Lögrétta - 08.01.1919, Blaðsíða 3
LÖGRJETTA
20Í
Eggert Claessen
jrf irr jettannálaf lutningsmaður.
Pósthússtrœti 17.. Venjulega heima
kl. 10—11 og 4—5- Talsími 16.
og var þaS ekki óeSlilegt, því aö hann
híaut aiS finna löngun og hæfileika til
a8 ganga mentaveginn, en af ýmsum
ástæðum hvarf hann frá því ráöi, sá
þá líka, aS þaö var ekki einasta leið-
in til frama. Hann læröi gullsmíöi
hjá Erlendi heitnum Magnússyni gull-
smiö og lauk sveinsprófi meS ágæt-
um vitnisburtSi, og ári síöar setti
hann sjálfur gullsmíSaTíinnustofu á
stofn og rak hana síöan, svo lengi
sem líf og heilsa entust, með góöum
árangri og af 'miklum myndarskap.
Hann var vandvirkur óg góöur smiö-
ur, frumlegur og listfengur, svo aö
hiklaust mátti telja hann meö bestu
smiðum þessa lands í sinni gxein.
Jeg átti fyrir stuttu tal við Rikarö :
Jónsson listamann um Einar, og áleit |
hann aö þaö, sem jeg nú hef sagt,
væri ekki ofmælt, því ef nokkur hefSi
tekið honum fram í iðninni, þá væri
um ai> eins einn aö ræöa, og þetta
álit staöfesta hinir mörgu og fögru 1
smíöisgripir, sem til eru eftir Einar |
víösvegar um þetta land.
Einar var greindur val, skemtinn
og fyndinn í viöræöum og drengur
góöur í hvívetna, enda hvers manns
hugljúfi, er honum kyntist; mátti
engum um bón neita og vildi úr
hverju böli bæta. Hann var frjáls-
lyndur í skoðunum, en áhugasamur
í öllu því, er hann tók sjer fyrir hend-
ur. Hann gerðist fjelagi í G.-T.regl-
unni 1905, var einn af stofnendum st.
Skjaldbreið nr. 117 og einn af hennar
bestu starfsmönnum um langt skeiö,
og fjelögum hans, er þar kyntust
honutn, veröur hann ógleymanlegur.
Einar var íslenskur i anda, elskaöi
íslenska náttúru, enda var þaö hans
besta skemtun aö nota frístundir sín-
ar til aö viröa hana fyrir sjer og
dáöst að henni.
f febrúar 1913 kvæntist Einar
Krístínu Siguröardóttur, fósturdótt-
ur frú Margrjetar M. Olsen. Þau
eignuöust 3 börn, er öll lifa. Heimili
þeirra var fyrirmynd; maöur sá þar
ekki annaö en gleöi og ánægju, eöa
í fám orðum sagt það, er prýöa á
hvert heimili. Margir hafa átt um
sárt aö binda nú á síöustu tímum,
og ástvinir Einars ekki hvað síst. —
Hann er þriöja barnið, sem foreldrár
h.ans missa á besta skeiöi. En þau
hafa borið þaö alt meö hugprýði, þótt
nú sjeu þau orðin öldruö og mædd.
30 ár eru stutt æfi, en sú æfi getur
samt verið eins nytsöm og aðrar
miklu • lengri, og jeg er ekki í vafa
um nytsemi æfi Einars. Vinir hatts
og fjelagar harma að missa hann svo
ungan frá nógu verkefni og mörgum
áformum, en þeir geyma minningu
hans og vita, aö meö honum hvarf
fjölhæfur og góöur maöur.
Felix Guðmundsson.
Tíu sögur.
eftir Guðm. Friðjónsson.
Bókaverslun Sig. Krist!-
jánssonar.. Rvík 1918.
Vert er að nrinna á þaö, aö nefndar
sögur fást nú keyptar í öllum bóka
búöum. Margt er hægt að læra af
sögum Guðmundar, og eru þær holl-
ar íslenskri þjóö. Segir hann oss ó-
beinlinis hvað vjer eigum aö gera og
hvaö vjer eigum aö varast. — Fyrsta
sagan er „Afi og amma“. Hún ætti
aö koniast í IV. eða V. hefti lesbók-
ar unglinga vorra. Aðra söguna, „Mal-
poka-Manga“, þurfa allar konur aö
lesa, því aö ýmislegt gætu þær all-
flestar af henni lært. Þriöja sagan er
„Ábyrgð“. Er hún ein allra-besta sag-
an í bókinni. Hún er tekin úr þjóð-
lifi voru, eins og hinar, svo ljót sem
hún er. Og hollara væri æskulýö vor-
um að læra þessa sögu utan bókar,
en sumar ritningargreinarnar. „Frá
furöuströnd" nefnir höfundur fjóröu
söguna. Vel er hún sögð, eins og allar
hinar, einkar-þjóðleg 0g all-merki-
leg. „Neistaflug" bregður ljósi yfir
algenga þjóöfjelagssvívirðíngu, sen\
hversdagslega gengur dulklædd meöal
vór. Sjötta sagan heitir „Geiri hús-
maöur“. Er þaö góð saga og heföi
mátt vera lítið eitt lengri. „Manna-
mót“ er römm ádeilusaga, lifandi
mynd, sem margir kannast við. Knje-
Hvað eru
Bifur-borð?
