Dagur - 17.09.1994, Blaðsíða 10
10 - DAGUR - Laugardagur 17. september 1994
DÝRARÍKI ÍSLANDS
Fuglar 56. þáttur
SKÚMUR
(Catharacta skua)
SR. SICURÐUR ÆCISSON
Fullorðinn Skúmur.
Skúmurinn er, eins og frændur hans, litlu kjóarnir, hálf-
gerður vandræðagripur í heimi fuglafræðinnar. Um eitt
eru menn þó sammála að hann tilheyri ættbálki strand-
fugla (fjörunga). En hvaó svo tekur við er álitamál.
Margir setja hann í undirættbálk strandfugla, er nefnist
máfuglar (Lari). Er hann síðan ýmist talinn af mávaætt-
inni (Laridae), sem hefur að geyma um 50 tegundir, eða
þá, sem reyndar oftar er, af kjóaættinni (Stercorariidae).
Ef fylgt er hinni síðar nefndu greiningu, brotnar kjóaætt-
in svo í tvær ættkvíslir; annars vegar er Stercorarius
(„kjóar“ þ.e.a.s. litlir kjóar), er hefur að geyma þrjár teg-
undir (fjallkjóa, kjóa og ískjóa) og hins vegar Carhar-
acta („skúmar“, eða öóru nafni stórir kjóar).
Lengstum var talið, aó bara væri eina skúmategund
aó finna í heiminum, er svo deildist í nokkrar undirteg-
undir, en síðari rannsóknir virðast benda til þess, að um
fleiri sjálfstæðar eða hreinar tegundir sé að ræða. Ná-
kvæm útfærsla þessa er svo á reiki, eftir því hvaða bók
maóur les.
• Ein kenningin gengur út á tvær skúmategundir,
þ.e.a.s. annars vegar Catharacta skua (er bæði sé að
finna hér á norðurhveli og víóa í suðurhöfum, og grein-
ist í margar undirtegundir, ógreinanlegar í sundur nema í
hendi), og svo Catharacta maccormicki (er sé nokkuð minni en
sú fyrrnefnda og verpi á Suóurskautslandinu).
Onnur kenningin er sú, að tegundirnar séu þrjár talsins,
þ.e.a.s. Catharacta skua (oftast nefndur bara skúmur), Cathar-
acta maccormicki (sæskúmur, er verpi á Suóurskautslandinu og
finnist í ýmsum litarafbrigðum, dökkum og ljósum), og að síð-
ustu Catharacta chilensis (Chile-skúmur; er sé í Chile og suður-
hluta Argcntínu). Samkvæmt þessari kenningu myndi okkar
skúmur þá tcljast ein af fjórum undirtegundum Catharacta skua
(vegna mismunandi stærðar og litarháttar, en þó ekki svo afger-
andi, að nauósynlegt sé aó greina fuglana til sérstakra tegunda),
og bera latneska heitið C. .v. skua. Hinar væru þá C. s. antarcticus
(Falklandseyja-skúmur), C. s. lönnbergi (brúni skúmur, eða Suó-
urhafa-skúmur), og C. s. hamiltoni (Tristan-skúmur).
Þriója kenningin vill meina, að hreinu tegundirnar séu ekki
þrjár, heldur fjórar, þ.e.a.s. Catharacta skua, Catharacta chilens-
is, Catharacta maccormicki, og Catharacta antarctica. Og að
hin síóastnefnda greinist í þrjár undirtegundir, þ.e.a.s. C. a. ant-
arctica (er vcrpi á Falklandseyjum, og í S-Argentínu), C. a. Iiam-
MATARKRÓKUR
iltoni (er verpi á Gough og Tristan da Cuhna), og svo að lokum
C. a. lönnbergi (er sé þeirra algengust, verpandi umhverfis Suð-
urskautslandið, eins og það leggur sig, og eyjunum þar suður af;
en finnist ekki á hafsvæóum við N- Ameríku eða Evrópu).
Og eflaust má finna um þetta aðrar hugmyndir eða útfærslur
fleiri. En nóg um þaó að sinni.
