Lögberg - 11.10.1945, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 11. OKTÓBER, 1945
Þegar Atomorkan var leyst
FRÁSÖGN UM RANNSÓKNIR
OG ÁRANGUR
Ejtirjarandi grein birtist í ameríska tímaritinu Time þann
þrettánda ágúst, og skýrir frá tilraunum vísindamanna og rann-
sóknum á atomorkunni, en árangurinn af þeim tilraunum kom í
Ijós, eins og mönnum er kunnugt, þegar bandamenn hófu atom-
sprengjuárás á Japan.
Þegar hergagnaskipið Mont
Blanc sprakk í loft upp í höfn-
inni í Halifax N. S. þann 6. des.
1917, urðu menn varir við spreng
inguna í 150 mílna fjarlægð. Við
sprenginguna fórust meira en
1100 manns og tvær fermílur
borgarinnar voru algjörlega í
rústum. Skipið hafði meðferðis
3000 tonn af TNT. Einasta atom-
sprengjan, sem varpað var á
Hiroshima í Japan ekki alls fyr-
ir löngu innihélt hér um bil 7
sinnum meiri kraft en sprengi-
efnið í Mont Blance árið 1917.
Hvernig atomsprengiefnið er
framleitt, er hið mesta leyndar-
mál. En þau grundvallaratriði,
sem framleiðsla þess byggist á,
eru skiljanleg hverjum leik-
manni.
Það var eins og Truman for-
seti komst að orði um að ráða
“hagnýting á kjarnorku jarðar-
innar”. Þessi orka er falin í atom-
inu, frumeindum náttúrunnar.
Atomið er í sjálfu sér óendan-
lega lítill hnöttur út af fyrir sig,
kjarni úr protonum og neutr-
onum, er kringum hann svífa
elektrónur eftir sporbaugum eins
og reikistjörnur kringum sólina.
Ef einn vatnsdropi væri stækk-
aður þangað til hann yðri á stærð
við jörðina, mundi hvert atom
í honum verða á stærð við appel-
sínu. Þó er mestur hluti otoms-
ins tóm, sem elektrónurnar svífa
í. Kjarninn sjálfur er aðeins
miljón biljónustu af stærð at-
omsins.
Skotmarkið.
Kraftur atomsins, “kjarnorku
jarðarinnar”, er falinn í kjarna
þess. Til þess að leysa þann kraft
úr læðingi, verður að kljúfa
kjarnann. Fyrir þá, sem voru að
reyna að kljúfa atomið, varð
kjarninn þannig einskonar skot-
mark. Aðalvandinn var að finna
“kúlu”, sem væri nógu lítil til
og hörð til að kljúfa hann, og
byssu, sem væri nógu kraftmikil
og nákvæm til að hægt væri að
skjóta slíkri kúlu úr henni.
Slíka “byssu” fann hinn stór-
gáfaði Ernest Orlando Lawr-
ence við California háskólann
árið 1932. Hann kallaði hana
“cyklotron”. En þessi byssa gerði
ekki annað en flísa smávegis ut-
an úr kjömunum, sem skotið
var á, en skildi meginhluta
kjarnans eftir og þannig leystist
aðeins lítil orka.
Tilraunin hepnast.
“Neðanmálssögu höfundar”
höfðu löngum haldið því fram,
að ef takast mundi að kljúfa
atomið, mundi öll jörðin springa
í loft upp. Og þó fór svo, að
þegar kom að þessum stóra at-
burði, var það aðeins vísinda-
heimurinn, sem dálítill skjálfti
fór um. Það gerðist árið 1939 á
efnarannsóknarstofu þýzks vís-
indamanns, Otto Hahn, við stofn-
un Vilhjálms keisara í Berlín.
