Morgunblaðið - 29.10.2000, Blaðsíða 22

22 B SUNNUDAGUR 29. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ

Mynd tekin í heimsókn til dreifibréfsfanganna. I framri röð frá vinstri eru Einar Olgeirsson, Sigfús Sigurhjart-
arson, Dýrleif Árnadóttir, kona Ásgeirs Péturssonar, og Hallgrímur Hallgrímsson. I efri röð frá vinstri eru Ás-
geir Pétursson, Eggert H. Þorbjarnarson, Brynjólfur Bjarnason og Eðvarð Sigurðsson.
E nn af dr eifi-
bréfsmálinu
Bresku fangabúðirnar á Kirkjusandi í Laugarneshverfi, þar sem dreifi-
bréfsfangarnir voru hafðir i haldi.
eftir Pétur Pétursson
GUNNAR M. Magnúss rit-
höfundur vann þrekvirki
með ritun bóka sinna er
hann nefndi „Virkið í
norðri". I það mikla ritverk hafa
sagnfræðingar og blaðamenn sótt
fróðleik um atburði og málefni
hernáms- og hervemdarára.
Greinarhöfundur birti nú nýverið
tvær greinar um svonefnt dreifi-
bréfsmál. Þar var vitnað í frásagnir
er skrásettar voru fyrir allmörgum
árum er þess var freistað að afla
upplýsinga hjá ýmsum þeim, sem
tengdust atburðum með einum eða
örðum hætti. Nú verður enn vikið
að þessum sömu málum. Er þá
stuðst við blaðagreinar, bókarkafla,
eigin minningar, en síðast en ekki
síst frásögn Egils Sigurgeirssonar
hæstaréttarlögmanns. Ennfremur
viðtöl við ýmsa sem höfðu náin
kynni af dreifíbréfsmönnum.
Bretar lögðu mikið kapp á að
afla upplýsinga um höfund dreifí-
bréfsins. Var þeim mikið í mun að
komast eftir því hvort höfund þess
væri að fínna í röðum eigin her-
manna. Sækjandi málsins, Sigur-
geir Siguijónsson fékk Snæbjörn
Jónsson bóksala, skjalaþýðanda og
dómtúlk til þess að segja álit sitt á
enskukunnáttu bréfritara:
„Hr. lögfræðingur Sigurgeir Sig-
urjónsson hefír óskað eftir, að jeg
ljeti í ljósi skoðun mína á því, hvort
enskan á dreifibrjefí kommúnista,
því er jeg á sínum tíma þýddi fyrir
rannsóknarlögregluna í Reykjavík,
megi sæmileg teljast. Jeg tel bæði
rjett og skylt að verða við þessari
ósk, og verð þá að láta uppi það álit
mitt, að enskan á umræddu brjefi
megi heita mjög góð, og mjer þykir
í hæsta máta ósennilegt, að brjefíð
sje upphaflega hugsað á íslenzku
en síðan þýtt með hjálp orðabókar.
Þykist jeg trauðla hafa sjeð jafn-
góða ensku á svo löngu máli ritaða
af hjerlendum mönnum.
Reykjavík 13. marz 1941.
Snæbjörn Jónsson."
Helgi Guðlaugsson var einn
dreifibréfsmanna. Hann er nýlát-
inn, blindur og háaldraður. Gunnar
M. Magnúss skráði greinagóða
frásögn um yfirheyrslu er fram fór
í fangelsi Breta á Kirkjusandi. Þar
var þá sonur Arthurs Gook trúboða
á Akureyri, Eric Gook stjómandi.
Um Arthur Gook, sem var
hómópati á Akureyri kvað Ólafur
Jóhann Sigurðsson rithöfuridur er
<-hann var sárþjáður:
Innyfli mín ógnir rífa
ætla ég hreint að verða krúkk
meðöl löngu hætt að hrífa
hjálpaðu mér nú Athur Gook.
Eric Gook beitti ýmsum „meðöl-
um“ til þess að knýja fram játn-
ingu Helga Guðlaugssonar.
-r „Yfirheyrslur, er fóru fram þessa
daga, voru með tvennu móti. Annað
veifið voru hafðar ógnanir, hina
stundina blíðmæli eða jafnvel
barnalegar lokkanir.
- Hér er ekkert hótel, var sagt
við þá, - en ekki mun ykkur þykja
betra að vera fluttir til Englands, -
það er ekki eftirsóknarvert að vera
í fangelsi þar. Okkur er ekkert illa
við ykkur, - við vitum, að það eru
vondir menn bak við ykkur, - þið
eigið að hjálpa okkur til að ná í
mennina.
Fór svo fram um hríð og ekki
gekk rófan.
ófst þá hatrammleg yfir-
heyrsla yfir Helga. Var
Helgi leiddur fram fyrir
Breta, er sat við borð í
réttarklefanum. Bretinn bauð
Helga þá sæti og spurði vingjam-
lega, hvort hann vildi sígarettu.