(Beaver Board).
Svar:
Bifur-borð eru þykkur pappi, búinn til í Ameríku á sjerstakan efnafræð-
islegan hátt og er notaður til klæöningar innanhúss í staö
panels.
Bifur-borð útiloka algerlega allan raka.
Bifur-borð gera húsin hlý.
Bifur-borð brenna seint og tefja fyrir eldi.
Bifur-borð spara mikiö vinnu, þar eð þau eru í plötum af öllum stærö-
um sem fljótlegt er að setja upp.
Bifur-borð má nota jafnt í steinhús sem timburhús.
Bifur-borð eru notuö víðsvegar um heiminn, þó langmest i Bandaríkjun-
um og Canada.
Bifur-borð reynast svo vel, aö sá sem einu sinni ndtar þau, vill ekki
framar panel til aö klæöa hús sitt meö að innan.
Bifur-borð eru mikið ódýrari en panel.
* Athugið aö bifur-merkið sje á hverri plötu.
Miklar birgðir fyrirliggjandi hjer á staðnum.
Friðrik Nánari upplýsingar gefa Aðalumboðsmenn á íslandi Magnússon & Co
Heildverslun.
Austurstræti 7. Sími 144. Reykjavík.
setur höfundur þar ungmennafjelags- !
gorgeirinn og lýðkennaragambrið, >
Endir sögu þessarar er nokkuð æfin- j
týrakendur og stingur í stúf við veru-
leik sögunnar. Þá kemur besta sagan
í bókinni, „Jarðarför“. Líklega er
hún mesta listaverk höfundarins. En
hvers vegna lætur hann hjónin setj-
ast á kistuna, er þau hvíla sig á leiö-
inni til kirkjunnar? Seljalandshjónin
voru búin að leggja meira á sig, en
að setjast á fönnina. — Til eru þeir,
sem heföu kosið söguna sextán lín-
um styttri — og munar litlu. „Tólf-
kóngavit“ er níunda sagan í röðinni.
Hún er þarft kjaftshögg á atkvæða-
verslun, öfgar og lygar í landinu, en
betur heföi Guðmundur getað fylgt
því eftir. — Margar eru myndirnar
fagrar í „Hyllingum“, síðustu sög-
unni, en betur heföi höfundur getað
mótað þær. —■
Allar þessar tíu sögur eru r j e 11-
nefndar sögur, og vangá er að
segja engan skáldskap í ádeilusög-
unum.
Einn er sá kostur, af mörgum, sem
„Tíu sögur" hafa, aö þær eru ekki
ritaðar til þess að eins að rita. —
Hjer skal ekkert sagt úr sögunum.
Alþýða á að lesa þær sjálfar; þær
þroska hana.
Hallgr. Jónsson.
Skammdegi.
Kaldir vindar kemba fjúk
á klökugu bæjarþaki.
Móðir dagsins, sól, er sjúk,
sefur að fjallabaki.
úti er þögult' alt og bljótt.
En í hásal kvelda
kyndir voldug vetramótt
vafurloga elda.
Brúnadökk í blárri höll
brennir köldum ljósum;
situr við og saumar öll
svellin gyltum rósum.
Veröld dagsins virðist mjer
verða smærri’ og smærri,
því af nóttinni’ opnuð er
önnur miklu stærri.
Gefur hugmynd guðs um þrótt
gagnvart moldarbarni
einn að vera á auðn um nótt
úti á vetrar hjami.
Þreytt af leit um loftið hatt
líknar, sorg að hugga,
gleður augað lítið, lágt
ljós í stofuglugga.
Veröld drotna heims er hjam,
heiðstirnd hvelfing nætur;
þín ei, maðkur, — moldar bam
máttarveikt, sem grætur.
Þeim mun verða stríðið strangt,
er stefnir burt frá sólu
og sjer hættir alt of langt
inn í geima njólu.
