Dagblaðið Vísir - DV - 17.04.1982, Blaðsíða 16

DAGBLAÐIÐ & VÍSIR. LAUGARDAGUR 17. APRÍL 1982.
17
16
DAGBLAÐIÐ & VtSIR. LAUGARDAGUR 17. APRÍL 1982.
Viðtal: Kristjana Gunnarsdóttir Myndir: Gísli Sigurösson
nokkuO vel7
Ég hef náttúrlega hitt allmarga.
Þegar ég kom hingaö fyrst fyrir tuttugu
og fimm árum, þá var töluvert eftir af
ioiki sem tilheyrði fyrstu kynslóð
Manitóba-íslendinga og Dakóta-
íslendinga. Það sem mig furðaði mest á
þegar ég kom hingað fyrst var hvað
margir höfðu náð hér háum aldri, enda
þótt þeir ættu ekki tiltakanlega gott i
æsku. Ef ég ætti að nefna eitthvert
dæmi, þá er mér ákafiega minnisstæð
kona sem ég hitti suður í Norður-
Dakóta rétt eftir að ég kom hingað.
Guðriður hét hún, Þorfinnsson. Hún
var skagfirzk og þess vegna hittumst
við. Hún var ákaflega fegin þegar við
hittumst og sagöist hafa hlakkað til
þess því hún hafði þekkt föður minn
ágæta vel. En þetta reyndist náttúrlega
hafa verið langafí minn með sama
nafni. Hún hljóp þarna yfir nokkrar
kynslóðir, sem ekki var ótítt um fólk i
þá daga, svo ég gerðist svo djarfur að
spyrja hana um aldur. Hún var þá 98
ára. Svo gamla konu hafði ég aldrei hitt
fyrr. En mér er þó enn minnisstæðara
þegar ég kvaddi þessa konu, þá baö,
hún að heilsa systrum sínum tveim
hérna iWinnipeg.og ég spuröi hvað þær
væru gamlar, og hún sagði ,,Já, þær
eru báðar eldri en ég,” sem var rétt.
önnur þeirra var þá 103 ára og hin 101,
og það var sá aldur sem Guðriður náði.
En yngstur þessara systkina, og tiltölu-
lega ungur þá, var Barði Skúlason,
konsúll Islendinga í Portlandi, Oregon,
og hann var þá einn af eldri starfandi
lögfræðingum i Bandaríkjunum, því
hann var þá 94. Það fannst þeim
systrum fremur ungt. En þetta fólk
mundi öll ósköpin sem uröu í Nýja
Islandi fyrstu árin, bólufaraldurinn og
svo framvegis. Hún sagði mér, Guð-
ríður, að þá hefðu yngstu systkinin
dáið, en þessar þrjár systur og einn
bróðir lifðu bóluveikina af. Nú, hér var
kona í Gimli þegar ég kom, og hún var
systir Símonar Dalaskálds, og það var
dálítið svipað því að vera systir ein-
hvers fornmanns. Ég skrifaði föður
mínum um þetta, og hann sagði það
gæti alls ekki staðizt, en þetta var nú
samt rétt. Þetta fanst mér undarlegt,
hvað langlíiið var hér mikið.
Hvers vegna heldur þú að fólk nái
hér svo háum aldri?
Gísli heitinn Jónsson, vinur minn og
meðritstjóri, sem ætlaði að gefa út
ljóðabók á hundrað ára afmælinu, en
dó nú rúmi árið áöur en hann náði
þeim aldri, hann sagöi að það væri
vegna þess að þetta fólk hefði soltið
heilu eða hálfu hungri í æsku, hefði
sem sagt ekki borðað neina óholla
fæðu. Nei, ég veit ekki hvort þess
konar skýring er tækileg eða ekki, en
hann hafði skýringu á þessu. En þetta
fólk hafði náttúrlega aldrei af íslandi
farið. Það var enn á íslandi, en á allt
öðru Islandi heldur en ég þekkti.
Höfundur Vö/uspár
mættur!
Þú hefur þá fenglð margt að vita um
landnámstið hér vestanhafs gegnum
þessl kynni þín?
