Vísir - 29.05.1962, Blaðsíða 13

Þriðjudagur 29. maí 1962.
VISIR
13
Hverjum
Naumast getur hugsazt nytja-
minna starf en dund við listir virð-
ist vera.
Málverk á vegg safna ryki,
myndastyttur í safni taka upp dýr-
mætt húsnæði og eyða tíma manna
við hreinsun og umhirðu, hljóðfæri
gera slíkt hið sama og kosta auk
þess stórfé í notkun, bækur af því
tæi, sem telja verður til listaverka
taka þó líklega mest fé og lengst-
an tíma. Allt er þetta þó talið til
menningarauka.
Nú mætti spyrja hvort þar væri
um blekkingu að ræða og allt þetta
eða eitthvað af þvf væri jafnvel
eða betur horfið og gleymt. Svo
er þó ekki og sízt það, sem yngst
er allra fyrirbæranna, en það eru
bækumar. Þær eru í ríkustum mæli
bankar og sparisjóðir allra nýti-
legra hugsana og kennda mann-
kynsins og helzt þær, sem til
minnsta nytja sýnast á blóðvelli
en það em ljóðin. Ber þar margt
til, en sýnilegast og sannanlegast
það, að Ijéðagerð hefir um allan
aldur verið helzta málgöfgun sér-
hverrar tungu, en tungumál þjóð-
anna er ekki aðeins hugsanamiðill
og á þann hátt óvirðandi til verðs,
heldur er auk þess sérhvert tungu-
mál ræktunarland greind og mann-
viti, akur, sem hver fyrir sig hefir
með nokkmm hætti sérstakt eðli
hversu margt, sem kann að vera
sameiginlegt með honum og öðr-
um og er því, þótt aðeins sé um
tungumál smáþjóðar að ræða, sá
lausnari lýða, sem aldrei verður
nógsamlega virtur eða fullþakkað-
ur.
Hér á landi og nú á tíma er þetta
hvað augljósast, sem það getur orð
ið. Yfir þjóðina hellast straumar
erlendra áhrifa austan að og vest-
an. Við slík skilyrði cr full ástæða
til að halda fastar venju í allt, sem
íslenzkt er, málfar hvað helzt, og
raunar hvað annað en þékkingar-
skort af því, sem auðkennir þjóð-
ina og vekur athygli á samstöðu
Islendinga við aðra íslendinga á-
samt margsannaðri nauðsyn þeirra
til að vera fyrst og fremst þeir
sjálfir áður en þeir reyna til að
innbyrða lífen.isháttu og aðferðir
annarra þjóða.
Þótt þetta kunni að þykja ein-
l ..-engingslegt innilokunarsjónar-
mið, þá er það eina leiðin, sem
hugsazt getur þjóðinni til viðhalds
og bjargar á hættutímum. Einkum
er það nauðsynlegt í menningarmál
um og ætti helzt að vera fram-
kvæmanlegt þar, af því að ágjarnar
og menningarlitlar auðsöfnunar
stéttir er vandgert að sveigja frá
gróðafyrirtækjum sínum hversu ill
sem eru, jafnvel eiturlyfjasmygl er
borið á brýn nokkrum hluta þeirra
manna, sem aðstöðu hafa til slíks.
Er þá vart að vita hvar staðar
verður numið með auðgunarglæpi
ef sú er stefnan, en ekki sýnist það
heimtufrekja að ætla skáldum og
rithöfundum að skilja svo auðskil-
ið mál sem það er að seint verður
ofalin ræktarsemi til landa sinna
og varúð við að vinna þeim tjón
ásamt skygni á hverjir þeir eru.
Það er betra að forðast námerk-
ingar þar sem mikið er rúið og
rétt að gæta auðkenna sauða sinna
í fjölsóttum réttum.
Þessi almennu sannindi valda
þv£, að hafið er máls á vandvirkni
og gjörhygli um allt þjóðlegt en
þó fyrst og fremst um vaxtarbrodd
þjóðtungunnar: ljóðagerðina. Lítið
atvik — og ef til vill ekki svo
ýkja smátt þó — varð að þessu
sinni til þess að æsa upp óttann
við undanhald frá þeirri varðstöðu
og það þá því miður ósennilega til-
komið af eintómu gáleysi. Er þar
um að ræða fyrsta hefti þess ár-
gangs af Eimreiðinni, sem nú fór
úr hlaði fyrir skemmstu með því
innihaldi og efnisskipun að örðugt
er að láta ómótmælt.