Honum hepnaðist af því að
hann valdi hið rétta skotmark,
atom úr ákaflega sjaldgæfri teg-
und af uraníum (U235), en það
sprengdi hann með neutrona-
straumi. Sprengingin, sem varð,
þegar uraniumatomið loksins
klofnaði, var hlutfallslega mesta
sprenging, sem nokkurn tíma
hafði verið gerð af mannahönd-
um í allri veraldarsögunni. Hún
leysti úr læðingi 200 miljón elek-
trovolt. En þar sem um svo lítið
magn sprengiefnisins var að
ræða, varð sprengingin ekki
meiri en það, að hún hefði ekki
getað drepið flugu á nærliggj-
andi vegg. Þegar styrjöldin
braust út, var sú spurning enn
óleyst, hvernig hagnýta mætti
kjarnorkuna í sprengjur og aðra
hluti.
Kapphlaupið .
í rannsóknunum.
í augum vísindamanna og leik
manna var hin sögulega spreng-
ing á Hiroshima fyrsti verulegi
árangurinn, sem varð í hinu
leynilegasta rannsóknarkapp-
hlaupi styrjaldarinnar. Almenn-
ingur vissi bókstaflega ekkert um
þessar rannsóknir, utan hvað ein
hver orðrómur komst á kreik um
leyndardómsfuila veggi kringum
efnarannsóknarstofur og verk-
smiðjur þar sem verkamennirn-
ir voru kyrsettir um óákveðinn
tíma.
Hópur frægra vísindamanna,
stórir spámenn eins og Niels
Bohr, Lawrence, Arthur Holly
Compton og James B. Conant
voru nefndir í sambandi við
þennan orðróm. Hið svokallaða
“Manhattan fyrirtæki” var feikn-
arlega leyndardómsfullt fyrir-
brigði og hafði bækistöðvar á
víðáttumiklum landssvæðum í
Tennessee, Washington og New
Mexico, þar sem öllum óviðkom-
andi var stranglega bannaður að-
gangur. Þetta fyrirtæki hafði
ekki aðeins forréttindi fram yfir
önnur hvað snerti útvegun á öll-
um efnivörum, heldur voru því
einnig trygðir hinir bestu starfs
kraftar.
Aðalþakkirnar fyrir þessa stór-
glæsilegu uppgötvun, eftir því
sem Stimpson hermálaráðherra
hefir látið hafa eftir sér, ber að
færa “hugvitsmanninum mikla”
efnafræðingnum J. Robert Opp-
enheimer, sem er 41 árs gamall
og starfar við Californía háskól-
ann og iðnfræðistofnunina í
Californíu. Hann hefir lengi ver-
ið í fylkingarbrjósti þeirra, er
fengist hafa við atomrannsóknir
og félagar hans segja um hann:
“Það er enginn vafi á því, að
hann er einn af mestu andans
mönnum veraldarinnar.”
Takmarkinu náð.
Þegar fundin var upp aðferð
til að framleiða atomsprengiefni
í marzmánuði 1941, óttuðust vís-
indamenn að það mundi taka
fjölda ára að fullkomna aðferð
til að hægt væri að framleiða
það að nokkru ráði. Mælingar,
sem voru svo nákvæmar, að þær
mæla 3% af einu milligrammi
(Hér um bil tvo miljónustu af
þunga andardráttar mannsins)
varð að gera. Þann 2. júlí siðast-
liðiim voru vísindamennirnir til-
búnir að reyna framleiðsluna.
Hjá gömlum búgarði í New
Mexico eyðimörkinni fyrir suð-
austan Albuquerque stóð hópur
skjálfandi manna og horfði á
efnafræðinginn Robert Bacher
reyna fyrstu atomsprengjuna.
Vísindamennirnir voru sumir
hverjir miður sín fyrir hræðslu
sakir, en Bacher fullvissaði þá
um, að öllu væri óhætt. Þegar
þeir höfðu hópað sig þarna sam-
an, var hverjum og einum feng-
ið sitt hlutverk að vinna. Þegar
alt var undirbúið, hófst hin eftir
væntingarfulla bið eftir spreng-
ingunni.
Þrumur og eldingar voru
snemma að morgni þess 16. júlí,
þ^gar lokatilraunina átti að gera.
