Dagur - 26.10.1966, Blaðsíða 4

Skrifstofur, Hafnarstræti 90, Akureyri
Síniar 1-1166 og 1-1167
Ritstjóri og ábyrgðarmaður:
ERLINGUR DAVÍÐSSON
Auglýsingar og afgreiðsla:
JÓN SAMÚELSSON
Prentverk Odds Bjömssonar h.f.
Ríkið greiddi
55 milljónir
vegna vanski
DAGUR hefir aflað sér ýmsra upp-
lýsinga um ársreikning Ríkisábyrgða
sjóðs fyrir árið 1965, sem nýlega var
útbýtt meðal alþingismanna.
Samkvæmt þessum reikningi
greiddi Ríkisábyrgðasjóður 55 millj-
ónir króna nettó á árinu(1965 vegna
vanskila. Er þama um að ræða ríkis-
ábyrgðarlán og lán, sem ríkissjóður
hefir tekið erlendis og endurlánað
innanlands.
Auk þess gáfu lántakendur út á
árinu skuldabréf fyrir rúmlega 60
millj. kr. vegna vanskila og hefir
Ríkisábyrgðasjóður tekið þessi
skuldabréf sem greiðslu upp í áfallna
vexti og afborganir líklega að mestu
frá fyrri árum.
Gefnar hafa verið eftir á árinu
eða afskrifaðar 17 millj. kr. af van-
skilaskuldum, sumpart vegna gjald-
þrota og eru þar stærstu upphæðirn-
ar hjá Fiskiveri h.f. á Sauðárkróki
(rúmlega 8 millj.) og Ásfjalli h.f. í
Hafnarfirði (rúmlega 6 millj.).
Vegna vanskila í sambandi við
hafnarlán virðast hafa verið greidd-
ar rúmlega 12 millj. kr. á árinu. En
a. m. k. sumsstaðar hafa vextir og
afborganir af ríkislánum verið tekn-
ir af því, sem hlutaðeigandi sveitar-
félög áttu að fá í sinn hlut úr Jöfn-
unarsjóði. Alls námu vanskilaskuld-
ir vegna hafnarlána um 32 millj. í
árslokin, af rúmlega 170 millj. kr.
vanskilaskuld samtals, vegna ríkis-
ábyrgðarlána og ca. 205 millj. kr.
vanskilaskulda vegna endurlána rík-
issjóðs. Rúmlega helmingur af 32
milljónunum skuldaði hafnargerðin
í Þorlákshöfn, sem nú er orðin lands
höfn.
í þessu vanskilareikningum eru
ýmsir sömu aðilar og í fyrra efstir á
blaði m. a. Bæjarútgerð Reykjavík-
ur. Fyrir hana voru greiddar nálega
5 millj. kr. á árinu 1965.
Allar þessar vanskilaskuldir, sem
nefndar eru hér að framan eru sam-
ansafnaðir vextir og afborganir, sem
ríkið hefir orðið að greiða. Auk þess
standa eftirstöðvar lánanna.
Auðsætt er á þessu yfirliti, að
brýna nauðsyn ber til endurskoðun-
ar og úrbóta á þessum vettvangi. En
það verður nú naumast gert nema
með verulegu átaki og ef til vill á
fleiri árum. □
Litli-Árskógssandur, Hrísey, Múli og Gjögur. (Ljósmyndir E. D.)
ALLIR ÞEIR, sem á Árskógs-
strönd búa, þekkja brimgnýinn,
stórhríðamar og fannfergið, en
einnig spegilsléttan Eyjafjörð
milli hárra og tignarlegra fjalla,
mikil umskipti vetrar og sum-
ars, og þeir hafa séð miðnætur-
sólina síga niður að eldrauðum
haffletinum og hefja sig á ný.
Allt þetta, jörðin sem þeir
ganga á og samferðafólkið, er
þeirra fóstra og lífsins skóli.
Árskógsströnd við vestan-
verðan Eyjafjörð mætir að norð
an Svarfaðardal á Hámundar-
staðahálsi en þar eru hreppa-
mörk. Hálsinn gengur að sjó
fram og eru þar háir hamrar,
varpstaðir vals og hrafns. Þar
eru líka hleinar og drangai', lit-
aðir skarfadriti. Úthafsaldan
lemur þessa dranga miskunnar
laust, enda eru þeir fyrir opnu
hafi. Þeir eru sterkari, enda úr
öðru efni en hinar linari berg-
tegundir, sem eyðzt hafa um-
hverfis þá. Þar lesa jarðfræð-
ingar sín fræði á opna bók nátt
úrunnar um myndun jarðar og
eyðingu jarðlaga.
