Þjóðviljinn - 04.07.1965, Blaðsíða 6

g SÍDA — ÞJÓÐVILJINN — Sunnudagur 4. júií 1965
T
RÆTT VIÐ JÓN RAFNSSON ÁTTRÆÐAN
'Ár Hann er einn af gömlu víkingunum. Ekki þessum sem
vóðu um brytjandi aðra menn niður, blóðugir til axla, held-
ur hinum sem lögðu alla orku í verk sín, var mest kappsmál
að afkasta sem mestu, hvort heldur var að róa sexæringi, slá
gras, byggja hús eða sprengja klappir fyrir hitaveituleiðslu,
— og munu samstarfsmenn hans hjá Hitaveitunni vitnisbær-
ir um það, að eigi hafi hann látið skutinn eftir liggja ef aðr-
ir réru knálega framí.
'jÁ' Hann er upprunninn inn í Skagafjarðardölum.
— Það get ég helzt sagt mer
til frægðar að ég byrjaði að
stela neftóbaki um 10 ára ald-
ur! (og nú tökum við vitan'ega
í nefið og andvörpum af
ánægju).
— Ekki satt! Jú víst er það
satt. Ég var látinn skera tóbak
7 ára gamall og hélt því svo á-
fram, þá vandist ég lyktinni af
tóbakinu og fór að þykja hún
góð og fór að taka ögn í nefíð
af fjöiinni þegar ég var að
skera. En það leið svo langt á
milli þess að var skorið — ég
var látinn skera í tvo hrúts-
kyllra í einu — og þau vildu
ekki gefa mér tóbak — ég mátti
ekki venja mig á það! svo ég
fór að taka örlítið í bréf handa
mér. og seinna í tóma biek-
byttu.
— Óhollt að taka í nefið!
getur verið, en ég þekkti einn
mann sem varð blindur, það
var Steinn gamli kennari í
Néskáupstað. Hann flutti hing-
að suður og fór til margra
lækna, en þeir gátu ekkert gert
fyrir hann. Loks sagði einn
honum að hann bekkti dætni
þess að sjón manna hefði
skerpzt við að taka í nefið,
hann gæti reynt; og Steinn' fór
að taka í nefið — og eftir
nokkum tíma var hann orðinn
sjáandi aftur.
Sá er þetta mælti hefur nú
tekið í nefið í sjö tugi ára og
þrem árum betur. því hann er
áttræður f dag. Raunar ætlaði
ég að rabba við hann tíu ár-
um fyrr, en þá mátti hann vst
ekki vera að þvf. nú hefur
hann nægan tíma og auk bess
’fékk ég Jón Rafnsson bróður
hans í lið með mér, ef afmæl-
isbamið Jón Rafnsson bæt'ist
ekkert hafa að segja.
hópi manna hittast oft al-
nafnar. hitt er sjaldgæfara að
vera með tveimur alnöfnum
einum saman — og það er
sannarlega ekki á hverjum degi
að maður hittir bræður sem
eru alnafnar. Það er sá áttræði
Jón Rafnsson I Drápuhlíð 34
sem svarar.
— Nei, ég er ekki fæddur á
Hvalnesi (og nú megið þið ekki
rugla þessu Hvalnesi við Hval-
nesið grjótfræga á suðurströnd
inni, þetta Hvalnes er ,,hinu-
megin“ á landinu, norður á
Skaga) ég er fæddur á Gili i
Svartárdal vestra kl. 8 laugar-
dagskvöldið 4. júlí 1885, en fór
tveggja ára að Hvalnesi, sagði
móðir mín mér, og hún hefði
átt að vita það.
— Á Hvalnesi var aðallega
búið til landsins, en einnig ró-
ið. Það var róið á haustin og
fram að jólum ef vel fiskaðist;
fylltur stór hjallur. Fiskurinn
var látinn verða tveggja ára
gamall áður en hann var etinn
eða seldur. Ég mann að Jón á
Hafsternsstöðum og annar bóndi
komu með 20 hesta, þeir tóku
fisk á nokkra þeirra en reka-
við á hina.
Það var enginn bók til nema
guðsorðabækur og eithvað svo-
lítið af rímum.
— Já, ég ólst upp við búskap
og sió. Á áttunda ári var ég
lánaður af bæ til að sitia vf'r
40 rollum. hví mér var bá ekKi
treyst tit að sitja yfir 130. sem
voru í kvíum heima hjá mér.