Sprengjan var höluð með mik-
illi varkárni upp í stálkrana,
sem var útbúinn tækjum til að
mæla áhrif sprengingarinnar. í
fimm mílna fjarlægð lágu vís-
indamennirnir á maganum og
biðu með öndina í hálsinum eft-
ir tímamerkinu, sem tilkynt var
frá útvarpsstöðinni í Chicago af
dr. Samuel K. Allison. — Minus
15 mínútur, minus 14 mínútur,
minus 13 mínútur. — Þegar 45
sekúndur voru til stefnu, tóku
sjálfvirk tæki við stjórninni og
vísindamennirnir upplifðu hin-
ar kvíðvænlegustu sekúndur lífs
síns.
Skyndilega heyrðist óskapleg-
ur hávaði. í Albuquerque varð
himinn allur uppljómaður eins
og um miðjan dag væri. Vís-
indamennirnir sáu gífurlegan,
marglitan reykjarstrók, sem
lagði 40.000 fet í loft upp. En
þar sem stálkraninn hafði stað-
ið, var nú aðeins gígur. Hann
hafði bókstaflega gufað upp.
Nýtt alheims dagatal
Árið 47 f. Kr. gerði Júlíus
Cæsar breytingar og endurbæt-
ur á hinu forna 'rómverska al-
manaki, sem byggt var á tungl-
mánuðunum. Til aðstoðar sér við
þessar lagfæringar hafði hann
stjarnfræðinginn Sosigenes frá
Alexandríu, og til þess að fá rétt-
an grundvöll undir hið nýja
dagatal lét hann, 445 daga vera
í árinu 46 f. Kr. (eða árinu 708
eftir stofnun Rómaborgar, en
frá þeim atburði töldu Rómverj-
ar árin). Þegar þetta langa “ár
ruglingsins” (annus confusionis)
var á enda hófst hið svonefnda
júlíanska tímabil, kennt Cæsar,
og miðaðist það við gang sólar-
innar. Var þar ákveðið að árið
skyldi vera 365 dagar, en eftir
hver þrjú ár skyldi vera hlaup-
ár, með 366 dögum, eða þau ár-
töl, sem deilanleg væru með
fjórum.
En nú er lengd ársins, nákvæm
lega talið, 365 dagar, 5 tímar og
46 sekúndur, svo að júlíanska
árið var 11 mín. og 14 sek. of
langt, en sá munur gerir heilan
dag á 128 árum. Þessari skekkju
höfðu menn veitt athygli á kirkju
þinginu í Nikæa árið 325, en það
var Gregorius páfi VII., sem réð
bót á skekkjunni árið 1582.
Þá var skekkjan orðin 10 dag-
ar. Leiðrétti hann hana með því
að stytta árið 1582 um þessa
daga, og skrifa 15. október í stað
5 okt. Þá var og ákveðið að fella
niður þrjá hlaupársdaga á hverj-
um 400 árum, þannig að þau
aldamótaártöl ein, sem deilan-
leg væru með 400 skyldu vera
hlaupár (1600, 2000, 2400 o. s.
frv.)
*
Þetta nýja tímabil sem kallað
var hið gregoriska var tekið upp
1582 í hinum kaþólsku löndum
Italíu, Spáni, Portúgal og Frakk-
landi. í Sviss komst þaó á smátt
og smátt á nokkrum öldum;
sumar kantónurnar tóku það
upp 1582, en síðustu ekki fyrr
en 1812. Flest kaþólsku ríkin í
Þýzkalandi, Flandern og Niður-
löndum tóku það upp 1583, Ung-
verjaland 1587 og Lúterstrúar-
ríkin í Þýzkalandi árið 1700.
Sama ár var þetta tímabil tek-
ið upp í Danmörku, Islandi og
Noregi; var þá fyrsti marz lát-
inn koma næst á eftir 18. febrú-
ar, en dagarnir á milli felldir
niður. Stóra Bretland innleiddi
gregoriska ílmabilið 1752, en
Svíar 1753. Napoleon tók það
upp í annað sinn i Frakklandi
1806 og nam úr gildi tímatal
byltingarmanna. Árið 1873 tóku
Japanir upp tímatalið. Búlgarar
1916, Sovétríkin 1918, Rúmenía
og Grikkland 1924 og Tyrkland
1927.
Þó skortir mikið á, að allar
þjóðir heims noti þetta tímatal.