Rétt sunnan við hreppamörk
in drýpur varmt vatn fram úr
sjávarhömrunum. Þar hefur
verið talið líklegt til árangurs
að bora eftir heitu vatni, enda
í sprungustefnu þeirri, sem heit
ar uppsprettur í Hrísey og
Svarfaðardal eru einnig í.
Þar, sem þjóðvegurinn liggur
yfir Hámrfndarstaðaháls er hin
fegursta útsýn. í norðri blasir
Dalvík við, Ufsaströndin og
Ólafsfjarðarmúli, suður frá Dal
vík þéttbýl sveitin, í norðaustri
fjarðarmynnið milli Múlans og
Gjögra, í austri Hrísey
með vita á norðurendanum og
annan á Hi'ólfsskeri og sjávar-
þorp á syðri eyjarendanum.
í Landnámu segir, að sá sem
fyrstur nam land við Eyjafjörð,
Helgi magri, hafi komið að
landi innan við Svarfaðardal en
utan við Hrísey. Á þessu svæði
er nú víðast klungur við sjó og
á sumum stöðum klettar en
skárra þó er innar dregur með
firðinum allt að Reitsvík. Svo
hefur sagt verið, að Helgi hefði
vetursetu á þessum slóðum, lík
lega í Hámundarstaðalandi. Um
vorið gekk hann upp á Sólar-
fjöll og sýndist búsældarlegra
sunnar með firðinum, flutti sig
og byggði bæ og nefndi Krist-
nes. Ekki mun nú auðvelt að
segja um, hvar Helgi magri
valdi sér vör við sjóinn eða
hvar hann og fólk hans hafi
fyrst á land stigið. En vinalegt
hefur verið um að litast á þess
um slóðum, land vel gróið og
mjög skógi eða kjarri vaxið,
svipmikil fjöll að baki og fjörð-
urinn væntanlega fullur af
fiski og öðrum sjávardýrum.
En frá Hámundarstaðahálsi
sézt fleira þegar litið er í suður
átt. Þá blasir við Eyjafjörðurinn
með Kaldbak að austan en
Krossahnjúk og Kötlufjall að
vestan og mikið undirlendi, þar
sem bæjaraðir eru tvær. Nyrsti
bærinn eru Stóru-Hámundar-
staðir, þá Litlu-Hámundarstað
ir, Hella og Krossar.
Á þessum bæjum var mikil
hákarlaútgerð fyrir og um síð-
ustu aldamót og margt manna.
Á Stóru-Hámundarstöðum var
t. d. 38 manns eitt árið. Þá bjó
þar Þorsteinn Þorvaldsson.
Litli-Árskógssandur varð at-
Við Þorvaldsdalsá.
hafnastaður og nokkuð fjöl-
mennur þegar Norðmenn höfðu
þar síldveiðibækistöð sína. Þar
er síðan útgerðarstaður og ofur
lítið sjávarþorp. Síðar hefur
risið annað þorp á Árskógs-
strönd og heitir Hauganes. Á
báðum þessum stöðum eru ný
hafnarmannvirki og töluverð
smábátaútgerð.
Fyrrum stundaði næstum
hver bóndi jöfnum höndum
landbúnað og sjósókn. Nú er
þetta orðið breytt, bændur hafa
látið af útgerð og þess í stað er
komin stétt sjómanna með dvín
andi eða engan áhuga fyrir
landbúnaði.
Og á meðan við enn virðum
fyrir okkur útsýnið af Hámund
arstaðahálsi, spígsporandi á
þjóðveginum með bifreiðina
nærtæka, rifjast e. t. v. upp
sagnir frá síðustu áratugum um
reimleika mikla, einmitt þar
sem við stöndum og dularfull
fyrirbæri, kennd við rask gam-
alla mannabeina við vegagerð.
En af slíkum beinum er mikið
og eru þau tengd fornum sög-
um um bardaga og mannvíg,
sem kynnu að hafa fram farið
á þessum stað eða mjög nálægt.
Merki mannvistar, m. a. miklir
öskuhaugar, hlaðnir garðar o‘g
tóftir eru stutt frá. Þar er nú
kallað Hálskot en enginn bær.
Upp af Árskógsstönd gengur
Þorvaldsdalur. Hann klýfur há
lendið vestan Kötlufjalls og
allt til Fornhaga í Hörgárdal.