Bókmenntatímarit hafa gott for-
dæmi frá Fjölni. Fyrsta hefti fyrsta
árgangs hans hófst með kvæði Jón-
asar Hallgrímssonar ísland far-
sælda Frón, ágætum athyglivaka,
sem var nýnæmi í hugsun, formi
og allri efnismeðferð, en þó svo
harðíslenzkt að ljóðreglum að
þangað verður jafnað en varla'
lengra, þótt fyrir bregði afvikum
frá algengustu venju
Fyrsta hefti Eimreiðarinnar nú ;
hefst aftur á móti með svokölluðu
Hjarðljóði Jóhannesar úr Kötlum.
Jónas tók erlendan bragarhátt
og færði hann í þjóðbúning fs-
lenzkra braga að svo miklu leyti
sem hann var ekki frá upphafi í
sams konar búningi og hér hafði
tíðkazt og gefið góða raun.
Jóhannes tekur upp framsetn-
ingu erlendrar bragleysu og skýrir
afrekið Ijóð, þótt þegar sé búið að
benda á það með óhröktum rök-
um, og að ýmsra dómi óhrekjan-
legum, og það margsinnis, að ljóð
hafi óbundið mál aldrei heitið á
íslenzku, jafnvel ekki þótt nokkr-
ir þeirra manna, sem eiga afkomu
sína eða frægð — að því, er þeir
virðast halda — undir því að fá
að hylja nekt sína bak við ljóðs-
heiti, æpi nú upp um það, að þeir
séu ljóðskáld og hróðrartað þeirra
Ijóð eða kvæði að nafnbót.
Jóhannesi eru manna dæmin,
bæði á hann sér skoðanabræður
og -systur, þótt ekki sé kunnur
sá fjöldi þeirra að nokkur mál-
breyting frá þeim hópi geti helgazt
af mergð mælenda eins og sumir
umburðarlyndir málfræðingar vilja
vera láta um kv-villu okkar Norð-
lendinga og fleiri, ásamt öðrum
málspjöllum, hann hermir aðeins
eftir erlendum siði eins og Sveinn
lögmaður Sölvason vildi gera láta
eða gerði alkunn hermikráka ein,
sem lék svo oft og lengi heima £
sveit sinni þekktan og auðkenni-
legan þjóf, að hann fann að lokum
ekki sjálfur hvenær hann beitti
eigin rödd eða bar fyrir sig þjófs-
hljóðin. Vafamál er hvort Jóhann-
es og félagar hans skiljast jafnvel
við uppátæki sitt og hermimeistar-
inn gerði, þvi hann tók upp eigin
talanda aftur þegar hann varð þess
var að hinir þjófhræddari grannar
hans skelltu i lás hirzlum sinum
um leið og þeir heyrðu málblæ
mannsins með löngu fingurna í
göngunum, þótt þar væri aðeins
dauðfróm eftirherma að koma.
Hliðstætt þessu mætti svo fara, að
minnkaði Ijóðvirðing og kvæða-
kaup tækju að fæla menn frá þvi
að kalla önnur rit ljóð en þau ein,
sem eru ljóð og væri þá nokkru
bjargað hvenær sem bætt verður
að fullu úr óvirðing, sem þegar er
fallin á heitin ljóð og kvæði orð-
list og réttmæti til niðurdreps, og
skáldum og skáldefnum til skaða,
er með því ekki sagt að allt það,
sem siglt hefur undir óverðskuld-
uðu ljóðsheiti þurfi að vera illur
skáldskapur, þótt flest sé það svo,
heldur er aðeins átt við, að það
felli sérhvern hlut í áliti ef boðin
er í blóra við hann og undir hans
nafni önnur vara, jafnvel þótt góð
væri til einhvers. Væri það bæði
skáldunum sjálfum, þjóðinni í
heild og einkum allri orðvisi mik-
il hamingja ef svo mætti takast.
Matthias Jochumsson byrjaði eitt
erindi sitt:
Tungan geymir í timans straumi
trú og vonir landsins sona ...
Skyldi honum hafa orðið það til
langlífari frægðar að segja:
Málið geymir í tímans straumi
trú og vonir landsins sona ... ?
Þarna er þó aðeins kastað stuðlun
íslenzkra braga, en nú eiga að
heita ljóð það sem hvorki virðir
bragliði stuðla, rím eða neitt það, i
sem breytt hefur máli í ljóð. Getur
hver sem vill auðveldlega valið
sjálfur önnur dæmi og rannsakað
hversu þeim verður við tilsvarandi
umskipti.
Með því að fella niður kröfuna
um bragliði og týna stuðlum og
höfuðstöfum er það eitt unnið að
gera hagmælskusnauðum klaufum
léttara fyrir en ella að sulla út
einhverjum ritverkum undir ljóðs-
heiti, er þá þó með öllu óvíst að
hugmyndir þeirra hafi fengið þá
rannsókn, sem höfundurinn mátti
vel veita þeim eða þann þroska
að eiga sér lifs von
„í vetrarhríð vaxinnar ævi“.
