Vísir - 06.11.1959, Blaðsíða 4

ISifc
Föstudaginn 6. nóvember 1953
Líkan a£ herskipi frá fyrri liluta 16. aldar.
Þorkell Sigurðsson:
Þegar Ésland var boðið
Hinrik VIII til kaups.
VI.
Hinrxk VIII. tekur við
konungdómi í Englandi.
ítökum Englendinga á íslandi
byrjar að hraka og þau glatast
að fullu um miðja 16. öld.
Enginn enskur konungur mun
hafa haft eins mikil afskipti af
Islandsmálum og hinn sögu-
frægi konungur, Hinrik VIII.
Því þótt sagan geti hans aðal-
lega vegna kvennamála hans,
þá var hann um margt stór-
merkur konungur, sem setti
svip á samtíð sína. En þótt hann
hafi lagt drjúgan hlut að upp-
byggingu enska heimsveldisins,
þá fór svo, að þau ítök, sem
Englendingar höfðu náð með
ofbeldi á íslandi á 15. öld, glöt-
uðust að mestu eða öllu leyti
í stjórnartíð hans. Þá átti hann
kost á því að fá ísland keypt,
ef hann hefði þá viljað gera
þau kaup við Danakonung, -og
einnig að fá það sem veð eða
tryggingu, ef hann hefði viljað
lána Danakonungi tiltölulega
lága fjárhæð. Við megum þakka
forsjóninni fyrir að hann tók
ekki því boði.
Þegar Hinrik VIII. tók völd
22. apríl 1509, var Englending-
um samkvæmt lögum bannað
að sigla til íslands, en þeir
sigldu þangað samt eins og að
framan er sagt, þrátt fyrir öll
bönn. Þá höfðu þeir stundað ís-
landssiglingar í rétt 100 ár, eft-
ir því sem næst verður komizt,
og oftast í heimildarleysi. —
Fyrstu lögin, sem Parlament
hins unga konungs tók fyrir
eftir valdatöku hans, fjölluðu
meðal annars um afnám lag-
anna frá 1429, sem fjölluðu
um bann við verzlun og fisk-
veiðum Englendinga við ísland
og aðrar nálægar eyjar að við-
lögðum þungum refsingum. En
þar segir meðal annars, að þegn-
ar hans hafi um langt árabil
leitað til íslands til fiskveiða
og oft hlotið harkalegar refsing-
ar, bæði líkamlegar og efna-
hagslegar. Nú er ókunnugt um,
að nokkur hafi á undangengnu
tímabili hlotið refsingai- fyrir
að brjóta þessi lög frá því um
1464, en ónógar rannsóknir á
skjölum tímabilsins geta verið
2. grein.
orsök þeirrar vanþekkingar.
Annars hafði lögunum frá 1429
sjaldan verið beitt til að hindra
siglingar Englendinga lil ís-
lands heldur kröfðust Englands-
konungar þess aðeins að þegnar
þeirra kejrptu sér undanþágur
hjá þeim. Játvarður IV, var tal-
inn einkar örlátur á slík leyfis-
bréf. Eftir 1449 gátu Englend-
ingar siglt til íslands á lögleg-
an hátt, ef þeir höfðu keypt sér
leyfi Englands- og Danakonungs
og greiddu auk þess tolla og
skatta af verzlun sinni og fisk-
veiðum. Á þessu varð engin
breyting við samningana 1490.
En um þær mundir eru íslands-
siglingarnar orðnar svo frjáls-
ar og almennar, að Englending-
ar eru hættir að sækja um leyfi
til þeirra hjá konungi. Síðasta
leyfisbréfið, sem tekizt hefur
að ná í, er frá 1478, veitt Jo-
hannesi Foster, kaupmanni frá
Bristol. Lögin frá 1429 eru því
í raun og veru fallin um sjálf
sig, en lögin eru þó í gildi á
meðan þau eru ekki afnumin.
Afnám þeirra var því hinum
unga konungi kostnaðarlaust
vinarbragð við fjölmenna stétt
sæfara í hafnarborgum Austur-
Anglíu.
Heimildir benda á, að aldrei
hafi jafnmörg ensk skip sótt til
íslands til verzlunar og fisk-
veiða sem á fyrstu áratugum
16. aldar þar til loks á 19. öld.
Til er skýrsla um enska íslands-
flotans 1528 og telur hann þá
149 skip, og eru þau öll frá
hafnarborgunum á austurströnd
Englands, frá London til Bost-
on. Um þær mundir telur Fult-
on, að samanlögð tala fiskiskipa
í enskum hafnarborgum hafi
verið 440 skip. Ekkert bendir
til, að enski íslandsflotinn hafi
verið óvenjustór þetta ár, en
hann átti ekki eftir að stækka.
En liann er yfir Vz af öllum
enska skipaflotanum. Englands-
konungar hþfðu allt frá dögum
Richards III. látið sér annt um
íslandsflotann, því hann færði
þeim nokkrar tekjur.
Hinrik konungur hafði ekki
einungis tekjur af íslandsflotan-
um heldur einnig útgjöld, því að
í styrjöldunum við Skota og
Frakka þarínaðist hann her-
skipaverndar. Þrátt fyrir slíkar
öryggisráðstafanir tókst Skot-
um að hremma nokkur ensk
skip á leið frá íslandi árið 1524
konungi og Lord Wolsey til
mikillar armæðu. Flotaverndin
mun aldrei hafa náð lengra
norður en til skozku eyjanna.