Næsta ár var ég samt látinn
reyna bað, og hélt þvf áfram
bangað til ég bótti orðinn of
dýr vinnukraftur til að eyða
f hjásetu, enda farið að fækka
í kvíum bá. Það var skemmti-
lesasti tími ævinnar þegar éa
Já, það var stórt bú heima á
Hvalnesi. Ég er alinn upp við
auð og allsnægtir, einn mesta
auð Skagafjarðar, svonefndan
Svaðastaðaauð. Mamma sagði
mér að komið hefði af fjaiii
eitthvað á 7. hundrað fjár peg-
ar flest var. Það voru 250
sauðir, já rausnarbú — enda var
maturinn eftir því. Það var
alltaf tekið út til ársins í emu
þegar farið var í kaupstaðinn.
Fóstri fór með ullina á Skaga-
strönd þar til ég var á 17.
ári, þá var sláturhúsið komið
á Sauðárkróki og þá fórum við
í fyTsta skipti með féð þangað.
Það var langur rekstur, en
menn slógu sér saman með
mörg hundruð fjár — oft var
þá kominn snjór á heiðina.
Bretar keyptu áður unga
sauði og ær, úrvalið úr fénu, og
létu fyrir það gull. Ég seldi
einn mjallhvítan sauð, hann
dró lagðinn, — ég sé eftir hon-
um enn. Ég fékk 10 kr. gull-
pening og 2 kr. í aurum. Enskir
komu á hverju hausti og
keyptu úrvalið úr fénu. Hann
hét Knutson sem keypti fyrir
þá og fór um allan Skagafjórð.
Einu sinni var kominn snjór
þegar hann var að kaupa féð.
svo hann varð að kaupa hesta
til að troða slóð svo hægt væri
að koma fénu. Þá var hann
spurður hvort það hefði ekki
verið óskaplega dýrt. „Reikn-
ingamir voru feitir — en
skepnumar magrar“, svaraði
hann.
— Nei, það var eiginlega að-
eins eitt bú á Hvalnesi, en
þama voru svokallaðir þurra-
búðarmenn f kring sem höfðu
kindur og heyjuðu fyrir þeim,
en lifðu annars á sjósólcn og
byssunni.
Auk rekans em þama önnur
hlunnindi: Ölvisvatn, í því er
eyja og þrír hólmar í kringum
hana. í eynni er töðugæft fcey
og veltigras á hverju sumri,
það gerði fuglinn, kría, endur
og álftir — þá var ekki mink-
urinn kominn! Við ókum hey-
inu heim á sleða á vetuma;
það var sagt að kýmar græddu
sig þegar eyjataðan kom, og bó
var hin taðan ágæt.
Stundum veiddi ég í vatninu.
Þá var skemmtilegt. Sérstak-
lega er ég sat yfir rollunum.
einn úti í sumargrænni náttúr-
inni, vatn, veiði, gróðurangan,
— þá var gaman að lifa! Það
var feiknarleg silungsveiði i
vatninu, langt fram á haust.
Það var nú búskapur f lagi. Og
ég var ekki sveltur; í malpok-
anum hafði ég í hjásetuna hert-
an fisk, öskjur með smjöri, þótt
það sé sagt óhollt nú! mjólk,
sauðakjöt. Stundum • hafði ég
með mér fötu og skrapp i
pramma út í eyjuna. kom oft
með fulla fötu af eggjum.
. . . Nei hrossakjöt var ekki
smakkað heima. Oftast var þó
slátrað tveim hestum á haustin
— og þeir gefnir. Fóstri gaf það
fátækum mönntim. Og svohafði
kerlingin fóstra mfn mifcla
bölvun á hrossaketi að ef
krakkar spm borðuðu hrossa-
ket komu sem gestir þá færði
hún þeim góðgerðir út í dyr og
sagði þeim að fara út í varpa
meðan þau væru að borða eða
drekka.
— Nei, félagslíf var ekki til
þegar ég man fyrst eftir mér.
Ég mun hafa verið 17-18 ára
þegar voru teknir í hrepptnn
skólapiltar frá Hólum, eitthvað
búfræðilærðir. Þá var ekki
sléttur blettur til í túninu á
Hvalnesi. Kerlingin mátti ekki
heyra nefnt að slétta þúfurnar.
„Þegar þessar stóru þúfurverða
sléttaðar verður aðeins örlítill
blettur eftir þar sem þær voru,
nei það verður ekki gert hér!"