Þetta fólk mundi náttúrlega ekki ein-
ungis bara landnámið hér, heldur var
það langminnugt á ýmislegt sem skeð
hafði á íslandi. Ég gleymi því ekki, svo
ég vitni nú aftur í Islendinga í Norður-
Dakóta, og það var og er nú ein af
helztu byggðum vestan hafsins,
byggðin i kringum Mountain. Þar hitti
ég mann sem fór með þjóðlög og rímur
og spuröi mig að síðustu hvort ég vissi
það að „Völuspá” væri ekki öll í
Eddu, það vantaði í hana, og fór með
vísu sem mun vera í Konungsbók
Sæmundareddu. (Þaö vildi svo tii að
Jón Helgason prófessOr hafði þá
nýlega lesið úr þessari vísu). En gamli
maðurinn kvaðst hafa lært hana af
ömmu sinni á Vestfjörðum. Þá datt
mér í hug að þetta kynni bara að vera
höfundur „Völuspár” sjálfur. Þetta
var dálítið einkennilegt. Fólk virtist
muna íslenzka fornöld, og hafði í
fórum sinum ýmsar minjar um hana.
Svo ég taki dæmi, þá fann ég handrit af
Ólafs sögu Tryggvasonar vestur í
Saskatchewan. Það var skrifað eftir
prentaðri bók sem hafði komið út um
1690, en samt var þetta handrit frá
1728. Svo fann ég líka handrit af
Snorra Eddu í banka i Wynyard í
Saskatchewan, pappírshandrit frá
fyrsta hluta átjándu aldar, sem hefur
að geyma merkiiegar myndir eftir ein-
hvern ónefndan listamann. Þetta hand-
rit hefur nú verið lánað til Islands og
sjálfsagt verður rannsakað þar til fulln-
ustu.
/s/enskir „menning-
arpokar"
Hafa þá varðveitzt eins konar
„menningarpokar” tslendinga hér
fyrlr vestan?
Jú, það er enginn efi á því að til
dæmis íslenzka var og er að nokkru
leyti enn aðalmál í vissum sveitahér-
uðum, bæði í Manitóba og Saskatche-
wan, og á ég þar náttúrlega við Nýja
Island og Vatnabyggðirnar i Saskatche-
wan, og svo umhverfis Mountain í
Norður-Dakóta. Þar urðu byggðir
nægilega stórar og mannmargar, og í
sumum tilvikum einangraðar, til þess
að halda vissum menningarein-
kennum, og þá aöallega málfari, furðu-
lega lengi. Þetta á sérstaklega við um
Nýja ísland, sem hafði sérstaka ný-
lendustjórn með alíslenzkri stjórnar-
skrá sem gilti að nokkru leyti á annan
áratug. Stjórnarlögin gengu í giidi
þegar þau voru prentuð í Framfara
1877, og glötuðu að mestu mætti sínum
þegar Nýja ísland varð hluti af Mani-
tóba. Þessi lög voru ekki samin af
þjóðrækni, fólkið varð að stjórna sinni
nýlendu, því yfirstjórn þess var í Ott-
awa. Nýja Island var ekki hluti af
Manitóba, og í þá daga var nánast sagt
samgöngulaust við Ottawa, og stjórnin
í Ottawa var því dálitið svipuð heilagri
þrenningu eða Guði á himninum. Nýja
Island minnir mig svolitið á hreppana
íslenzku sem er ákaflega sérkennilegt
fyrirbæri.
Þá má búast við að
má/ið sé að syngfa
sitt síðasta ...
Hvernig hefur islenzk tungu aðlagazt
nýja umhverfinu?
Það sem maður tekur fyrst eftir er
orðaforðinn. Það er að segja, töku-
orðafjöldinn, þá einkaniega nafnorð
log sagnir sem eru tekin beint úr ensk-
! unni. Þetta virðist hafa orðið strax
þegar fyrsta kynslóðin var á sviðinu, og
verið mjög aigengt. Það þarf ekki
annað en að lesa, til dæmis, greinar
eftir Jóhann Magnús Bjarnason, sem
skrifaði í Winnipegblöðin einhvern
timann um 1890. Þar gefur hann mörg
dæmi um það að fólk sé farið að
blanda málum ákaflega. Vilhjálmur
Stefánsson, sem var lærður mannfræð-
ingur, gerði merkilegar rannsóknir á
íslenzkunni í Norður-Dakóta um 1903.