Nú er fokin flest í skjól
fönn í köldum vindum,
en gott að líta gull þitt, sól,
glóa’ á efstu tindum.
Þ. G.
Ágrip
af Islenskri málfræði.
eftir Halldór Briem, -
þriðja útgáfa endurskoð-
uð. Bókav. Guðm. Gama-
líelssonar. Rvík 1918.
Fyrsta útgáfa ágrips þessa kom
út 1891, en önnur 1910. Var þeim vei
tekið. Höfundur er margfróður og
gamall kennari. Málfræði hans hefur
þótt góð kenslubók. Hefur hann gert
sjer mjög mikið far um, að gera
kenslubók þessa sem allra-best úr
garði. Svo vel hefur honum tekist að
segja frá efni því, Sem um ræðir, að
fróðleiksfúsir unglingar geta lesið
bókina sjer til fulls gagns, án kenn-
ara. En skýringar, dæmi og leskaflar
gera bókina dýra. Bókin mun ætluð
lægri skólum vorum. Hefur hún það
fram yfir sumar þeirra, sem fyrir
eru, að, hún er ábyggilegri. í þessari
útgáfu hefúr höfundur bætt úr smá-
göllum, sem á voru hinum fyrri.
Vel er bókin nothæf í barnaskólum
þeim, sem ætla móðurmálinu boðleg-
an stundafjölda. Höfundur hefur bætt
við nokkrum lesköflum í þessari út-
gáfu. Eru leskaflarnir sjerstaklega
■þarfir þeim, sem engan hafa kennara.
Höfundur vill sitt besta gera fyrir.
þá, sem nema bók hans. Fyrst segir
hann skiljanlega frá, því næst tekur
hann útskýrandi dæmi, — eins og
vera ber — og loks fellir hann ýmis-
legt í stuðla, sem ilt er að íuuna, en
rnuna þarf. Verður nemendum þetta
til gagns og gamans. En óþarfar eru
tvær vísurnar af þremur á bls. 10 og
11. Fyrsta vísan á rjett á sjer. Höf-
undur notar nokkur ný heiti á mál-
fræðishugmyndum. Var það engin
nauísyn, því að g-ömlu heitin gátu
dugað enn. Fyrst höfundur kastaði
hluttaksorðinu átti hann heldur að
taka í staðinn lýsihátt Jóns Ólafs-
sonar en búa til lýsingarhátt, sem er
cmunntamara orð.
Nú leggur höfundur niður orðið
tillíking, en tekur samlögun eftir
prófessor Finni Jónssyni. Prófessor-
inn fylgir samlöguninni að heiman, í
málfræði sinni, með þessari skilgrein-
ingu: „Samlögun er i því fólgin, að
samhljóður á undan ólíkum samhljóð
tekur hans hljóð.“
Mátti þá ekki kalla þetta fyrir-
brigði hljóðtak?
Það er annað og meira en samlög-
un, að einn samhljóður tekur hljóð
ólíks samhljóðs, það er ekki í sam-
lögum gert, það er traustatak annars
aðilja, sannnefnt hljóðtak.
Æskilegt hefði verið að hafa á-
fram gömlu heitin á tíðum sagna, sem
höfundur lætur prenta til skýringar.
Höfundur, hefði átt að nefna máls-
grein og skilgreina hana í kaflanum
um höfuðsetningar og aukasetning-
ar.,E)u þetta kemur ekki að gjaldi,
þegar kennari er í verki með.
Gamla visan á bls. 121 er nú ekki
orðin í samræmi við latínuframburð-
inn í mentaskóla vorum. —•
Þarflaust er að geta þess, að
komma merkir aldrei kapítula og
punktur aldrei vers.
Höfundur notar rjettritunina, sein
lögboðin er í ár. — Og er það sjálf-
sögð löghlýðni..
Kennarar æskulýðsins eru vafalaust
kunnugir Málfræði Briems. En rjett
er að vekja athygli þeirra á þriðju
útgáfu endurskoðaðri. Og óhætt er
að benda þeim á bók þessa, sem
kynnast vilja málfræði íslenskrar
tungu. Þessi bók er ljett og aðgengi-
leg, góð til undirbúnings, áður en
lesin er málfræði Finns, sem er með
öðru sniði og mun þyngri.
Höfundi ber að þakka vinnu og
vandvirkni, en útgefanda framkvæmd.
Hallgr. Jónsson.
Tapast hofur
glórauð hryssa, tveggja vetra, mark:
sneiðrifað aftan hægra, sýlt vinstra.
