Vísbending - 02.07.2004, Blaðsíða 2

V
ISBENDING
Að segja það með tölum
Eitthvað er það undarlegt að þegar
tölfræðilegri greiningu er beitt á
niðurstöður eins og kosningar
virðist vera hægt að túlka niðurstöð-
urnar á jafnmarga vegu og tölfræðing-
arnir eru margir. Forsetakosningarnar á
Islandi eru einungis síðasta dæmið af
mörgum þar sem einn og sami maðurinn
getur hvort tveggja í senn sigrað og
tapað. Stundum fara menn fjallabaksleið
í útskýringum sínum en yfirleitt virðist
mismunurinn felast í því með hvaða
gleraugum niðurstöðurnar eru skoð-
aðar. Arangurinn ræðst af því hvaða
viðmiðliggurtil grundvallar. Oll umræða
um tölfræði og niðurstöður kosninga
vekur athygli á þeirri staðreynd að svo
virðist sem hægt sé að fá tölur til að
segja næstum því hvað sem er. Kannski
er málið að vísindin eru stundum harla
mikil vísindi.
Vísindin gagnrýnd
Stundum virðist sem hagfræðingar
geti varla sagt nokkurn skapaðan
hlut nema skreyta mál sitt með
einhvers konar tölfræðilegri greiningu
og jafnvel stærðfræðilegri útleiðslu.
Yfirleittvirðistþámeiralagt uppúrhinum
bráðsnjöllu aðferðum sem notaðar eru
við greininguna en greiningunni sjálfri,
þ.e. vandamálinu og úrlausninni. Slíkar
aðferðir eru notaðar til þess að leggja á
það áherslu hve mikil vísindi er um að
ræða. Þetta er þó að vissu leyti úrelt
vísindahyggja og gengur út frá því að
sannleikann sé að finna í tölum.
Það er áhugavert að minnast þess
að Michael Polanyi, í sinni frægu gagn-
rýni á vísindahyggjuna um miðja tutt-
ugustu öldina, rakti uppruna hennar til
trúarbragða. Stundum virðist vísinda-
hyggjan einnig afar lík trúarbrögðum
þegar allri gagnrýni er vísað á bug. Karl
Popper gerði þó þann greinarmun á
vísindum og trúarbrögðum að setja yrði
vísindakenningar fram með þeim hætti
að hægt væri að afsanna þær. Það er
hins vegar ekki inni í myndinni þegar
trúarbrögð eru annars vegar.
Michael Polanyi lagði áherslu á
tvennt í gagnrýni sinni á vísindin,
annars vegar að vísindi væru að miklu
leyti byggð á getgátum og innsæi, þvert
á það sem stundum er haldið fram, og
hins vegar að hin stöðuga þróun innan
vísindanna væri mun takmarkaðri en
haldið væri fram. Framþróunin væri ekki
eingöngu byggð á tilraunum og rann-
sóknum heldur miklu frekar á nýrri túlkun
á „staðreyndum". Polanyi benti á að
vísindamenn væru aldrei óháðir heldur
„undir áhrifum" sem réði því hvaða leið
þeir færu í rannsóknum sínum og hvaða
niðurstöður þeir teldu sannar og hvaða
ekki. Gagnrýni Polanyis og annarra
hefur haft töluverð áhrif á þróun á hug-
myndum um vísindi, þ.e. hvað telst til
vísinda og hvað ekki.
Eigindleg vísindi
Vísindahyggjan byggist að miklu
leyti á því að það verði að einfalda
„veruleikann" svo hægt sé að búa til
módel og jöfnur sem hægt er að gera
tilraunir með og alhæfa síðan út frá um
„veruleikann“. Vandamálið er það að í
þessu ferli tapast talsvert af „veruleik-
anurn" þar sem ekki er hægt að taka tillit
til allra þátta og þá er hætt við að niður-
staðan verði blekking frekar en innsýn
eða ný þekking. Einnig er ljóst að þegar
á hólminn er komið er yfirleitt erfitt að
fullnægja öllum skilyrðum vísindanna
um óhlutdrægni, rétt eins og Polanyi
benti á.