Fann hann þar geysilegan fjölda af
tökuorðum sem fólk notaði dags-
daglega og virtist alltaf aðlaga islenzku
málkerfi. Þessi aðlögun hefur fengið á
sig fastara mót eftir því sem árin liðu.
Þær athuganir sem ég hef gert benda til
þess, og þetta hafa sagt mér líka gamlir
menn eins og Guttormur Guttormsson.
Hann sagði mér að fyrsta kynslóðin
hefði verið alveg varnarlaus gegn ensk-
unni. Enskan var mál sem fólk kunni
ekki en varð að reyna að bjarga sér á og
neyddist til þess að nota. En það má
náttúrlega taka upp ný orð og aðlaga
þau endalaust án þess að málfræðin
beri nokkurn teljandi hnekki við slikt.
Þegar menn fara að nota framsöguhátt
í staðinn fyrir viðtengingarhátt og rugla
föllum, láta nefnifallið duga fyrir hin,
þá má nú búast við að málið sé að
syngja sitt síðasta. Þegar málfræðin fer
að bila, þá er allt saman komið á ioka-
stig. Að öðrum þræði er vestur-
íslenzkan mjög íhaldssöm, þannig að
hér rekur maður sig á málnotkun sem
örugglega tilheyrir nítjándu öldinni.
Getur þaö verið að islendingar og
kanadiskir indiánar eigi einhver sam-
eiginleg einkenni?
Maður getur, eftir nýrri málvísinda-
kenningu, fullyrt það að indíanamál
séu nákvæmlega eins og isleiv kan í
djúpgerð, en lengra get ég ekki farið
með þetta. Nema Guttormur Gutt-
ormsson skáld, sem lærði mál Cree
indíána, gerði þá merkilegu athugun að
lengsta orðið í Cree væri nákvæmlega
jafnlangt og lengsta orðið í islenzku og
skrifaði um þetta.
Hu/dufó/k indíána
og islendinga
Þú hefur ekld rekizt á, til dæmis, cin-
hvern samanburð á islenzkum þjóð-
háttum og indiánaþjóðháttum?
Ja, ég þekki indíána sem hafa sagt
mér þjóðsögur vegna þess að þeir héldu
því fram að þær væru töluvert líkar
vissum tegundum islenzkra þjóðsagna.
Eins hefur þvi verið haldíð fram áð
huldufólk væri nokkuð svipaö hja cree
indíánum, en þá er maður kominn i
nánd við tungumálið. Ætli þjóðtrúin sé
ekki alltaf söm í djúpgerð. Yfirborðið
villir um fyrir manni. Það er bara að
ftnna djúpgerðina og vita hvað djúp
hún er, það er þyngri þrautin.
Hvar ólst þú upp, Haraldur?
Ég ólst upp í Skagafirði. Það er
náttúrlega ónákvæm staðarákvörðun
þegar maður situr hér í Winnipeg, en ég
ætlast til að það viti allir hvar Skaga-
fjörður er, þó að kanadíska póstþjón-
ustan viti það ekki, því að ég skrifaði
einu sinni föður mínum bréf og
skrifaði „Bessi Gísiason, Kýrholti,.
Skagafirði,” og setti svo „air mail”
utan á bréfið. Það var endursent. Páll
Árdai, vinur minn og fyrrverandi kenn-
ari, prófessor í heimspeki, var á skrif-
stofunni hjá mér þegar ég fékk bréfið
endursent, og hann sá þetta, þótti þetta
firnamerkilegt og sagði „þarna er
ykkur rétt lýst, Skagfirðingunum.”
