í laumi“ eða „Hann puntar víst aðeins sannleikann um hvað hann borðar þessi“. Offita fjallar um meira en fitu. Sú skoðun að maður verði feitur af fitu og grannur án fitu er algjör- lega úrelt og hefur víða leitt til skorts á fitu af réttri gerð. Fitu sem getur verið nauðsynleg fyrir einmitt þá sem eiga við offitu- vandamál að stríða. Offita getur oft verið ansi flókið mál og hefur að geyma aðra þætti sem ekki eru alltaf augljósir. Það getur verið þáttur tengdur tilfinningum, að það sé ástæða til t.d. að verja sig (með fitu) og það er yfirleitt alltaf skiljanleg ástæða fyrir því, ef þú nennir að hlusta. Aðrir þættir geta verið vökvasöfnun, sem er vel þekkt fyrirbæri í offitu. Ein mögu- leg ástæða, kannski ekki eins þekkt og viðurkennd, er fæðuóþol þar sem vissar fæðutegundir binda vökva í vefjum. Enn annar þáttur getur verið uppsöfnun á eiturefn- um í líkamanum, t.d. þungmálmar, lyf, framandi efni, afgangar af til- búnum áburði frá matvörum og önnur efni sem eru mengandi fyrir líkamann. Megrun og megrunarkúrar ættu að vera úrelt fyrirbrigði. Lífsstíls- breyting er að mínu mati heilbrigð- ari vinkill. Að ná af sér aukakílóum gerist ekki með tveggja vikna kúr tíu sinnum á ári. Að einblína á of- fitu sem einangrað fyrirbrigði er eins og að einblína á bensintankinn á bíl sem fer ekki í gang án þess að athuga hvort batteríið sé dautt. Það þarf að taka á offituvandamál- inu út frá heildarmynd. Hvað nær- inguna varðar er ég með eitt gott ráð að lokum: Sleppið pasta. Pasta! Basta! Höfundur er hjúkrunnrfræðingur og næringar- og heilsuráðgjnfi. Hún er búsett í Danmörku en starfar við rúðgjöf og kennslu íbáðum löndum. Þorbjörg Hafsteinsdóttir JÓHANN KRISTINN RAFNSSON + Jóhann Kristinn Rafnsson fæddist 10. febrúar 1906 í Reykjavík. Hann lést á St. Franciskus- sjúkrahúsinu í Stykk- ishólmi hinn 6. júlí. síðastliðinn. Hann var sonur Rafns Júl- íusar Símonarsonar og konu hans Guð- rúnar Gísladóttur. Systkini Jóhanns: Jón eldri, f. 4.7.1885, d. 17.1. 1971, Sigríð- ur Ingibjörg, f. 6.10. 1894, d. 19.2. 1936, Gísli, f. 20.3. 1896, d. 11.3. 1926. Arnfríður Ágústa, f. 7.8. 1897, d. 3.2.1940, Jón yngri, f. 6.3.1899, d. 28.2. 1980, Helga, f. 6.12. 1900, d. 3.5. 1997, Símon Norðfjörð, f. 16.9. 1902, d.. 3.8.1903, Guðrún, f. 20.2.1904, d. 17.5.1909, Erlendur, f. 12.7. 1907, d. 5.4. 1922. Guðrún, f. 22.3.1910. Jóhann fluttist með fjölskyldu sinni frá Grundarfirði í Stykkis- hólm fimm ára gamall og var tek- inn í fóstur af hjónunum Önnu Maríu Sigurðardóttur og Árna Páli Jónssyni útgerðarmanni. Elskulegur afi minn, þá hefur þú kvatt þetta jarðneska líf. Margar eru góðu minningarnar sem upp koma í hugann á svona stundum. Það var alltaf notalegt að dvelja hjá ykkur ömmu á Bókhlöðustíg, á því heimili þar sem þú ólst upp hjá nöfnu minni Maríu og Árna Páli er síðar varð heimili ykkar ömmu. Áhugamál þín voru mörg og var þér ekkert óviðkomandi. Má þar nefna verkalýðsmál, skógrækt, íþróttir, minjavernd, ljósmyndun, hrepps- mál, flugvallargerð, umhverfismál og margt fleira. Ljósmyndasafni miklu hafðir þú komið þér upp og í upphafi voru í fyrirrúmi gamlar Stykkishólmsmyndir, svo vatt þetta uppá sig og mannamyndir af eldri borgurum voru síðan orðnar þér hugleiknar. Það sem gerir safnið merkilegt er að myndunum fylgja upplýsingar um nöfn flestra sem á myndunum eru. Þetta hefur unnist þokkalega en gaman hefði verið ef þér hefði tekist að klára ljósmynda- safnið þitt sem nú er í eigu Stykkis- hólmsbæjar þar sem verki þínu verður áfram haldið. Byggingu flug- vallar léstu þig mikils varða og margar fórstu ferðirnar fótgang- andi til að líta á verkið og skipta þér af. Það var ávallt mikill gestagangur á heimili ykkar ömmu. Gömlu minn- ingarnar þegar hann Jón bróðir þinn kom og dvaldi hjá ykkur eru eins og lifandi myndir fyrir mér. Þegar við systkinin sátum á hnjám hans og hlustuðum á sögur. Við systkinin vorum alltaf í baráttu um hvert okkar mætti sofa hjá ykkur á „Bókó“ því það var notalegt að vera í rólegheitum hjá ykkur. Þar sem ég var eina stelpan held ég að ég hafi notið forgangs fram yfir bræður mína. Því gleymi ég