Helgi kvaðst ekki vilja reykja.
Bretinn: - Við skulum nú jafna
þetta. Hvað hét þessi maður, sem
fékk ykkur bréfið. Segðu nafn
hans, þá er þessu lokið hjá okkur.
Helgi: - Eg veit ekki, hvað mað-
urinn hét.
Bretinn: - Nefndu eitthvert
nafn.
Helgi: - Nei, það get ég ekki.
Þegar hér var komið, skipti
Bretinn skyndilega um tón og
sagði hvasst:
- Þú lýgur þessu öllu. - Eg gef
þér 2 mínútur til umhugsunar!
Dró hann þá upp skammbyssu
og sýndi Helga, að hún væri hlaðin.
Lagði hann síðan byssuna á borðið
og leit á klukkuna.
Eftir tveggja mínútna þögn segir
Bretinn hranalega: - Já, hver er
maðurinn?
Helgi: - Eg veit ekki hvað hann
heitir.
Bretinn handlék þá byssuna um
stund með íbyggnum svip og lét
þar við sitja.
Og Helgi var leiddur út.
Öðm sinni hófst yfirheyrsla í
höstum tóni, en snerist brátt yfir í
vingjarnlegt rabb.
Bretinn sagði þá: - Er ekki vont
að vera hér? Eigum við ekki að
gera kaup? Þetta getur farið að
styttast hér, það er undir þér sjálf-
um komið. - Bréfið getur ekki ver-
ið skrifað af íslendingi, það er í því
mállýzka.
Helgi: - Ég get ekki sagt, hver
maðurinn er.
Bretinn: - Langar þig ekki í ljúf-
fengan mat? - eða viltu vín, - þykir
þér ekki gott vín?
Helgi: - Ég smakka aldrei
áfengi.
Bretinn: - Kannski við skemmt-
um okkur í kvöld, - langar þig ekki
á bíó?
Þannig rabbaði Bretinn um
stund, en Helgi svaraði enn og
sagði, að hann gæti ekki nefnt nafn
mannsins.
Fór þá enn sem fyrr, að Bretinn
gafst upp á þófinu.
Nú kom að því, að Helgi var
fluttur í gömlu fiskihúsin á
Kirkjusandi. Þar voru fyrir brezkir
herfangar. Einn herfanginn, sem
bablaði svolítið í íslenzku, gerði sér
títt að ræða við Helga. Bauð hann
Helga að koma bréfi til venzlafólks
hans í bænum. Þrástagaðist hann á
þessu og grunaði Helga, að hér
væri um gildru að ræða. Langaði
hann þá til að reyna, hvort granur
sinn væri réttur og skrifaði því eft-
irfarandi línur til Björns Guð-
mundssonar kunningja síns og fé-
laga í Reykjavík.
- „Eram í fangabúðum á Kirkju-
sandi, - líður þolanlega, - eram
fimm. Dagsbrúnarstjómin vísaði á
Eggert og Eðvarð.“ -
Það fór sem Helga granaði. Ekki
leið á löngu þar til hann var kallað-
ur fyrir Gook. Hann sagði: - Hver
er Bjöm Guðmundsson?
- Hvað áttirðu við með bréfinu?
Helgi var enn sem fyrr orðfár og
lét engar skýringar í té. Fauk þá
hvatlega í Gook og hreytti hann úr
sér þessum orðum:
- Bezt að þið farið til Eng-
lands. -
Því næst sagði hann við nær-
stadda hermenn:
- Takið hann út og setjið hann
upp á vatn og brauð.
veir hermenn gengu þá
fram og gripu í sinn
hvom handlegg Helga og
leiddu hann út. Var farið
með hann þar upp á loftið í fiski-
húsunum. Én litlu síðar fékk hann
skipun um að þvo sér og raka sig
vel og rækilega. Vora honum þá
fengin þvottatæki og rakáhöld. Var
það síðasta athöfn Helga þar á
Kirkjusandinum, að þvo af sér
óhreinindin, sem fallið höfðu á
Egill Sigurgeirsson (lengst til hægri) tók að sér vörn flestra dreifibréfs-
manna. Það var prófmál hans fyrir Hæstarétti. Egill lýsti gagnasöfnun
sinni þannig: „Ég lá í rúmi Eðvarðs í fangaklefanum en hann gekk um
gólf allan tímann. Hann gekk ansi hratt.“
Bjössi Spánarfari eða Björn Guðmundsson Ieigubílstjóri.
hann í braggafangelsi Bretanna.
Næst lá leið þeirra félaga í steininn
til íslensku lögreglunnar."