Þetta hefur líklega verið gleymska, en
mér hefur oft fundizt að af maður
kennir fólk við Skagafjörð, þá sé
óþarft að vera að hnýta islandi þar
aftaní. En úr því að þú minnist á
Skagafjörðinn, þá get ég sagt þér þessa
sögu, sem er alveg sönn og hún komst á
kreik heima. Ég hef heyrt ýmsar geröir
af henni, en ég fór hér fyrir allmörgum
árum í smáferð norður til Nýja Islands
með Einari Ólafi Sveinssyni og konu
hans. Við hittum indíána á leiðinni sem
„svo hann reff kistuna og byggði úr henni skáp. Ég sá skápinn'
Hann skrifaði
merki/egar land-
nemabókmenntir
Flnnst þér að þessir rithöfundar hafl
brugöið upp raunverulegrl mynd af
sléttunni eða fannstu það sem þú hafðlr
búlzt við?
Þeir höfðu náttúrlega brugðið upp
mynd af tíma sem var iöngu liðinn
þegar ég kom því Jóhann Magnús
Bjarnason, svo við tökum dæmi, var i
aðalatriðum nítjándu aldar maður og
tilheyrði landnemakynsióð og skrifaði
alveg í samræmi við það. Hann skrif-
aði merkilegar landnemabókmenntir.
Hann fluttist hingað vestur og skrifaði,
til að mynda, bækur eins og Elrik
Hansson og t Rauöárdalnum, sem
gerist hér alveg. Hann átti heima i mörg „— enda varþessiindíáni uppalinn af Skagfirðingum"
„Ég ætlast
tilaðailt
■
viti hvar Skaga■
fjörðurer,f
Haraldur Bessason prófessor
í Winnipeg íhelgarviötali
ár i Nýja-Skotlandi og skrifaði um þá
fyrstu byggð sem þar varð, því þar
námu Islendingar land áður en þeir
komu hingað. Það landnám entist tölu-
vert lengi. Það var sagt að það hefði
enzt bara i sjö ár en það var nú fólk þar
eftir samt, og dálitill siangur af Islend-
ingum á þessum slóðum lengi, allt fram
i undir þennan dag.
Hvaða álit hefur þú á Jóhanni
| Magnúsl Bjarnasyni sem rithöfundi?
Hann var í miklu áliti þegar ég var
unglingur. Hann var mikið lesinn á
itslandi. Ég sé það einnig að það eru
margir sem hafa áhuga á hans verkum
núna, ég held það sé aðallega vegna
þess að Laxness hefur talað mjög lof-
samiega um hann i síðari bókum
sínum.
Þú hefur ferðast um allar islenzku
nýlendurnar og hefur heyrt og séð
margt um árin, Haraldur. Hefurðu
ekld kynnzt Vestur-íslendingum
Við erum stödd hjá Haraldi Bessa-i
syni, prófessor í islenzku við Manitóba-
háskóia i Winnipeg. Úti er 30 stiga
frost og niðamyrkur yfir ísnum. Börnin
raða handklæðum yfir allt stofugólfíð,
hiaupa upp og niður stigann, og svarti
kötturinn potar í kassettutækið sem ég
kom með. Allir Vestur-Islendingar
þekkja Harald, málfræðing og forn-
bókmenntafræðing, ritstjóra, greina-
höfund, kennara og snilling. Hann
hefur greitt götu margra islenzkra nem-
enda í Manitóba og eins gefið mörgum
Vestur-Í slendingum lifskjarna úr gamla
landinu. Við sem ráfum fram og aftur
köUum hann „Godfather”. Hann situr
rólegur í stofu sinni, talar hægt og
hugsar djúpt með giampa i augunum.
Ég spuröi hann nokkurra spuminga um
25 ára lífsreynslu í Vesturheimi.
Hvernig voru vlðbrögöin þegar þú
komst hingað út á sléttuna, 25 ára
gamall?
Ég hafði nokkuð skýrar hugmyndir
um hvernig þetta mundi líta út. Ég
hafði lesið töluvert um Kanada, og þar
á meðal talsvert af bókmenntum
islenzkum sem hér höfðu skapazt,
einkaniega Jóhann Magnús Bjarnason
sem ailir Isiendingar hafa lesið.