Þessir piltar voru fengnir í
hreppinn til , að slétta, og ég
lenti með þeim í túnasléttun og
lærði að rista ofan af — en
þeir fengu ekki að slétta exna
þúfuþúfu heima!
— Jú, það var skemmtilegt
búskaparlag, þetta, þótt það
væri hroðalega á eftir tíman-
um og annarlegt.
— Menntun? Það var talið
nóg — a.m.k. voru prestar á-
nægðir með það — ef maður
kunni kverið og biblíusögumar,
það töldu þeir nóg bókvit fvr-
ir lífið.
Þegar ég var að læra lestur
var bara grútarljós sem var
stungið í dyrastaf milli bað-
stofu og hjónaherbergis — og
það lýsti öllum. ÞaS var ekki
nema þrjú síðustu ár gömlu
hjónanna að þau höfðu lamoa,
fyrr þekktum við ekki olíu-
Iampa.
Verkfæri voru engin nema
ljár, orf og hrífa — og rré-
skóflur með jámvari.
Fóstri minn átti alltaf brenm-
vín í bláleitu strífuðu glasi er
tók rúman pela, fékk hann sér
oft út í kaffi, og mældi það
bá í homspæni, — já hann var
framúrskarandi reglumaður.
Já, hann hafði brennivínið eins
og meðal. Hann hafði nábít og
tók brennivínið sem meðal, og
hafði svo daufa sýrublöndu, hlá
sér á nóttunni.
Einn góðan veðurdag hættu
fósturforeldrar mínir að búa og
frændfólk þeiira — sem bét
sömu nöfnum: Guðrún og Sig-
urður — fékk jörðina.
— Æ, mér var eiginlega i'la
við fóstru mína. Það átti sx'n-
ar ástæður. Hún kom i veg íyr-
ir að ég lærði. Og þó — ég
var eina bamið af 15 sem
fermdust samtímis mér, sem
hafði verið á skólabekk fyrir
ferminguna. Mamma var kunn-
ug á Sauðárkróki og kom sér
þar fyrir hjá timburmeistara
og mér líka, meðan skólinn
stóð, ég var þar í 4 mánuði.
Það gekk ekki hljóðalaust að
ég fengi að fara, en mamma fóx
með mig samt! Einn • ,ag með-
an' ég beið eftir heimferð eft'r
að skólanum lauk vann ég við
að hreinsa í kringum húsið hjá
Claessen gamla. Dagkaup var
þá 2 kr. — og hann borgaði
mér, sfrálymum það. — Þaðvar
fyrsta kaup sem ég fékk út-
borgað.
Fyrsti bamakennarinn kom i
sveitina þegar ég var á 17. ári.
Það var stutt milli bæja, roll-
umar úti, og ég hitti þennan
mann þegar ég var að e'ta
rollumar. Hann spurði mig
hvað ég - hefði lært. Fóstri
minn kenndi mér litlu og stóru
töfluna, og hann kunni fingra-
rím, en það nennti ég ekki að
læra. Ég segi manninum þetta,
og bætti við að mig langi til að
læra að reikna.
..Getur þú ekki skroppið til
mín á kvöldin, einn klukkutíma
eða svo, ég skal kenna þér að
reikna'f sagði maðurinn. Ég
varð glaður við og þakkaði
honum fyrir.
Þá var það mitt verk, auk
fjárgeymslu, að kemba og
spinna hroshár af 40 hestum
og þessu átti ég að hafa kom-
ið í reipi, hnappheldur, klif-
beragjarðir og annað slíkt fyr-
ir sumarmál. Ef því ég vissi að
kerlingin réð öllu sem hún
vildi, þá talaði ég fyrst við
hana um að mig langaði til að
læra að reikna.
„Hvemig fer þá með hross-
hárið?" sagði hún.
„Ég verð þá að vaka klst.
lengur til að vega upp' tímann
sem fer í reikninginrí', svar-
aði ég.
Hún tók þessu eins og venju-
lega.
Ég byrjaði svo að læra að
reikna og þýt yfir fyrri hluta
Eiríksbókarinnar og byrja á
seinni hlutanum. Ég var kom-
inn aftur í kvaðratrótarreikn-
ing þegar mánuðurinn var bú-
inn. Þá sagði kennarinn:
,.Þú ert kominn vel niður í
þessu, en fáu er gleymt e’ns
fljótt og reikningi, nema hon-
um sé haldið við. Þú þyrftir
að fara yfir þetta einu sinni
enn svo það festist betur í þér."