Eftir dal þessum rennur Þor-
valdsdalsá og í sjó fram hjá
Litla-Árskógssandi. Engin
byggð er nú í Þorvaldsdal en
þar voru a. m. k. níu bæir til
foma og sumir byggðir fyrir
fáum áratugum. Kirkja mun
hafa verið þar til forna, kennd
við Þórhall og Hávarð. Nú er
hún í Stærra-Árskógi. Þor-
valdsdalur er nú afréttardalur
og skal engu um það spáð, hvort
hann byggist á ný.
Þorvaldar margir hafa á Ár-
5
skógsströnd búið og hefur það
nafn öldum saman verið i heiðri
haft og allt fram á okkar daga.
Og enn bjó Þorvaldur sá í Þor-
valdsdal, sem þar fórst í snjó-
flóði 1912. Hann átti afkomend-
ur sem enn búa á Árskógs-
strönd. Slysið varð í landi
Grundar, þar sem fyrir nokkr-
um árum fundust leifar birki-
skóga, sem þurft hefði að girða
og friða að fullu. Neðan við
klif það, sem gengur þvert yfir
Þorvaldsdal, er bærinn Kleif.
Þar hefur um margra ára skeið
búið jóskur maður, einn síns
liðs, ræktað land, lesið bækur
og gruflað í jarðsögu. Hann
varð fyrstur eyfirzkra bænda
til að nota skurðgryfjur til vot-
heysgerðar.
En lítum nú á Þorvaldsdalsá.
Hún er fiskgeng frá sjó og langt
fram í óbyggðan Þorvaldsdal,
að undanteknum fossi skammt
frá þjóðveginum um Árskógs-
strönd. Þessi foss var fyrrum
bæði hærri en hann er nú og
féll þá lóðrétt niður í djúpan
fosshyl. Nú hefur vatnið sorfið
og brotið bergið niður, svo að
þar er nú fremur ströng flúð en
foss og munar litlu að lax kom-
ist yfir hindrun þessa. Þorvalds
dalsá er eina áin í þessari sveit,
sem það nafn getur borið með
réttu. Hún er ekki óáli'tlegri
laxá en margar þær laxár lands
ins, sem sumar hvert fyllast
af laxi og gefa landeigendum
drjúgar tekjur og stangveiði-
mönnum yndisstundir. Bráð-
lega kemur væntanlega sá tími,
að öðrum augum verður litið á
Þorvaldsdalsá en nú er.
Þorvaldsdalsá skiptir Ár-
skógsströnd í tvennt. Norðan
ár eru þessir bæir: Stóru-Há-
mundarstaðir, Litlu-Hámundar
staðir, Krossar, Hella, Engi-
hlíð, iðnaðarbýlið Hlíðarland,
Litli-Árskógur, grasbýlið Sól-
vangur, Vallholt, Brattavellir
og Kleif. í landi Litla-Árskógs
er sjávarþorpið Litli-Árskógs-
sandur, ný hafnargerð við svo-
nefnt Flatasker, og mörg gras-
býli.
Nyrzta bæ á þessu svæði
við sjóinn byggði maður sá, er
Salomon hét. Bær sá var fyrst
nefndur Jerusalem og komst
það nafn í kirkjubækur. En
sjálfur skýrði hann bæinn
Hinriksmýri og er þar enn bú-
ið. En Salomon sá, er hér get-
ur, var nýfæddur borinn út og
látinn í snjóskafl. Gerðist sá
atburður í Svarfaðardal, en
bóndi fann drenginn sem átti
lengra líf fyrir höndum og
átti afkomendur á Árskógs-
strönd. Skeð getur, að Hrani á
Birnunesi hafi' veginn verið
skammt frá þeim stað, sem
Salomon löngu. síðar byggði bæ
sinn, eða á akri Þórarins á
Hellú. Ekki vita menn um
Hranareka, þ’ar sem Hrani var
dysjaður, en nafngiftin Hinriks
mýri mun hafa verið sótt til
þesSara fornu sagna en nafnið
breytzt í meðförum.