Þessi gagnrýni á vísindahyggjuna
hefur leitt til þess að áhersla á eigind-
legar rannsóknir (qualitative research)
hefur aukist, á kostnað megindlegra
rannsókna (quantitative research), þar
sem tilraun er gerð til þess að ná heild-
armyndinni frekar en að búa til einfalda
eftirlíkingu og gengið er út frá því að
það sé ekkert til sem heitir óháð rann-
sókn. Sá sem rannsakar gerir sér það
ljóst að hann er „undir áhrifum“ og
reynir að meta hvernig það getur haft
áhrif á rannsóknina eða nýtir sér það
jafnvel við gerð rannsóknarinnar. Hann
gerir sér grein fyrir því að „veruleikarnir“
eru margir og mótast af skoðunum þeirra
sem gera rannsóknina. Reynt er að hafa
þessar ólíku skoðanir í huga og gera
grein fyrir þeim í allri rannsóknarvinn-
unni. Raundæmi (e. case study) er
algengt safnheiti á slíkum rannsóknum
þar sem rannsakendur reyna að fylgjast
með og skrá hvernig hlutirnir gerast í
„raunveruleikanum“. Hér eru orð og
myndir mikilvægari en tölur og stærð-
fræðijöfnur. Smám saman hafa slíkar
aðferðir einnig fengið að flokkast undir
vísindi. Slíkar aðferðir, þar sem t.d. er
fylgst með fólki, þykja gefa betri mynd
af því hvernig fólk hugsar og hegðar sér
og þær hafa orðið sífellt mikilvægari í
viðskiptafræðum. Hinn skynsami maður
er ekki alltaf svo skynsamur.
Þessir tveir hugmyndaheimar vís-
indanna, þ.e. megindlegar og eigind-
legar rannsóknir, eru stundum skoðaðir
sem ólíkir pólar en eru hugsanlega tvær
hliðar á sömu krónunni. Gamla vísinda-
hyggjan skoðar yfirborðið og getur
hugsanlega gefið ágæta heildarmynd
en í eigindlegum rannsóknum er kafað
dýpra eftir útskýringum. Vísindi eru
þess vegna ekki lengur talnaleikurinn
einn heldur hafa nýjar víddir bæst við
það hugtak. A sama tíma hefur skapast
meiri umræða um hvað er vísindalegt og
hvað ekki í megindlegum rannsóknum,
og það í auknum mæli gagnrýnt hvernig
tölur eru notaðar ábyrgðarlaust.
Hagrannsóknir
Eitt helgasta vé hagfræðinnar eru
svokallaðar hagrannsóknir þar sem
aðfallsgreiningu er beitt til þess að meta
línuleg tengsl milli ákveðinna breytna
og meta hvemig ein breyta hefur áhrif
á aðra. Kenningin um aðhvarf að meðal-
tali er komin úr smiðju franska stærð-
fræðingsins Francis Galtons og er
undirstaða allra spáfræða samtímans og
er í sjálfu sér stórmerkileg uppgötvun.
Hagfræðingar verða vart vísindalegri
en með slíkt vopn á lofti. Það virðist þó
æ betur koma í ljós að tengsl á milli
breytna eru allt of oft tekin sem orsaka-
tengsl þó að Ijóst sé að það vantar mikið
af breytum í líkanið til þess að það geti
lýst „veruleikanum". Þó það þyki ef til
vill ekki við hæfi að hafa orð á því þá er
það einmitt í slíkum greiningum sem
hægt er að sýna fram á næstum því hvað
sem er með tölum.
Þessi umræða kristallast kannski í
þeim rannsóknum sem hagfræðingurinn
John Lott hefur gert á samspili skot-
vopnaeignar og dauðsfalla en hann
hefur sýnt fram á það með tölfræðilegum
rannsóknum að með því að auka byssu-
eignalmenningsum l%þáfækkiglæpum
um 3,3%. John Lott er enginn aukvisi í
tölfræðilegri greiningu og þess vegna
hefur mönnum gengið illa að fá hann til
þess að falla frá þessari staðhæfingu.
Aðrir rannsakendur hafa hins vegar
komist að þveröfugri niðurstöðu, þ.e.
að aukin byssueign almennings verði
til þess að glæpum fjölgi frekar en það
dragi úr þeim. Hin almenna skynsemi
hallast líka heldur að þeirri niðurstöðu
en niðurstöðu Lotts. Lott hefur þá sakað
menn um að veraekki trúir vísindahyggj-
unni og boðið þeim upp í tölfræðilegan
dans.
John Kay, hagfræðingur og dálka-
höfundur Financial Times, benti ný-
lega á í pistli sínum að hagfræðingum
hefði gengið herfilega að spá fyrir um
hagvöxt í Bretlandi á síðustu árum. Allir
spámennirnir ofmátu hagvöxt á árunum
1991 og 1992en vanmátu hannárin 1993
og 1994. Alls43 spárfyrirárið 1999gerðu
ráð fyrir hagvexti upp á 0,8% að meðal-
tali en lægsta spáin var upp á 0,5% og
sú hæsta 2,1%. Hagvöxturinn reyndist
svo verða 2,8%.
(Framhald á síðu 4)
2