Ég fer þá til kerlingarinnar
og segi .henni þetta.
„Hverslags er þetta! Þú ert
búinn að vera dag eftir dag i
mánuð — og er nú hægt að
læra meira?" svaraði hún. —
Og þá gafst ég upp, og þar
lauk námi mínu.
Kennarinn gaf mér reikn-
ingsbækur Briems þegar hann
fór um vorið.
Briemsbækumar voru mjög
góðar að því leyti að þær voru
með skýringardæmum og svör-
um svo maður gat hjálpað sér
mikið sjálfur, ef maður hafði
þær. Og þetta bjargaði mér
þegar við stofnuðum pöntunar-
félagið Ægi í Neskaupstað. Og
svo ég fari að hæla mér! Seinna,
í Neskaupstað, settu þeir mig
í verkstjóm við uppskipun sem
verkamannafélagið tók að sér
og ég varð að reikna tíma og
kaup hvers manns. Tómas Zo-
ega var í búðinni þegar ég
kom til að skila útreikningun-
um. Nokkrum dögum seinna
mætti ég honum og þá sagði
hann með undrun og viðirr-
kenningu í röddinni: „Það
skakkaði ekki einum eyri hjá
þér!“ Nú fc.ef ég týnt reikn-
ingnum niður; minninu hrak-
aði svo við sjónleysið.
— Já. ég bjó 2 ár á Hval-
nesii Þá var móðlr mín orðin
útþrælkuð, rúmlega sextug.
Hún kom þá til mx'n.
Hvalnes var 26 hundraða
jörð, og ég tók þriðjunginn úr
henni. Ég skrifaði föður min-
um í Reykjavík og bað hann
að útvega mér tvo unglinga
sem gætu róið. Ég fékk þá, en
mamma hafði ekki heilsu til að
annast þrjá menn.
Ég átti hálfan bát á móti
hinum bóndanum og við gerð-
um út til Drangeyjar — á fugl
aðallega. Bóndinn lét tvo menn
á móti. Við höfðum aflað okk-
ur ..Drangeyjarútgerðar", þ.e.
fengið fleka og snönxr. Svo
fer ég með annan strákinn út, í
Drangey. en lét hinn vera
heima yfir fénu — þá rak ég 75
hausa á fjall og átti 5 hross og
eina kú, og auk þess 400 kr. í
Sparisjóði Sauðárkróks, sem
var töluvert fé þá.
— Vertíðin? Það var norðan
og vestan rok og sjógangur. I
Drangey er lítil fjara og á
henni voirn skýli fyrir menn-
ina, en brimið var svo mikið
þama að við urðum að gæta
bátsins nótt og dag. Sumir
fengu venjulega mikið af fiskl.
auk fuglsins, en þetta sumar
fékkst sama og ekkert af fisfcf,
það kom aldrei fiskur að gagni
í fjörðinn. Mig minnir að Dani,
Popp að nafni, keypti fiskinn
af körlunum á Selnesi, þar sem
danskir kaupmenn áttu bá
bækistöð. Eithvað Htilshátíar
seldi ég honum og man að ég
fékk 2 aura fyrir ýsupundið —
eða nákvæmlega jafnmikið og
saltpundið kostaði!! en 3 aura
fyrir þorskinn.
í landi var alltaf þoka og
súld þetta sumar, stundum
stórrigning og óáran yfir öli-
um Skagafirði þetta ár. tít-
gerðin tapaði. 1 þetta fóru
fjármunir mi'nir. Já, það var
gaman að byrja að búa!! Það
var líka fiskilaust árið eftir.
Seinna búskaparárið mitt á
Hvalnesi sléttaði ég í túninu,
keypti plóg — þann fyrsta sem
kom í Skefilstaðahrepp, en ak-
tygi átti ég engin en rak mó-
álótta meri undir reiðingi í stað
aktygja á undan mér — og
plægði vel. Það var eina slétt-
an af mannahöndum á Hval-
nesi þá.
Móðir mín var svo að segja
komin í rúmið svo að ég varð
að hafa ráðskonu, og búskap-
urinn horfði ekki efnilega svo
ég sagði mínum hluta af jörð-
inni lausum. Um veturinn
skrapp ég inn á SauðárkrOk.