Skúmurinn er mikill fugl vexti, þrekinn, hálsstuttur ög lura-
legur, um 53-61 sm á lengd (íslenskir fuglar að jafnaöi 58 sm),
1200-1600 g að þyngd (þ.e.a.s. næstum fjórfalt þyngri en kjóinn)
og meó gríðarlegt vænghaf, eða allt aó 150 sm. Hann er næsta
einlitur aó sjá úr fjarlægð, dökkmóbrúnn allur, meó ryólitum blæ,
Ijósastur (allt að því gulbrúnn) aó neðanverðu, en þegar nær cr
komió, sést, að töluveróur innbyróis munur er á einstaklingum;
þó aldrei eins afgerandi og með öðrum kjóum á norðurhveli. Lit-
armunur eftir kynferói er hins vegar enginn. Vængir eru kraft-
miklir, breióir og snubbóttir. Fremst má sjá þar áberandi hvíta
bletti, jafnt undir sem ofan á.
Stélið er þverstýft og stutt og mióstélfjaðrimar tvær, sem eru
eitt af aðaleinkcnnum litlu kjóanna (fjallkjóa, kjóa og ískjóa) -
langar, beinar og oddhvassar, og skaga töluvert aftur og
út fyrir aðrar stélfjaðrir þeirra - eru mun óásjálegri á
skúm og í raun varla greinanlcgar. Nefió er gildvaxið
og sterklegt, krókbogið í oddinn; svart að lit. Fætur með
sundfitjum milli þriggja táa; einnig svartir.
Sumar- og vetrarbúningur eru nánast eins.
Islenski skúmurinn er farfugl, sem kemur til lands-
ins nokkuð snemma á vorin. eða í apríl-maí. Kjörlendi
hans á varptíma (a.m.k. á Islandi) er dreifbyggóir á
söndum eða í graslendi við sjó. Varpstaðirnir hér eru aó
mestu á sunnanverðu landinu; lítilsháttar þó einnig vió
Öxarfjöró og Héraðsflóa.
Aðalvarptíminn er síðari helmingur maímánaöar.
Eggin eru yfirleitt 2, ólífubrún að grunnlit, sett tiltölu-
lega fáum, dekkri blettum og flikrum, og þau lögð í
grunna dæld, lítið sem ekkert fóðraða. Útungun tekur
28-30 daga og sjá bæöi hjón um ásetuna, sem og aó afla
ungunum matar eftir ábrot og næstu vikur eftir þaó og
verja óðal sitt af mikilli hörku, bæði fyrir mönnum og
skepnum. Ungarnir eru hreióurfælnir. Þeir verða fleygir
6-7 vikna gamlir og fullkomlega sjálfbjarga um 3 vik-
um eftirþað.
A tímabilinu október-mars er skúmurinn úthafsfugl
og fer þá einförum. Ungir fuglar þvælast bæði langt og víóa (allt
til N-Afríku og S-Ameríku og á sumrin noróur í Ishaf), en eldri
fuglar dvelja einkum út af SV-Evrópu.
Skúmurinn lifir á margskonar fæðu og aflar hennar með ýms-
um ráðum. Hann er einstaklega flugfimur og beitir því oftast aðra
fugla (t.d. máfa og súlur) ofríki, þ.e.a.s. rænir þá matnum á flugi,
en einnig drepur hann fugla, litla og stóra (mófugla, fýla, endur,
gæsir o.s.frv.) eða tekur egg þeirra og étur. Og sandsíli er líka
tekið í allstórum mæli og fiskúrgangur hverskonar. En skordýr
lætur hann vera.
Islcnski skúmastofninn hefur verið áætlaður um 6.000 varp-
pör. Það telst vera um helmingur allra skúma á norðurhveli jarð-
ar. Annar helsti varpstaóur fuglsins er Hjaltlandseyjar. Einnig eru
allmörg pör á Orkneyjum, en í Færeyjum ekki nema um 200. Og
örfá pör verpa á Svalbaróa og á Lofótensvæóinu í N-Noregi.
Elsti, merkti skúmur, er ég hef gögn um, náði tæplega 13 ára
aldri. En fuglinn veróur eflaust miklu eldri en þetta, ef mió cr
tekið af kjóanum t.d., sem merkingar hafa sýnt að getur náð 18
árum, rúmum.
Þau sækja sér
mat í lastu
náttúrunnar
„Mér finnst skemmtilegt að matbúa
þaó sem vió höfum aflað okkur sjálf í
stað þess að kaupa í matinn út í búð,“
sagói Svanhildur Gunnarsdóttir, sem
býr í Stapasíðunni á Akureyri.
Svanhildur starfar hjá Rannsókna-
stofnun Fiskiðnaöarins á Akureyri,
þar sem hún rannsakar hversu hreinar
og ómengaðar ýmsar matvörur eru,
einkum sjávarfang.
Uppskriftimar hennar Svanhildar
byggjst sannarlega á því að nýta þaó
sem landió gefur, blómkál og kartöfl-
ur úr garóinum, sjóbirting, gæs og ber.