Þar fyrir norðan biðu íslands-
flotans að vísu ýmsar hættur
eins og síðar verður skýrt frá,
en gegn þeim aðilum, sem þar
var að mæta, beitti Hinrik ekki
flota sínum.
vii
Átök og ofbeldi fœrist í aukana.
Hansamenn koma til sögunnra.
Friðarsamningur og verzlun-
arlöggjöf íslendinga frá 1490
breyttu litlu um athafnir
enskra sæfara við ísland. Á-
rekstrar voru tíðir þar norður
frá á milli kaupmanna og um-
boðsmanna Danakonungs, sem
gekk illa að kalla inn tolla og
skatta af verzluninni. Einkum
eru enskir sæfarar bornir þung-
um sökum. Á árunum 1511—-
1514 ræna Englendingar nokk-
ur Hansaför í íslandsferðum.
Þeir drepa umboðsmann kon-
ungs á íslandi og nokkra sveina
hans og vinna önnur hervirki.
Enskir víkingar eru sakaðir um
að ræna dönsk kaupför á leið
til Spánar og Frakldands. Af
þessum ástæðum gerði Kristján
II. út legáta á fund Hinriks
VIII. árið 1514. Krafðist hann
skaðabóta fyrir hervirki Eng-
lendinga, sama- verzlunarfrels-
is í Englandi, til handa dönsk-
um kaupmönnum, eins og
Hansamenn nutu þar í landi,
og nýrra samninga um frið milli
ríkjanna.
Erindrekum Danakonungs
hafði jafnan verið vel tekið við
ensku hirðina og svo var enn.
Hinrik VIII. ritaði Kristjáni
konungi vinsamlegt bréf og
kvaðst mundu fela aðmírál sín-
um og parlamenti að fjalla um
kærumál hans, og láta hegna
þeim, sem sekir reyndust um
óhæfuverk. Ekkert er kunnugt
um efndir á þeim fyrirheitum.
Hins vegar endurnýja konung-
arnir samningana frá 1490 árið
1515. Við þá samningagerð er
hvergi minnzt á skaðabóta-
kröfu Kristjáns konungs. Krist-
jáni öðrum hefur verið ljóst, að
ekki var einhlítt að kæra og
semja við ensku stjórnina um
athafnir þegna hennar við ís-
land, sökum þess, að árekstr-
arnir stöfuðu af því hvað um-
boðsstjórn hans var lítils megn-
ug. Árið 1514 kærði konungur
meðal annars yfir því, að Eng-
lendingar hlæðu hervirki á ís-
landi og vildu koma undir sig
landinu. Sú kæra var ekki ný
tilkomin, því að íslenzki land-
stjórinn hafði oft áður kært yf-
ir virkisgerð Englendinga. Svo
sem í Vestmannaeyjum 1425
(Ákæruskjal Hannesar Pálsson-
ar).
Árið 1515 sendi Kristján II.
Sören Nordly, helztu sjóhetju
Dana, sem höfuðsmann til ís-
lands. Honum var meðal annars
falið að reisa tvö virki, annað
í Vestmannaeyjum, en hitt að
i konungsgarðinum á Bessastöð-
um. Ekkert varð úr virkisgerð
höfuðsmans, og 1517 varð
, Kristján konungur að leysa
[ hann frá störfum og fá honum
annað að sýsla. Nú sneri kon-
ungur við blaðinu í íslands-
málunum og gerði út nýjan
sendimann á fund Hinriks VIII.
til samninga við hann.
Sem fyrr átti sendimaðurinn
að fjalla um spellvirki, sem
Englendingar valda þegnum
Danakonungs í Danmörku, Nor-
egi og á íslandi. En þar með er
erindi hans ekki með öllu lýst.
Meðal erindisbréfa hans í
danska ríkisskjalasafninu er
sérkennilegt plagg, „De werwe
Hans Holm heff van ijs.Zland.“
Þar segir, að hann eigi að bjóða
j Hollendingum í Amsterdam og
Waterlandische (það er norður-
hollenzku) bæjunum, líka Ant-
werpen, landið ísland að veði
fyrir 30.000 gyllinum, eða að
þessu minnsta kosti fyrir 20.000.,
Ef Hollendingar vilja ekkiganga
að þessu boði, þá skal hann, er
hann kemur til Englands, bjóða
konungi þar, landið fyrir 100,-
000, eða að minnsta kosti 50.000
flórínur. Ekki á hann að bjóða
það fyrr en rætt hefur verið
um önnur erindi lians. Á kon-
ungur að gefa Danakonungi
„sannarlegt skuldaskjal“, svo að
hans hátign nái aftur tálmana-
laust landi sínu, með öllum þess
gögnum, réttindum og kvöðum,
þegar féð er endurgreitt, hon-
um eða erfingjum hans, Eng-
landskonungum, á áreiðanleg-
um stað, í Amsterdam eða Ant-
werpen, og bréf það er hann
hefur „upp á landið" skal leggj-
ast þar fram og skilast Dana-
konungi. Þ. 6. nóv. 1518 ritaði
Hinrik VIII. Kristjáni II. um
erindisrekstur Hans Holm í Eng-
landi. Þar segir Hinrik, að auk
þeirra mála, sem um getur í
erindisbréfi sendimannsins, hafi
hann átt að flytja sér mikilvægt
mál (graviæris momenti), sem
hann hafi rætt við ráðherra
sína. Hann hafi svarað sumum
málum Hans Holm skriflega, en
beðið hann að segja Kristjáni
konungi munnlega, í trúnaði,
frá öðrum. Þetta mikilvæga
Frh. á bls. 9.
Þetta íslandskort var gert á öndverðri 18. öld.