Ýmsir vaskir sjómenn hafa
fyrr og síðar verið á Árskógs-
strdnd og' eru sagnii- af
þeim efni í annan þátt eða
þætti, sem hér verða ekki rakt-
ir. En að gamni mínu vil ég
geta þess, að tvisvar hefi ég
horft á brimlendingu á Litla-
Árskógssandi, sem ég gleymi
ekki. Oðrum bátnum stjórnaði
Jón Kristjánsson, einn af kunn
um Hellubræðrum, en hinum
Baldvin Ásmundsson, þá mjög
ungur maður. Víst er þó, að
oft hafa menn „séð það svart-
ara“ við Sandinn.
Á Krossum bjó Eyvindur
duggusmiður um skeið og
Duggulág er í landi Birnuness.
í Duggulág var fyrir 100 árum
tekið grjót til hleðslu í sjóbúðar
veggi. Þá veittu menn því eftir-
tekt, að tjara var á steinum
þeim. Segir það sína sögu.
Hinir elztu bæir á Árskógs-
strönd eru þessir: Hámundar-
staðir, Hella, Birnunes, Hagi,
Hávarðarstaðir, Þórhallarkot,
Kálfskinn, Árskógur og síðar
Krossar.
Brú er yfir Þorvaldsdalsá,
svo sem vegfarendum er kunn-
ugt. Fyrrum var trébrú yfir
fossinn. Þar fór eitt sinn bæði
maður og hestur útaf. Hét mað-
urinn Sigurður og var Snorra-
son. Hvorugum varð meint af
og komust báðir heilu og
höldnu upp á eyrina, litlu neð-
an við núverandi steinbrú. Sig-
urður sleppti aldrei beizlis-
taumunum.
Þá bar það eitt sinn við, á
meðan enn var ferðast á hest-
um, að kona tók jóðsótt í Litla-
Árskógi. Sent var eftir Jakob-
ínu Ijósmóður á Galmarsstöð-
um, en hún var móðir Sveins
Friðrikssonar frá Reistará, sem
er nýlátinn hér á Akureyri.
Greitt var farið, svo sem venja
er við slík tækifæri. Fylgdar-
maður fór á undan yfir brúna.
Þegar hann kom lítið eitt norð
ur á melana kom hestur Jakob-
inu laus á eftir. Maðurinn snéri
við og sá þá Jakobínu hanga á
brúarhandriðinu. Ekki treysti
hann sér til að bjarga henni en
sótti hjálp heim í Litla-Árskóg.
Ekki varð Ijósmóðurinni meint
af, en þegar hún kom til sæng-
urkonunnar, var meybarn fætt.
Á meðan enn var trébrú á
ánni, en þá litlu neðar, sá ég
vegavinnumenn þeysa yfir
brúna með ærslum. Göt voru
þá á brúargólfinu og urðu
fleiri, og þótti spennandi að
treysta á fótfimi hestanna. En
ekki var þessi leikur hættulaus
hestum og mönnum.
Nú höldum við suður
yfir brúna, sem nú er steinbogi
en ekki „gálgatimbur“ og erum
brátt komnir að Stærra-Ár-
skógi, kirkju- og skólastað sveit
arinnar. Skólinn er heimavistar
skóli að nokkru, ennfremur sam
komustaður. Kirkjan er reisu-
leg með háum turni, eins og
kirkjur eiga að vera, vel búin
og fögur hið innra.
Sóknarbörnin hafa jafnan
sótt vel kirkju sína, bæði þessa
og hina fyrri, sem á mínum
unglingsárum var timbur-
kirkja, völt á grunni og við
hana skátré mikil til stuðnings.
Séra Kári Valsson, útlendur
maður að uppruna, nýkjörinn
prestur, er þessa dagana að
flytja til Hríseyjar. Hann á að
þjóna Hríseyjar- og Stærra-
Árskógskúkju.
Skólasetur og kirkja.
Skólastjóri barnaskólans er
Jóakim Pálsson. Skólastaðurinn
er i endurbyggingu. Eyrrum var
Stærri-Árskógur prestsetur, en
nú er þar menntasetur og fé-
lagsleg miðstöð.
Margir kunnir klerkar hafa
búið á þessum stað. í lok 18.
aldar bjó þar t. d. Þorsteinn
prestur Hallgrímsson Eldjárns-
sonar. Hann var fjögurra presta
faðir, sem frægt varð. Frá hon-
um eru miklar ættir komnar og
margir þjóðkunnir menn, fræg
astur þeirra er Jónas Hallgríms
son. Þrír Þorsteinssynirnir voru
samtímis prestar í Svarfaðar-
dal: Baldvin á Ufsum, Kristján
á Tjörn og Stefán á Völlum.