Helgi Guðlaugsson og Björn
Guðmundsson (Bjössi Spánarfari)
föðurbróðir Einars Más rithöfund-
ar, ráku um skeið vinnustofu á
Hverfisgötu 50. Þar framleiddu
þeir kerrapoka, svefnpoka og
sitthvað fleira af ýmsum iðnvar-
ningi. Fálkinn seldi framleiðslu
þeirra. Þórann Magnúsdóttir sagn-
fræðingur, sem var gift Birni um
skeið segist muna vel er þeir Helgi
Guðlaugsson og Haraldur Bjarna-
son komu til þeirra hjóna og sögðu
þeim kampakátir frá afrekum sín-
um við dreifingu bréfsins í her-
mannaskála. Bjöm, sem vissi ekki
áður um framtak þeirra félaga og
ákvörðun þeirra um að kynna verk-
fall Dagsbrúnar með þessum hætti
brást með óvæntum hætti við þess-
um tíðindum. Kvað það misráðið að
setja bresku hermennina í þann
vanda að þurfa að óhlýðnast skip-
unum yfirmanna. Taldi Björn
ákvörðun þessa hið mesta glapræði
og fór um verknaðinn hörðum orð-
um. Enginn mundi hafa bragðið
Bimi um hugleysi. Hann var sjálf-
ur hermaður og leit málin öðram
augum.
inar Már Guðmundsson
rithöfundur leyfði góð-
fúslega að birtur yrði
stuttur kafli úr bók hans
„Fótspor á himnum“, þar sem lesa
má út úr lýsingu á frænda hans:
„Guðnýju fannst Ragnar sonur
sinn oft setja Stalín í hásæti guðs.
Þar átti hann ekki heima, sama hve
mikill maður hann var. Enginn
maður komst með tærnar þar sem
guð hafði hælana, því guð gaf son
sinn eingetinn, til þess að hver sem
á hann trúir glatist ekki, heldur
hljóti eilíft líf, en Stalín var bara
maður og hlaut því einn góðan veð-
urdag að deyja einsog aðrir menn.
Nú var Ragnar búinn að renna
tvisvar sinnum á könnuna.
Kaffið var sjóðheitt og rótsterkt.
Þetta vora lífgrös sem bragð var
að. Síðar, í borgarastyrjöldinni á
Spáni, minntist Ragnar þessa kaffi-
tíma þegar hann og aðrir hermenn
úr Lýðveldishernum sátu við járn-
brautarteina, niðurbrotnir, særðir
og lúnir og höfðu ekkert að borða
nema örfáar grjótharðar kexkökur.
„Þá hugsaði ég,“ sagði Ragnar
síðar. „Bara að ég hefði vatn. Þá
myndi ég kroppa ryðið af járn-
brautarteinunum og láta það út í
vatnið. Þá yrði það á litinn einsog
kaffi, að vísu þunnt kaffi, en samt
kaffi...“
En núna sat hann heima við eld-
húsborðið á Ljósvallagötunni.
Hann drakk kaffi og það voru sam-
ræður í gangi.
Móðir hans hafði orðið: „Sam-
eignarhugsjónin er ágæt, held ég,
en aðeins í anda Jesú Krists. Ég vil
að menn séu jafnir og eigi heiminn
með guði og Jesú. Ef guð er í
hjörtum mannanna geta þeir sam-
einast en fyrr ekki.“
„Þetta er nákvæmlega einsog
Stalín hugsar," sagði Ragnar.
„Hann orðar það bara öðruvísi og
vill að við gerum á jörðu það sem
guð gerir á himnum.“
„Vera má að guð sé sósíalisti,"
sagði móðir hans, „en hann er líka
guð. Því megum við ekki gleyma."
Sigrún var stödd á heimilinu
þegar þessar samræður fóra fram.
Hún hafði ekki ánetjast neinum
kenningum, hvorki á meðan hún
dvaldi í Seylukoti né eftir að hún
flutti til borgarinnar, Kommúnism-
inn var henni lokuð bók. Það gekk
til dæmis ekki upp í huga hennar
að heimilisfólkið að Seylukoti færi
á samyrkjubú og þyrfti að borða í
einhverju mötuneyti, kannski alla
leið inn á Selfossi. Sigrún útilokaði
ekki heldur að henni þætti Ari
Verland geðfelldari maður en Jós-
ep Stalín.
„Stalín," segir hún og beinir orð-
um sínum til Ragnars. „Hvað er
svona merkilegt við þennan Stal-
ín?“
„Hann er maður alþýðunnar,"
segir Ragnar.
„Og hvað er svona alþýðlegt við
hann?“ spyr Sigrún.
„Hann ber ekki hálstau," segir
Ragnar.
jössi Spánarfari var góð-
kunningi greinarhöfund-
ar. Margar fleygar at-
hugasemdir hans verða
minnisstæðar. Um móður sína
sagði Björn og ljómaði af aðdáun:
Hún mamma kunni biblíuna alveg
spjaldanna á milli. Alveg eins og
„Litlu gulu hænuna".
Egill Sigurgeirsson var um