Sá, sem verða kynni var við hross
þetta, geri svo vel að láta mig vita.
Þingskálum, Rangárvöllum.
Filippfa H. Sæmundsdóttir.
Frá alda öðli.
Eftir Pál Þorkelsson.
(Framh.)
Töluliður 1 felur ekki neitt það
í sjer, er nokkurt sönnunargildi hefur.
í þessu hjer umrædda sambandi,
þá virðist ekki með öllu óviðeigandi
að- geta þess, að orðið: „öld“ er upp-
runalega dregið af: „aldur“ (áge), en
aftur er orðið aldur komið af sagn-
orðinu að „ala“ (naitre, engendrer).
Af því, sem hjer að framan er ritað
um orðið „öðli“, þá má telja það full-
sannað, að öðli geti á engan hátt haft
hina sömu upprunamerkingu og orð-
in: aðal[l], eðli, óðal, — ef það ann-
ars getur þýtt nokkurn skapaðan hlut
eins og það kemur fyrir í þeirri mynd
og meikingu sem það er viðhaft?
Það lætur nærri sanni, að ætla megi,
að það sje einskonar vafa- og van-
meta-orð (un mot dubitatif) í íslenskri
tungu, sem sje að eins bögumæli eitt
og ekkert annað. Meðal annars sjest
þetta einna ljósast á því, þegar sagt
eða skrifað er: „óðalsbóndi“, sem er
hárrjett íslenska, — þá er illmögu-
ltgt að segja: aðalsbóndi, ,— hreint
ekki: eðlisbóndi, — en algerlega ó-
mögulegt að segja: öðlisbóndi.
Eins og þegar hefur verið sýnt
fram á, og vafalítið, — ef ekki vafa-
laust — algerlega sannað, að orðin:
„öðli“ og „óðal“ eigi hvorki sam-
stofna, samgilda nje heldur nokkra
frumstæða uppruna rót að rekja hvort
til annars, heldur sje öðli — eins og
þegar er skýrt frá — beinlínis bögu-
mæli eða latmæli (patois) af þágu-
falls-eintölunni (datif singulier) af
„röðull“ þ. e. röðli = sól, og skal
því hjer með gerð nokkuð ljósari
grein fyrir þesari tilgátu.
í því sambandi, sem hjer um ræð-
ir, er allra-fyrst að geta þess, að sú
tilgáta manna um: „öðli“, að það sje
þágufalls-eintala af: „aðall“, þá hlýt-
ur það að vera alveg rammskökk til-
gáta, — því þágufalls-eintalan af að-
all er: aðli (ekki: öðli); — auk þess
sem trauðla mun hægt að finna eitt
einasta tilsvarandi karlkynsorð i ís-
lensku, er hafi algerlega samstæða
hljóðvarps- og fallhneigingu við hina
ímynduðu eintölu-þágufallsmynd:
„öðli“ af aðall. Hið sama er að segja
um orðin: kapall, vaðall, kaðall, bag-
all; þágufalls-eintala: kapli, vaðli,
kaðli, bagli, (bagali), en ekki: köpli,
vöðli, köðli, bögli, o. s. frv.
Aftur á móti er hljóðvarpsbókstaf-
urinn „ö“ viðhafður í þágufalls-fleir-
tölu núnefndra orða, nefnilega: kap-
all, þgf. köplum; vaðall, þgf. vöðl-
um; kaðall, þgf. köðlum; bagall, þgf.
böglum, o. s. frv.
. Öldum saman virðast menn yfir-
leitt, jafnan hafa blint og íhugunar-
laust látið orðið: „Öðli“ ranglega
þýða: byrjun, uppruna, upphaf, sem
er óefað í alla staði lokleysa ein, —
auk þess, að gefa því samstofna- og
samgildismerkingu við: aðal og eðli,
er þó óneitanlega tekur út yfir allan
þjófabálk.
Hið alkunna latneska orðtak: „no-
mina si nescis, perit et cognitia re-
rum“, á íslensku: þekkist ekki heiti
hlutanna, þá þekkist ekki heldur eðli
þeirra, — virðist með fullum rjetti
geta heimfærst upp á þessa íslensku
orðleysu (jargon eða: baragouin)
„öðli“.
