Vísbending - 25.06.1999, Blaðsíða 1
V
V i k u
ISBENDING
rit um viðskipti og efnahagsmál
25. júní 1999
25. tölublað
17. árgangur
1929 og 1999
Eitt af því sem er svo skemmtilegt
við tilveruna er að um leið og hún
breytist þá endurtekur hún sjálfa
sig reglulega. Jafnvel óreiða
náttúrunnar er talin vera byggð á
endurtekningum um leið og hendingum.
Verðbréfahrunið 1929
að eru ekki margir sem muna þann
tíma þegar bandaríski verðbréfa-
markaðurinn hrundi árið 1929 eftir
ótrúlegt vaxtarskeið allan áratuginn.
Margir efnamenn urðu öreigar á
örskotsstundu og var ástandið svo
slæmt um tíma að starfsmenn á hóteli í
grennd við Wall Street spurðu gestina
við komu hvort þeir væru komnir til þess
að sofa eða stökkva út um glugga. I
kjölfarið á hruninu varð mesta kreppa
sem orðið hefur í bandarísku þjóðfélagi.
Verðbréfahrunið er þó ekki ástæða
kreppunnar að mati sérffæðinga en hafði
veruleg áhrif á þá atburðarás sem leiddi
til hennar.
Endalaus hamingj a
Virtur bandarískur hagffæðingur að
nafni Irving Fisher sagði árið 1929
að verð á hlutabréfum hefði náð því
stigi að það myndi ekki lækka heldur
haldast hátt. Einungis fáeinum vikum
síðar fél 1 Dow Jones vísitalan um rúmlega
þriðjung. Fisher hafði gjörsamlega á
röngu að standa eins og reyndar margir
aðrir samtíðarmenn hans enda trúðu þeir
að í Ameríku væru menn að upplifa ný
efnahagslögmál og nýtt tímabil
óendanlegs hagvaxtarskeiðs, nýjan
efnahagsveruleika.
Nýr efnahagsveruleiki
essi nýi veruleiki efnahagslífsins
fólst í því að með tilkomu seðlabanka
Bandaríkjanna árið 1913 var búið að
eyða hagsveiflum í bandaríska
hagkerfmu. Sveiflur fyrri tíma hafði mátt
rekja til þess að það vantaði seðlabanka
til þess að veita bankageiranum
fjármagn á tímum óstöðugleika. Geta
seðlabankans til að stjóma vaxtastigi
og að veita fé til bankanna með kaupum
og sölu á ríkisskuldabréfum átti að
tryggja stöðugleika á markaðnum.
Fleira skapaði nýjan efnahags-
veruleika, þar á meðal aukið frelsi í
viðskiptum, minnkandi verðbólga og
vísindalegar stjómunaraðferðir „taylor-
ismans“ (og „fordismans"). Verka-
skipting og færibandavinna vom ávísun
á aukna skilvirkni. Fyrirtæki
sameinuðust einnig og það jók
hagkvæmni þeirra í krafti stærðar-
hagkvæmninnar.
Eðlilegt var að álykta að öll þessi
framleiðni- og hagkvæmniaukning,
stöðugt og bætt viðskiptaumhverfi og
almenn bjartsýni ætti að endurspeglast
í verðmæti fyrirtækja, þ.e. gengi
hlutabréfa.
Eytt um efni ffam
ótt nýi efnahagsveruleikinn bæri
stöðugt meiri og betri kræsingar á
borð á fyrsta farrými þjóðarskútunnar
voru áfram sömu molamir brauð
verkamannsins. Aukin skilvirkni skilaði
sér ekki í launaumslag starfsmanna.
Engu að síður jókst kaupgeta þeirra
vegna þess að ffamboð af fjármagni var
stórlega aukið. Lítið mál var að
fjármagna aukin útgjöld með auknum
lántökum; bilar, ísskápar, húsgögn og
föt, allt var keypt í reilóiing. Allt átti að
ljármagna með tekjum sem viðkomandi
myndi fá í framtíðinni.
Spákaupmennimir
Arið 1929 hafði ótrúlegur fjöldi
einstaklinga tekið þátt í viðskiptum
á verðbréfamarkaðinum. Allir vom með,
enda var hálf-bjánalegt að standa fyrir
utan þegar allir sem tóku þátt í
verðbréfaviðskiptum græddu á tá og
fingri, enda sögðu sérfræðingar að
fjárfesting í verðbréfum skilaði
langmestri ávöxtun allra fjárfestingar-
möguleika. Hvort sem það var
Hollywood-elítan, viðskiptajöfrar eða
þvottakonan á hominu þá vora allir með,
allir voru sérfræðingar. Allir sem höfðu
áhuga á að auðgast voru tilbúnir að
hætta öllu því sem þeir áttu eða gætu
komist höndum yfir. Það þurfti engan
fjármálaráðgjafa. „Þú gast lokað
augunum, bent fmgrinum hvert sem var
á stóra töfluna og hlutabréfið sem þú
keyptir byrjaði að hækka,“ sagði Grucho
Marx. Þó verð fyrirtækja væri of hátt
skv. hefðbundnum virðismælikvarða á
fyrirtækjum skipti það engu máli því það
átti að meta fyrirtæki út frá væntanlegum
framtíðartekjum.
S vartur fimmtudagur
ann 24. október 1929, sem kallaður
er svartur fimmtudagur í
hagsögunni, hrundi hlutabréfaverð
fyrst um 15 - 20% en bankar komu
markaðinum til aðstoðar og lækkun
undir lok dagsins var því ekki veraleg.
Umsvifm á markaðinum höfðu þó verið
þreföld á við venjulegan dag.
Spákaupmenn gátu slakað á yfir helgina
en mánudaginn eftir lækkaði Dow Jones
vísitalan um 12,8%, úr 299 í 260, á
þriðjudeginum (svarta þriðjudeginum)
lækkaði hún um 11,5%, úr 260 í 230.
Vísitalan var komin niður í 198þann 13.
nóvember. Næstu daga hækkaði þó
vísitalan aftur um 25% og menn tóku að
trúa á markaðinn aftur. Hann var þó ekki
traustsins verður og Dow Jones vísitalan
seig niður í þar til hún hafði náð botninum
um mitt sumar 1932. Þá stóð hún í 41,88
og hafði lækkað um 90% frá 3. september
1929 þegar hún stóð hæst í 381.
Spilað á markaðinn
Ikjölfarið á hruninu 1929 komu upp
nokkur hneykslismál. Starfsmenn
iðnaðarbankans í Flint í Michigan höfðu
lagt fjármagn bankans undir í
veróbréfaviðskiptum og tapað um 3,5
milljónum Bandaríkjadollara, sem leiddi
til lokunar bankans. Sögur af
innherjaviðskiptum og ívilnunum til
þeirra sem voru innan fyrirtækjanna,
sögur um að ekki hafi alltaf verið veittar
upplýsingar til markaðarins af
hreinskilni og jafnvel að sumir hafi nýtt
sér brjálæði markaðarins og búið til
(Framhald á síðu 4)
Margt er líkt með þriðja ^ íslensk menning er lík Ásgeir Jónsson hag- a samkeppnisfær og hvað''
I áratugnum og tíunda ) menningu Norðurlanda- 7 fræðingur fjallar um /| má gera til þess að
áratugnum hvað varðar ^ kjamans en er þó að vissu landbúnaðinn og veltir betrambæta hann í
hlutabréfamarkaðinn. leyti einstök. fyrir sérhversu vel hann er framtíðinni.
1