Snöggsoðnar hugdettur orðauka
eru sjaldan áhrifamiklar eða lang-
lífar, en harðmótuð, hljómsnjöll og
þaulhugsuð ljóðlína getur valdið
stórvirkjum og verið viti á leið
mannlegrar hugsunar og málsnilli
um aldir. Liggur við að það sé
móðgandi að segja þetta, þar sem
það hlýtur að liggja öllum viti-
bornum mönnum í augum uppi, að
því lausara í reipunum, reglu-
snauðara og grautarlegra sem
hvert það efni er, sem fram kann
að vera borið, því miður tollir það
í minni og því lakar nær það
áhrifum í bráð og lengd, gildir það
bæði um form og innihald.
Samkvæmt þessu og samkvæmt
flestra manna reynslu verður því
laust mál nytjaminna til flutnings
hvaða boðskapar sem er heldur en
ljóðmælið, auðvitað þó að öðrum
kostum jöfnum, lausa málið rekur
erindi sitt lakar en ljóðið, heldur
skemur við virðingu höfundar síns
og geymir lakar orðmyndir móður-
málsins sökum þess að það lærist
síður. Það veynir minna á orð-
þiinni æfir miður orðmyndun-
aríiæfni notenda en bundna málið
svo að bæði sniðganga þeir höf-
undar stundarhag sinn og sneiða
hjá þroskaleiðum, er afrækja ljóð-
form séu þeir á annað borð óð-
færir, og er þá með orðinu ljóð-
form átt við fullburða kveðandi:
bragliða rétta, stuðla rétta, með
rétt settar ljóðlínur og vitaskuld
rétt rímaðar ef rimi er beitt.
Ekki er kauplágum verkamanni
eins og þeim, sem þetta ritar ráð-
legt nú um sinn, að birta sýnishorn
þess skáldskapar ,sem kallar sig
Ijóð án ýmissa auðkenna ljóðanna.
Það kynni að valda reikningum
með ritlaunakröfum og málaferl-
um, ef ekki yrði viðstöðulaust
greitt það, sem krafizt er. Hér
verður því látin nægja sú fullyrð-
ing, seiT- begar er fram komin að
Jóhannes iiafi birt undir nafninu:
Hjarðljóð eitthvað það, sem ekki
er ljóð, hvað sem það annars kann
að vera. Því afbroti á móti öllu rétt
mæli fylgir svo eins og til samlætis
danskborin orðaröð, þar sem höf-
undurinn - einn hinn hagorðasti
maður þjóðar sinnar, hefur að
ástæðulausu sett eignarfornafnið á
undan eigninni, þótt hitt sé frekar
reglan í islenzku máli að haga
innbyrðis afstöðu slíkra orða eins
og í þulunni:
Eg skal dilla syni mínum
sælum og ljúfum
þangað til að kýr mínar
koma af fjöllum ...
Þarna stendur ekki mínum syni
eða mínar kýr.
Þetta orðskynjunar atriði er að
vísu margbrotið af öðrum áður,
en fátt þykir jafn vel sagt með
þeirri brotalöm eins og án hennar
og óalgengt mun það vera að orð-
listarmenn setji niður slíka ómaga
hjá lesendum sinum nema goldið
sé meðlag, t.d. með bættu hljóm-
falli hvað bragliði snertir, stuðlun
eða rím. Væri vitleysan rímbundin
eða stuðluð föst var reynt að um-
bera hana eins og valbrá á annars
ánægjulegu barni.
Að maðurinn sleppir frá sér um-
getinni orðaröð til útskits á mál-!
kennd annarra og til eigin laging-
ar eða yfirhöfuð kemur hún í hug,
getur átt sér ýmsar orsakir svo
sem þá yfirlýstu trúarjátningu að
ljóðbönd öll séu nytjalausar hindr-
anir hugmundaauði og frumleik og
að engu hafandi, er þá stutt í að
fella niður fleiri reglur á eftir j
og láta allt fljóta, „sem heimskum
manni getur dottið í hug“.
En ef litið er á bókahlaða bóka-
markaðanna nú þessa dagana og
athugað hve fátt þar er bætandi
rita, þá mætti fara svo að það
yrði niðurstaðan að hér sé ofmikið
gefið út og meiri vandvirkni og
meiri kröfur höfunda og lesenda
til tilgangs og frágangs hvers rits
væri hvað nauðsynlegust breyting
og stórum betri en aukin fram-
Ieiðsluleyfi til að velta upp enn
meiri leir og enn lakar hnoðuðum
en þegar hefur lengi tíðkazt.