“Kínverska tímatalið”, sem bygg
ist bæði á sólári og tunglári, er
notað algerlega eða að nokkru
leyti — af 450 miljónum manna
í Asíu, Múhameðs almanakið af
275 miljónum í Asíu og Afríku;
og í Indlandi eru 17 mismunandi
tímatöl, sem 320 miljónir manna
nota.
Tímatal Múhameðsinna hefst
með Hdsjira eða ílóttaári spá-
mannsins frá Mekka til Medina,
en miðast þó ekki við sjálfan
flóttann, heldur frá fyr§ta degi
árs þess er flóttinn varð, nfl.
15.—16. júlí árið 622 e. Kr. 1
Hedsjira-árinu eru 12 tunglmán-
uðir og hefst hver mánuður með
nýju tungli. Tímatal þetta tekur
ekkert tillit til sólarinnar, þann-
ig að á 32x/2 ári hefir hver mán-
uður hreyfst yfir allar árstíðir.
Gyðingar miða ártöl sín við
sköpun heimsins, og hjá hinum
heittrúuðu er nú árið 5704, því
að eldri telja þeir nú ekki heim-
inn, hvað svo sem jarðfræðing-
arnir segja um þetta mál. Ann-
ars var álíka aldur á heiminum
tilfærður í íslenzka almanakinu
til skamms tíma. Gyðingar
byggja tímatal sitt bæði á gangi
tungls og sólar. Samræma þeir
þetta með því að skjóta inn auka
mánuðum hvert þriðja ár, sjötta,
áttunda, ellefta, fjórtánda og
nítjánda ár, á hverju 19 ára milli
bili. Mánuðirnir ery ýmist 29
eða-30 dagar, en dagafjöldinn á
árinu er breytilegur, eftir því
hvort það er 12 eða þrettán mán-
uðir.
Öll þessi mismunandi almanök
valda ruglingi og erfiðleikum,
eigi aðeins í alþjóðaviðskiftum
heldur einnig innan einstakra
landa. Sem dæmi um þetta má
nefna Jugoslaviu, þar sem greg-
oriska tímabilið gildir, í orði
kveðnu og er notað af öllum
opinberum stofnunum. En mest-
ur hluti þjóðarinnar heldur trú
við júlinskatímatalið og notar
það í skiftum sín á milli. Einnig
eru margir Múhameðsinnar í
landinu (að vísu af slafneskum
uppruna), og nota þeir sitt tíma-
tal, en Gyðingarnir — sem flest-
ir eru af sefardiskum (spönsk-
um) uppruna, nota tímatal Gyð-
inganna.
Það væri mikill léttir ef greg-
oriska almanakið yrði tekið upp
í öllum löndum, en áður þyrfti þó
að gera á því ýmsar breytingar,
því að skipun þess er alls ekki
hagfeld.
Aðeins tveir mánuðir saman
hafa sama dagafjölda, nfl. júlí
og ágúst. Aðeins tveir mánuðir
og ágúst, og þó því aðeins að
ekki sé hlaupár. Alltaf verður
að líta á almanakið til þess að
sja hvaða vikudag hvern mán-
aðardag ber upp á. Það væri hag-
felt, ef vikudagana bæri upp á
sama mánaðardag, ár eftir ár, og
þetta er afar auðvelt að gera.
Hugsum okkur skólaleyfin,
sem sífelt byrja og enda á mis-
munandi mánaðardegi, vegna
þess að tilit verðui að taka til
vikudaganna. Eða kaupsýslu-
manninn sem hefir fengið verð-
mæta reynslu af því, hvernig
hann eigi að haga auglýsinga-
starfsemi sinni fyrir jólin. Næsta
ár getur sú reynsla verið lítils
virði, vgena þess að aðfangadag
ber upp á annan vikudag.
í New York er gefið út tímarit
sem nefnist “The Journal of Cal-
ender Reform” og gefur sig að
þessum málum. Og alþjóðafélag
er einnig til, sem berst fyrir lag-
færingu á gregoriska tímabílinu,
og hefir samið tillögu að hinu
svonefnda “Alheims-almanaki”.