Eiginmaður Svanhildar, Magnús
Lárusson, starfsmaður Hitaveitu Ak-
ureyrar, sér um að skjóta gæsina.
Svanhildur lætur sig hinsvegar ekki
muna um það aö veióa sjóbirtinginn
sjálf en þau hjónin fara á hverju ári í
veiðiferð í Vatnamót á Síðu í Vestur-
Skaftafellssýslu.
Svanhildur skorar á Helgu Harðar-
dóttur, hússtjórnarkennara á Sauðár-
króki, að senda uppskriftir í næsta
Matarkrók. „Hún er nýlega útskrifuó
fagmanneskja og þaó verður forvitni-
legt að sjá hvaó hún hefur fram að
færa,“ sagði Svanhildur.
Blómkálssúpa
I blómkálshöfðuð, meðal stórt
II vatn
I tsk. salt
50 g smjör
5 msk. hveiti
1 tsk. karrý
2 tsk. súpukraftur
1 dl rjómi
salt, season all
Vatnið og saltió hitað aó suðu.
Blómkálið þvegið og því skipt í litla
stilka, sem settir eru í sjóðandi vatnió,
soðið í 5 mín. Blómkálsstilkamir sigt-
aóir frá. Bræðið smjörið í potti, bætið
karrýi og súpukrafti út í, látió krauma
litla stund. Setjið hveitió út í og jafnið
með blómkálssoðinu. Bætið rjóman-
um í og bragðbætið með salti og sea-
son all.
Að síðustu eru blómkálsstilkamir
settir í súpuna og hún hituð að suðu.
Berió súpuna fram meó grófu snittu-
brauði og smjöri.
Soðinn sjóbirtingur í súpu
l'Akg sjóbirtingur (lax)
l'A l vatn
2 msk. edik
2 tsk. salt
2 lárviðarlauf
sveskjur og rúsínur eftir smekk
1-2 msk. sykur
50 g hveiti
I dl vatn
Þegar vatnió meó salti, ediki og
lárberjablöðum sýður er fiskurinn,
ásamt sveskjum og rúsínum, látinn út
í. Froðan veidd vel ofan af þegar sýö-
ur aftur. Fiskurinn soðinn þangað til
Svanhildur Gunnarsdóttir með aiit tilbúið í eldamennskuna.
hann losnar frá beini. Sjóbirtingurinn
settur á fat. Sykurinn settur í soðió og
jafnað meó hveitijafningi. Sjóbirting-
urinn er borinn fram meó soðnum
kartöflum úr garðinum, smjöri og að
sjálfsögðu súpunni.
Villigœs
- fyrir 4-5
I gats 2,5-3,0 kg
I poki steinlausar sveskjur
2-3 epli
salt, pipar, kjötkraftur
Sósa
Soð afgœs, hjarta, hálsi
og fóarni
rjómi
rifsberjahlaup
sósulitur
hveitijafningur
Gæsin en nudduð að utan og innan
með salti og pipar, sveskjur og epli
skorin í báta, sett inn í gæsina og
saumað fyrir báöu megin.
Ofninn hitaður í 200° C, gæsinni
stungið í ofninn í ofnpotti og hún látin
brúnast. Hellt yfir gæsina 'A 1 af sjóð-
andi vatni með örlitlum kjötkrafti í og
steikt áfram í 2 klst. eða þar til bring-
an er laus frá beini, gott aö athuga þaó
með prjóni.
Meðan gæsin steikist er hjarta, háls
og fóam soóið í léttsöltuðu vatni til aó
fá kraft í sósu.
Soóið af gæsinni er siktað í pott,
fitan fleytt ofan af, soðinu af hjarta,
hálsi og fóami bætt í og suðan látin
koma upp. Þykkt meö hveitjafningi,
smakkað til meó rjóma og rifsberja-
hlaupi, sósulit bætti í, allt eftir smekk.
Gæsin er best meó brúnuðum kart-
öflum, eplunum og sveskjunum sem
voru í fyllingunni, hrásalati, grænum
baunum, rauðkáli og aó sjálfsögðu
rifsberjahlaupi.
Rifsberjahlaup
I kg rifsber
1 kg sykur
‘A-l dl vatn
Berin þvegin vel, sett í pott með
sykrinum og vatninu soðiö í 2-3 mín.
Aríðandi aó suðutíma sé fylgt. Hellt á
þétta línsíu eða sikti og látið síga í
krukkur. Lokin sett strax á. KLJ