Kona á Sauðárkróki hét Helga,
kennd við Keldudal í Hegra-
nesi og hafði hún greiðasölu á
Sauðárkróki. Barst þá í tal við
Helgu að ég hafi sagt jörðinni
lausri. Þá segir hún:
„Veiztu að % af Heiði f
Gönguskörðum eru lausir? Eig-
um við ekki að slá í að taka
þá?“.
Ég kvaðst skyldu hugleíða
þétta. Ég talaði við mömmu, er
hafði verið á Sauðárkróki,
þekkti þama til og var kunn-
ug Sigurði Bjömssyni erkennd-
ur var við Veðramót, og leizt
henni vel á þetta.
Það verður að ráði að við
förtim að búa á Gönguskörðum
og_ um vorið flyt ég móður
mi'na að Heiði, skil hestana
eftir og fer á lánshesti að Hval-
nesi. Svo ber ég dót mitt í bát-
inn. Það varð töluvert háfennl.
mamma átti stóra kistu og eitt-
hvað var af kössum o.fl. Kunn-
ingi minn á næsta bæ ætlaðl
með mér á bátnum en var
veikur svo ég lagði af stað einn
á bátnum með búslóðina. Fyrst
var logn og gekk ferðin seint,
en þegar ég er kominn lnn
undir Disk kom kæla og vax-ð
töluvert hvasst, en ég kemst
þó samt inn og Iendi á Reykj-
um. Friðrik bóndi stóð f fjör-
unni þegar ég Ienti og hafði
staðið þar Iengi og starað á
þennan furðulega gest, kvaðst
ekki hafa trúað sínum eigin
augum þegar hann kom aldrel
auga á nema einn mann á
þessum sexæringi sem nálgað-
ist land.
Ég hafði aldrei séð Friðrik
fyrr, en hann tekur mér eins
og aldavini. Morguninn eftir
er blíða logn, og ég held ferð-
inni áfram og lendi rétt við
Gönguskarðsárósinn.
Ég ryð drasli mínu f fjöruna
og maður frá næsta bæ kemur
og. setur með mér bátinn Ée
Jú, þið lásuð rétt! 1 stórum sat hjá.
______________________ ■ ■ — ■ ■ ■■ (
fei^Rtdinacrfélacpið í New York
érm ofmœlis síns
Afmælishóf félagsins var
haldið föstudagskvöldið 18. júni
sl. að Hótel Delmonico, Park
Avenue við 59. götu. að við-
stöddum um 200 gestum.
Sigurður Helgason formaður
félagsins setti hófið og raktj
tildrög stofnunar félagsinj vet-
urinn 1939—1940. en þá hóf-
ust að nýju ferðir jslendinga
til New York vegna heims-
styrjaldarinnar. Félagið hefur
starfað með miklum blóma
síðan, og samkomur hafa ver-
ið haldnar reglulega minnst
þrisvar á ári, og ávallt kring-
um 1. desember og 17. júní.
Fyrsti formaður íélagsins
var Haraldur Sveinbjarnarson,
íþróttakennari, sem nú býr í
grennd við Boston. Formenn
félagsins hafa verið fimmtán
frá byrjun, og sérstaklega
heiðx-uð við þetta tækifæri voru
þau Guðrún Crosier og Ólafur
J. Ólafsson, sem bæði voru
íneðal stofnenda félagsins og
unni* hafa lofsvert starf í
þágu þess, Tru þau bæðj fyrr-
verandi formenn félagsins, og
voru bæði viðstödd þetta
kvöld1
Skýrt var frá þvj að verið
væri að skrá sögu félagsins,
og verður hún fáanleg fyrir fé-
lagsmenn og aöra eftir nokkra
mánuði.
Þá hylltu fundarmenn þau
Elinu og Hannes Kjartansson
í tilefni af útnefningu Hann-
esar sem ambassadors fslands
hjá Sameinuðu þjóðunum með
aðsetri í New York. Var þe-ss
getið hve ötult og óeigingjarnt
starf Hannes hefur unnið að
málefnum fslendinga og fslend-
ingafélagsins í New York frá
byrjun.
Valdimar Bjömgson, fjár-
málaráðherra Minnesota flutti
aðalræðu kvöldsins. Talaðist
honum vel, en ræðuefni hans
var sjálfstæðisxnál íslands, ís-
lenzk t«ngs og íslenzkt þjóð-
emi, og gerðu menn géðan róm
as málí hans. enda er Valdi-
rnar or^l^^iir rfP*SnsVnnir»cnn».

1
1
t
i