Þar er tólf mánuðum ársins
skift í fjóra ársfjórðunga og eru
þeir allir jafn langir. Hvert ár
byrjar á sunnudegi, og hver árs-
fjórðungur líka. Fyrsti mánuður
hvers ársfjórðungs hefir 31 dag,
en hinir 30 daga hver. Þannig
eru 91 dagur í hverjum árs-
fjórðungi og eru þá fengnir 364
dagar. Og í hverjum mánuði eru
jafnan 26 virkir dagar og réttar
13 vikur í ársfjórðungi hverjum.
Þetta verða 364 dagar. — En
dagurinn, sem vantar upp á ár-
ið er svonefndur aukalaugardag-
ur og er látin koma á eftir laug-
ardeginum 30. desember. Þessi
gamlársdagur skal talinn “al-
heimsfrídagur.”
Hlaupársdeginum er skeytt
inn á eftir laugardeginum 30.
júní.
Þetta dagatal er einfalt og hag-
felt og hefir marga kosti. Þar
er samræmi og óbreytileiki. Sá,
sem er fæddur á þriðjudegi á
jafnan afmælisdag á þriðjudegi,
alla æfi. Aðfangadagur og nýárs-
dagur verða jafnan á sunnudegi,
svo að jafnan verður þríheilagt á
jólunum.
Fálkinn.
Hver fann loftvogina?
Torricelli hét maður suður á
ítalíu trúmaður mikill, sem árið
1608 eignaðist sor., er hann
nefndi Evangelisto. Þegar Evan.-
gelisto Torricelli kom til vits og
ára, komst hann í kynni við
Galileo Galilei. og varð bráðlega
aðstoðarmaður hans. Hann var
frábær að þekkingu sinni í
stærðfræði og eðlisfræði, og
mun hafa átt drjúgan þátt í því,
er Galilei húsbóndi hans gerði
á ýmsum sviðum. Meðal annars
jjerði hann ýmsar umbætur á
stjörnukíki Galileis, og á heiður
af því undratæki, ásamt læri-
meistaranum.
Svo er talið, að loftvogln hafi
orðið til, í framkvæmd manns-
andans, árið 1643. Þá var Torric-
elli prófessor við háskólann í
Firenze, sem ýmsir rangnefna
Florenz. Þar var prófessorinn að
gera loftvogir. Hann notaði
kvikasilfur í mæliásinn, en tveim
árum síðar frétti hann, að hinn
frægi þýzki eðlisfræðingur, Otto
von Guericke, væri að sýsla við
samskonar tilraunir. en notaði
vatn til að syna útþenslu, við
misjafnan loftþunga. En loftvog
Guerickes var yfir tíu metra há
pípa, hol að innan og með vatns-
geymi að neðan. Var hún gerð
úr messing að neðanverðu, en
úr gleri að ofan. Vatnsgeymir-
inn, sem pípan stóð í, var lokað-
ur að ofanverðu. Eins og sjá má
af lýsingunni var þetta áhald
Guerickes svo fyrirferðamikið,
að það var vel til þess fallið,
að halda á því sýningar fyrir al-
menning, svo sem oft hefir verið
gert á ýmsu, sem minna máli
skifti fyrir framtíðina. En fólki
þótti skrítið að sjá, að vatnið í
hinni tíu metra háu súlu Gueric-
kes steig jafnan þegar gott veð-
ur kom á eftir, en hneig fyrir
leiðu veðri. Þetta þóttu galdrar.
“Veðurmaðurinn” hans Gueric-
kes varð töfraþing, fólk trúði á
hann — en vitanlega var göldr-
um til að dreifa þarna. Guericke
hlaut að hafa svarið sig sjálfum
djöflinum og lofað honum sálu
sinni, fyrir þessa galdra. Þeir
voru fæstir, sem gátu látið sér
detta í hug, að það væri bara
loftþrýstingurinn, sem væri þess
um hreyfingum á súlunni í gler-
hylkinu valdandi.