Að vísu er Jóhannesi úr Kötlum
nokkur vorkunn. Hann hefir bitið
sig fastan í ákveðna skoðun og
honum er sem öðrum rétt að fara
eftir því, sem hann hyggur rétt-
ast. Hann lifir þá eða deyr sæll
£ trú sinni og það er ekki að öllu
illur kostur, þótt að vísu væri
betra að trúin væri rétt en röng.
Ritstjóri Eimreiðarinnar er tor-
skildari, að setja grein Bjarna M.
Gíslasonar um hrörnun og hættu
íslenzkrar orðlistar og bókmennta
falda innan um alls konar dót en
Iáta Hjarðljóðið hreykja sér í stafni
eins og einhverja helvízka Hölga-
brúði, það er furðulega skipað til
öndvegis fyrst ekki veldur stein-
blind óljóða ást, sem varla mun
vera eftir viðhöfn við setningu að
dæma.
Eimreiðin kemur þeim, sem
þetta ritar sem og öðrum meðlim-
um félags þess, er hluta á £ henni,
nokkuð meira við en önnur tímarit.
Því er smekkleysi hennar þeim
hópi meiri mótgerð en ávirðingar
annarra, og því er hér eytt orðum
um það, sem þar þykir miður
fara, hvort sem það felst í þvi
að þéra hundinn eins og Björn
Gunnlaugsson kvað hafa gert í
ógáti eða óvirða manninn eins og
mörgum hefir orðið um sakleysi.
En mjög er það táknandi að sá
maðurinn skuli nú hefja upp raust
sína á móti ljóðaspjöllum og tóm-
hyggju, sem manna bezt og mest
hefir unnið að endurheimt þjóð-
verðmæta okkar úr herleiðingu
þeirra. Það er samræmi í því að
heimta íslenzk menningarverðmæti
heim aftur úr útlegð þrátt fyrir til
kostnað, vanda og ábyrgð og hinu
að krefjast nú geymslu og viðhalds
þess, er aldrei var frá okkur tekið
en er komið í hættu sökum leti,
fyrir ásókn í annarlega muni,
vegna afrækjuháttar við forna siði,
af montviprum eða fyrir þá litil-
mennsku að telja sér skylt að
herma allt eftir öðrum t. d. að
kasta bragliðum og stuðlum að
hætti margra erlendra þjóða án
þess að hætta að kalla vanskapn-
inginn, sem út af þvi kemur sama
nafni og réttskapað fullburða af-
kvæmni á eitt og hefir ætíð gengið
undir.
í ekki glæstara samkvæmi en
fyrsta hefti 68. árgangs Eimreið-
arinnar hefir að bjóða hæfir Bjarna
M. Gíslasyni enginn staður nema
stafnbúans, en meinlokum, lang-
lokum og lokleysum ásamt höf-
undum þeirra er staðurinn hent-
astur þar sem minnst ber á þeim
þótt þeir fái að fljóta með. Þeir
eru þá bezt komnir í miðjum
flokki eins og kálfar sauðnauta,
varðir og huldir af sér verklegri
gripum.
Sigurður Jónsson,
frá Brún.
AÐALFUNDUR
H.f. Eimskipafélags íslands verður haldinn í fundar-
salnum í húsi félagsins laugardaginn 2. júní 1962, kl.
1Y2 e. h. Dagskrá samkv. samþykktum félagsins.
Aðgöngumiðar að fundinum verða afhentir hluthöfum og
umboðsmönnum hluthafa á skrifstofu félagsins kl.
1—5 e. h. þriðjudag 29. og miðvikudag 30. maí og
föstudag 1. júní.
H.F. EIMSKIPAFÉLAG ÍSLANDS.
AÐALFUNDUR
Sölusambands Isl. fiskframleiðenda
verður haldinn í Sjálfstæðishúsinu fimmtudaginn 14.
júní 1962 kl. 10 f. h.
D A G S K R A :
1. Formaður stjórnar setur fundinn.
2. Kosning fundarstjóra, ritara og kjörbréfa-
nefndar.
3. Skýrsla stjórnarinnar fyrir árið 1961.
4. Reikningar Sölusambandsins fyrir árið 1961.
5. Lagabreytingar.
6. Önnur mál.
7. Kosning stjórnar og endurskoðenda.
Stjórn Sölusambands ísl. fiskframleiðenda.
Skrifstofur r'ikisféhirðis
og rikisbókhalds
verða lokaðar til hádegis miðvikudaginn 30. þ. m.
vegna útfarar Ástu Magnúsdóttur fyrrv. ríkisféhirðis.