Margir afkomendur Þorsteins
prests í Stærra-Árskógi búa á
Árskógsströnd og í Svarfaðar-
dal, flestir út af Jórunni hús-
freyju á Grund í Þorvaldsdal.
Rithönd séra Þorsteins má sjá
á Minjasafni Akureyrar, í vand
aðri áritaðri Biblíu, er hann
gaf nefndri Jórunni dóttur
sinni í tannfé á sínum tíma.
Sonardóttir hennar og nafna,
húsfreyja í Hátúni á Árskógs-
strönd, eignaðist bók þessa og
gaf hana Jóhannesi Óla Sæ-
mundssyni fóstursyni sínum,
hann gaf hana Fjólu Jórunni
dótur sinni og frá henni er hún
á Minjasafnið komin.
í Stærra-Árskógi fæddist
Látra-Björg. Þarna bjó séra
Helgi Benediktsson hinn fjöl-
kunnugi. En fyrst á hann er
minnst, er rétt að geta um eina
þeirra sagna, sem við hann er
tengd. Á Kálfskinni týndist ár-
ið 1809—1810 8—9 ára drengur,
Snorri Flóventsson að nafni.
Næsta dag var messudagur og
fór allt messufólkið að leita
drengsins. Að kveldi eða nóttu
voru allir komnir aftur nema
prestur og drengurinn. Um síð-
ir kom séra Helgi og leiddi
drenginn við hönd sér. Hvorug
ur sagði nánar frá þessum at-
burði, en því fleira hugsuðu
menn og skröfuðu þar um.
En Snorri þessi átti eftir að
týnast öðru sinni. Hann varð
bóndi á Selárbakka í sömu
sveit, síðan á Böggvisstöðum í
Svarfaðardal og var vel metinn
hákarlaformaður, kvæntur og
átta bama faðir. En þá týndist
skip hans og öll áhöfn, og hef-
ur ekki með sannindum til þess
spurzt síðan. En þrálátur orð-
rómur gekk um það, að fransk-
ir sjómenn hefðu tekið skip
Snorra, sem hét Svarfdælingur,
rænt mönnunum og látið þá
síðan leiðbeina sér um fisk-
veiðar. Gengu yfirvöldin í mál-
ið að ósk húsfreyjunnar á
Böggvisstöðum og varð þetta
milliríkjamál. Aldrei sannaðist
neitt um mannrán þetta, en við
yfirheyrslur kunnu menn þó
frá því að segja, að þeir hefðu
sjálfir talað við Snorra meðal
skipsmanna á franskri duggu,
og hefði hann spurt um það á
lægri nótunum, hvernig liði á
Böggvisstöðum. En að þessu
sinni týndist Snorri að fullu,
hvað sem um orðróm og mála-
rekstur er annars að segja.
Frá Snorra Flóventssyni er
margt manna komið. Sonur
hans einn var Björn, einkenni-
legur maðui’, einskonar útigangs
maður eða flakkari, sem ýmis-
legt hefur verið um ritað. Hans
bróðir var Sigurður sá sem
hrapaði niður fossinn og sagt er
frá hér að framan. Einn af af-
komendum Snorra kvaddi sér
hljóðs í síðasta tölublaði Dags,
Stefán bóndi Valgeirsson í
Auðbrekku. Og svo Hildur, hin
fræga ljósmóðir í Glæsibæjar-
hreppi.
Á Árskógsströnd hvílir Hræ-
rekur konungur, einn konunga
í íslenzkri mold, utan og
ofan við Kálfskinnsbæina.
Hrærekshóll er nú friðaður.
Um hann kvað þjóðskáld-
ið frá Fagraskógi eitt af sínum
kunnu ljóðum, sem allir þekkja.
í Kálfskinni bjó líka Þorkatla
sú hin illræmda, sem sveit-
ungar hennar treystust ekki til
að ráða af dögum en fengu til
þess utansveitarmenn. Hún var
dysjuð við hól þann, sem enn
ber hennar nafn og heitir Kötlu
hóll, norðan í Kötlufjalli.
Syðsti bygg'ði bærinn á Ár-
skógsströnd er Rauðavík. Þor-
steinn sá, sem jafnan var við
bæ þennan kenndur, byggði
hann úr Hagalandi fyrir sl. alda
mót. Þar hefur verið vel búið
síðan. En í ofviðrinu mikla, 20.
september aldamótaárið, fauk
þar nýtt íbúðarhús og varð
(Framhald á blaðsíðu 2.)
Drangar við Sjó.