Súla Guerickés með vatninu,
sem þarf yfir tíu metra til að ná
að sýna hæðarmun, datt fljótt
úr sögunni. En kvikasilfrið hans
Torricelli stendur enn við lýði.
— Síðan hafa aðrir komið til
sögunnar, og gert loftvogir með
öðru móti. Þeir hafa notað út-
þenslu málmanna til þess, að
gera loftvogir — nákvæmar og
vissar — með vafningsstreng úr
málmi. Á flestum heimilum ver-
aldar, þar sem loftvogir eru til,
er það þesskonar loftvog, sem
sést á veggnum. Aneroid Baro-
meter eru þær kallaðar. Þessi
loftvog er í rauninni gerð úr
blikkdósum, en mismunandi
þensla loksins á dósinni, stýrir
vísi, sem segir til um loftþyngd-
ina, eins og vísir á úri.
Þessar loftvogir eru býsna góð
ar og ábyggilegar til notkunar
almenningi. En veðurstofur og
þvílíkar vísindastofnanir, nota
enn í aðalatriðum uppgötvun
Torricellis: súluna með kvika-
silfrinu. Hún verður einn ábyggi
legustu, einkum síðan hægt var
að gera glersúluna þannig, að
hún yrði ekki fyrir sam- eða
sundurdrætti, sem gæti villt
sjónir úm þann réttan aflestur,
sem veðurfræðingur nútímans
þarf að hafa, þegar hann ályktar
um örsmáa hreyfingu vindsveipa
eða annara fyrirbrigða — í mörg
hundruð kílómetra fjarlægð.
En veðursjár og véðurfræði
eigum við fyrst og fremst loft-
voginni að þakka — og Torricelli.
Á KVÖLDVÖKUNNI
' “Mér þykir leiðinlegt að heyra
að hann Pétur hefir ‘stungið af’
með konuna þína. Eg sem hélt
að hann væri bezti vinur þinn?”
“Hann er það, en hann veit
það ekki ennþá.”
•
I borginni Cleveland í Ohio í
Bandaríkjunum eru llOþúsund
Rauða kross meðlimir. Eru það
fleiri en í nokkurri annari borg
í Bandaríkjunum.
•
Vylin, sem býr til eldspýtur,
var fundin upp árið 1888 af
Ameríkanja, Ebenezer Beecher
að nafni. Nýjustu slíkar vélar
framleiða hvorki meira né
minna en 1,250,000 eldspítur á
klukkustund.
Kaupendur á íslandi
Þeir, sem eru eða vilja ger-
ast kaupendur Lögbergs á
Islandi snúi sér til hr. Björns
Guðmundssonar, Reynimel
52, Reykjavík. Hann er gjald-
keri í Grænmetisverzlun
ríkisins.
GREIÐIÐ ATKVÆÐLMEÐ
C.C.F.
15. oktober
EIRiKUR STEFANSON
íslendingur að æii
MjólkurbúsmáSur við Oak Poini.
Framsýnn og góðum hæfileikum
gæddur.
Eiríkur* Stefánsson
leitar aðstoðar og styrks allra lesenda þessa blaðs í St.
George kjördæmi í fylkiskosningunum, mánudaginn 15. okt.
Hann hefir lofast til að gefa bæði tíma og vinnu, og að beita
öllum kröftum til þess að vilja fólksins verði framfylgt í
þessu fylki eins og honum hefir verið framfylgt í Saskat-
chewan undir leiðsögn C.C.F. stjórnarinnar þar. í því fylki
hefir C.C.F. stjórnin komið meiru í framkvæmd á einu ári,
bændum og verkamönnum til hags, en hin fráfarandi stjórn
hafði gert á öllu sínu kjörtímabili. Sú stjórn vann fyrir hag
einokunar og auðfélaga. C.C.F. vinnur fyrir hag lítilmagn-
ans.
GREIÐIÐ ATKVÆÐI MEÐ
C.C.F.
í Sí. George kjördæmi. merkið kjörseðla yðar þannig:
Lesið stefnuskrá C.C.F. og sannfærist um nauðsynina til
að greiða atkvæði með umsækjendum C.C.F.
Published by C.C.F. ELECTION COMMITTEE, OAK POINT