Jafnvel þó að orðin: aðal[l], eðli
gætu, ef til vill óbeinlínis þýtt ems
konar upphaf, uppruna eða eigin, o.
s. frv., ef ræða væri um einhverja
andlega eða líkamlega lifveru, er
bæði hefði meðvitund um sitt eigið
líf og sína eigin tilveru, eða þá, ef
ræða væri um verulega, efnabundna,
hlutkenda, sýnilega og áþreifanlega
hluti, o. s. frv., en þegar átt er við
tímann, sem liður hraðfara og við-
stöðulaust áfram i alrýmis-djúpi
geimsins, þá myndu menn á engan
hátt geta viöhaft þessi orð á islensku
eða tilsvarandi á nokkru öðru mæltu
máli, — sökum þess að tíminn einn
út af fyrir sig er í þessari merkingu
beinlinis og i sjálfu sjer að eins hug-
kend og lögunarlaus hugtaksmynd og
þess vegna algerlega óeðlis- og óefn-
isbundinn hlutur o. s. frv.
Það virðist naumlega nokkur efi
geta leikið á þvi, að orðið aldaöðli
eða: alda-öðli eða: alda öðli — í
þeirri mynd og merkingu, sem það
er og jafnan hefur verið viðhaft — sje
að því, er til „öðli“ kemur — að eins
alþýðlegt latmæli eða málvilla úr:
alda-röðli, og er „röðli“ hjer — eins
og alloft hefur verið tekið fram þágu-
falls-eintala af: röðull, = sól i ljóða-
máli og viðhafnarstíl; en aftur á móti
er: „alda“ eignarfallsfleirtala (géni-
tif pluriel) af öld, (siécle) = röðull
(eða sól) aldanna.
Þannig liggur beint og bert fyrir
hverjum þeim, er íslenska tungu mæla
og skilja, að hið íslenska orðtak: „frá
aldaöðli“ hlýtur að vera afbökun úr:
frá alda-röðli, þ. e. frá því allra-fyrsta
augnabliki, þá er alheimssólin reis úr
úthafi tímans, og morgunroðinn og
geislar hennar ljómuðu við hafsbrún
jarðbúanna (des terriens), smbr.:
„ár vas alda þat es ekki vas“ [Völu-
spá], þ. e.: ljós aldanna skein, sem
aldrei fyrr hafði skinið, smbr. á ís-
lensku: morgiöis-ár, = morgunljós,
| smbr. á latínu: „aurora“; á grísku:
heos ; á frönsku : aurore, smbr. á ísl.:
ár-roði eða árroði, í orð-fyrir-orðs-
I merkingu: ljós-roði o. s. frv.
! Hið latneska orð: „aurum“, sem
þýðir gull — á að öllum líkindum
upphaflega rót sína og heiti sitt að
rekja til hins purpura- og rauðgula
litar árroðans, er þýðir í orð-fyrir-
orðs-merkingu: roðaljómi ársólar-
innar, — á latínu: „aurora“. (Sjá hjer
að ofan), — sökum þess að sjálfur
morgunroðinn og ljómi hans hafa
ócfað verið til löngu „áður en fjöllin
voru til“, — og hinir allra-fyrstu
frum-mannbúar heimsins eða jarðar-
innar hafa áreiðanlega, hvorki þekt
gullið nje heldur ljóma þess, og allra-
sist hið innra verðmæti, er í þvi felst;
en aftur á móti hafa þeir eflaust æði-
snemma á tímum gert sjer ljósa grein
fyrir hinum geislum-stráða purpura-
lit morgunroðans, — undrai-fegurð
hans og ljóma.
(Framh.)
Frjettir.
—-----i }
Stjórnarráðið. í stað Jóhanns heit-
ins Kristjánssonar ættfræðings, er
Guðbr. Magnússon, áður ritstj. „Tim-
ans“, orðinn skrifari á 2. skrifstofu
stjórnarráðsins.
Taugaveiki hefur gert vart við sig
hjer í bænum, en er sögð væg. Talið
er, að hún hafi flutst með mjólk frá
einum bæ í Mosfellssveitinni. — Áð-
ur var ekki rjett sagt frá hjer i blað-
inu um taugaveikina á Hvítárbakka í
Borgarfirði. Hún kom þar upp eftir
að inflúensan hafði komið þangað,
en var væg, og er síðast frjettist það-
an, voru þeir, sem veikst höfðu, í aft-
urbata.
Nýárssundið. í þetta sinn tóku 5
þátt í þvi. Erlingur Pálsson sund-
kennari vann nú kappsundið í 5. smn
og hlaut Grettisbikarinn þar með til
eignar. Hann synti nú 50 stikurnar
á 34 sek., en næstur honum varð Jón
bróðir hans, þá Pjetur Árnason, nærri
því jafn honum, og Guðl. Ó. Waage
og Þorgeir Halldórsson urðu jafn-
fljótir (52 sek.). Sjávarhiti var I st.
v