aldrei þegar ég skírði eldri dóttur mína Unni Eddu. Þú varst svo hissa á nafninu að þú heyrðir ekki seinna nafnið og þú hlóst svo dátt og spurðir hvað barn- ið héti meira en Unnur. Það var gaman að sjá hvernig þú ljómaðir þegar ég sagði þér að Sveinn Arnar hefði fermst í jakkafötunum sem þú keyptir í Köben árið 1966, en við fengum oft að heyra ferðasöguna af Gullfossi. Myndin af ykkur saman sem tekin var 25. júní sl. er góð minning, þú brosandi og hann í fínu jakkafötunum. Börnin mín hafa fengið að hafa ykkur ömmu í uppvexti sínum. Á síðustu vikum hafði heilsu þinni hrakað og var þeim mikið í mun að fylgjast vel með. Það hefur örugg- lega verið þroskandi fyrir börnin að umgangast ykkur gamla fólkið. Síð- ustu mánuðina dvaldir þú á sjúkra- húsinu í Stykkishólmi og þar var allt gert til að þér liði vel. Starfs- fólki á St. Franciskussjúkrahúsi færi ég bestu þakkir fyrir góða um- Helstu störf Jóhanns hafa verið verslun- ar- og skrifstofu- störf. Jóhann kvæntist Unni Ólafsdóttur, f. 23.9. 1910, hinn 26.10. 1935. Synir þeirra eru; Rafn Júl- íus, f. 29.5. 1939, maki Birna Guðríður Pétursdóttir, f. 7.8. 1940. Börn þeirra: Anna María, maki Davíð Sveinsson, Jó- hann Kristinn, maki Arna Bára Arnar- sdóttir, Pétur Árni, maki Ásta Ma- ría Reynisdóttir, Björn Arnar, maki Margrét Bjarman, Rafn Júl- íus, maki Ásta Valdís Guðmun- dsdóttir. Drengur f. 16.3. 1948, d. 16.3.1948. Árni Páll, f. 13.10.1950, maki Sólveig Benjamínsdóttir, f. 21.4.1952. Synir þeirra eru; Þork- ell Ólafur og Benjamín. Sonur Ár- na Páls úr fyrra hjónabandi er Sigurður Páll. Barnabarnabörn Jóhanns eru sextán. Útförin fer fram frá Stykkis- hólmskirkju í dag og hefst athöfn- in klukkan 14. önnun afa og einnig starfsfólki dval- arheimilis aldraðra í Stykkishólmi þar sem hann dvaldi frá mars ’97. Afi minn, takk fyrir samveruna. Ég lærði margt af þér og færi þér góðar kveðjur frá eiginmanni mín- um og börnum. Nú hefur þú kvatt okkur og enginn afi í rúminu eins og hún Silja segir. Takk fyrir allt gam- alt og gott, nú stöndum við saman litla fjölskyldan og reynum að styðja ömmu vel í sorg hennar. Við kveðjum þig með hjartans þökkum. Guð geymi þig. Þín María. Mér nægir ekki að vera til. Ég vil lifa, sagði þekktur sovéskur lista- maður forðum eftir að hann flýði ráðstjórn. Mér kom þetta viðhorf í hug þegar ég frétti lát vinar míns og eldhugans Jóhanns Rafnssonar. Meira en 30 ár skildu okkur Jóa að í aldri, það kom ekki í veg fyrir nána vináttu - loksins þegar fund- um okkar bar saman fyrir rúmum tuttugu árum. Það gerðist eins og hendi væri veifað á miðri Aðalgöt- unni í Stykkishólmi. Sem betur fer var lítil umferð en við töluðum af kappi góða stund eða þar til við átt- uðum okkur á því við tepptum um- ferð. Hvernig fór hann Jói að þessu? Hann kveikti einhvern neista í manni sem logaði lengi á eftir. Ég man ekki eftir neinu sem gerðist í Stykkishólmi í þessari ferð nema spjallinu okkar Jóa. Það er enn þá ljóslifandi og snerist um fólk, gömul hús, Flatey og eyjabúskap. Ein- hverjum mánuðum síðar var ég aft- ur á ferð um Hólminn og bankaði þá upp á eins og Jói hafði beðið mig um og þá kynntist ég Unni Ólafsdóttur, indælu konunni hans. Þau tóku mér ljúflega og í spjalli þessa kvölds og skoðun á mynda- safni Jóhanns Rafnssonar tendraði hann aftur þennan sálarneista sem fylgdi mér eins og vímugjafi í marg- ar vikur á eftir. Jói var galdrakall í mínum huga. Líkt og að smella fingri greip hann orð á flugi og var óðara kominn með áheyrandann í loftsiglingu um söguheima sína. Og það var ekkert smáræði sem þar bar á góma. Hann var lista sögu- maður og söguvalið var gott. Mælskan og látbragðið var með ágætum en til áhersluauka skreytti hann orðalag sitt hressilega með blótsyrðum eins og af barns vana og þótt fyrstu kveðjur sem hann kast- aði á mig væru jafnan ástúðlegar fylgdu fljótlega blótsyrði, mikil kímni og stríðni. Þetta var kryddið hans. Hann blandaði öllu saman í einn sögu-lífselexír. Ég má til með að segja litla sögu, Jóa vegna, þótt hún tilheyri hvorki málfari né sögum hefðbundinna
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.