Lesbók Morgunblaðsins - 17.06.1928, Blaðsíða 8
192
HlHýðubúkasafiiið
og mentun alþýðunnar.
Eftir dr. Jón Stefánsson.
Um daginn kom jeg inn á Al-
þýðubókasafnið. Það er aðeins
fimm ára gamalt og á þó um 7
þúsund bindi. Furðaði jeg mig
fyrst á bókavalinu. Fróðleiks-
bækur og skáldsögur haldast
þar í hendur og vega salt, svo
ekki má í milli sjá. Hjer hefir
kunnugur maður um fjallað og
má leiða getum að hver það er.
Þá er furðulegt að sjá sumar
hyllurnar nær alskipaðar ensk-
um bókum. Var mjer sagt, að
þær væru lánaðar og lesnar rjett
eins og þær væru á íslensku. Er
merkilegt, að svo margir alþýðu-
menn skuli hafa gagn og gam-
an af að lesa bækur á útlendu
máli. Mjer er kunnugt um, að
alþýðumenn í stórbæjum Evrópu
leika þetta ekki eftir.
Furðulegast af öllu eru þó tog-
araskáparnir, litlir, lausir skáp-
ar, með einni hyllu, og hurð fyr-
ir. Þegar togari lendir, þá send-
ir hann mann að sækja einn
skápinn. í þessu andlega forða-
búri eru þá 30—40 bækur, sem
bókasafnið hefir valið handa
þessum togara. Harðmeti og
kryddmeti samvalið og við hæfi
skipverja. Því starfsfólk safns-
ins fer nærri um það, hvað þeir
hlest vilja lesa.
I einum skáp sá jeg þauliesn-
ar bækur, sem voru bæði óhrein-
ar og slitnar, og spurði, hvort
skipverjar borguðu ekki safninu
andvirði skemdra bóka, er væru
svo útleiknar, að þær yrðu óhæf-
ar til útláns. Mjer var svarað,
að safninu þætti svo vænt um
lestrarfýsn skipverja á togurun-
um, að þeir væru ekki látnir
borga fyrir bækur, sem þeir
hefðu slitið upp á lestri. Auðvit-
að hefðu þeir ráð á því, en að
þeir snerta óþvegnir á bók sýndi
einmitt, hvað sólgnir þeir væru í
að lesa hana, og væri betra að
hvetja þá en letja. Ekki hefi jeg
sjeð merki þess á útlendum tog-
urum, að skipverjar væru bók-
hneigðir og munu íslenskir tog-
arar vera einstakir í sinni röð í
LESBÓK ÍiORGUNfcLAÐSlNS
þessu og fleiru.
Færi ekki vel á því, að skip-
verjar og eigendur íslensku tog-
aranna gerðu hjer einhverja
bragarbót, gæfu safninu fje til
bókakaupa einu sinni eða ár-
lega, í þakklætisskyni?
Það mun vera einhver yfir-
sjón, að engin stjórn hefir enn
lagt safninu einn eyri, þó fimm
ár sjeu liðin síðan það var stofn-
að. Sí og æ er talað um alþýðu-
mentun, en hjer sýna verkin
merkin. I Danmörku gefur ríkis-
stjórnin jafnmikið tillag til hvers
alþýðubókasafns og bærinn eða
sveitin, sem á safnið, en hjer
borgar Reykjavíkurbær e i n n
kostnaðinn, þó hásetar og að-
fluttir menn af öllu landinu noti
bækurnar.
Nú býðst tækifæri til að kippa
þessu í lag. Bókasafnið ætlar að
flytja í betri híbýli á Hverfis-
götu, en þarf fje til þess. Komi
nú allir togarar og hlynni að
forðabúri sínu. Komi allir þeir,
sem unna alþýðumentun, og
leggi lið. Þá mun stjórn landsins
ekki sitja hjá. I margar aldir
hefir það frægðarorð farið af al-
þýðu íslands, að hún sje ment-
aðri en alþýða nokkurs annars
lands. Hún á eftir að auka frægð
sína á næstu áratugum, ef al-
þýðubókasafninu er sýndur sá
sómi, er vera ber, á næstunni.
Naínið ttlfns.
Vilduð þjer ekki gera svo vel
að taka fyrir mig í Lesbók Mbl.
eftirfarandi athugasemd við grein-
ina „Nafnið Ölfus“ í 9. tbl. henn-
ar, 4. mars þ. á.
Höf. greinarinnar leitast við að
orðskýra Ölfus. Hann tilfærir
fimm skýringar á orðinu, meðal
þeirra mína, og er ekki ánægður
með neina af þeim. Minni skýr-
ingu drepur hann kýmilega á
huldu; segir að „aðeins einn eða
tveir stafir sjeu teknir úr frum-
legustji nöfnunum en öðrum bætt
við“ og vænir að enginn nema
jeg leyfi sjer anuað eins. Jeg
hefi sagt, að Ölfus sje samsett af
alp, fjall og ver, staður búinn e-u,
og að segja frá þessu eins og gr.-
höf. gerir er að minsta lcosti að
fara mj,pg ógreinilega með það.
Jeg . hefi, sýnt, að hinar fornu
myndir. orðsins ver, sem sje ves, us
sjeu skyldar við alp og samskeyt-
ingurinn verði fyrfr hljóðvarp og
úrfall p-sins eða stöðurýrnan þess,
annað tveggja Ölves eða Olfus.
Það er í rauninni fráleitt að lýsa
þessu svo, að „eiun eða tveir stafir
sjeu teknir úr frumlegustu nöfn-
unuru en öðrum bætt við.“ Svo
seilist gr.-höf. í orðskýririgu míria
á „Drepstokkur“ „í tvígildu and-
imæla skyni“ og vill ekki heyra
að það „merki víst blátt áfram
myluustokkur, brunnstokkur.“ —
Það er engu líkara eri að gr.-höf.
langi til að stanga mig, þó liann
taki ekki til mín. Skýring mín á
„Ölfus“ fellur í ljúfa löð við orð-
myndunarreglur og gerir alveg
þrautalaust grein fyrir hinu ein-
stæða niðurlagi orðsins, us, eða
ves, og eig. merking, fjallver,
kemur svo vel heim sem heiti á
sveitinni, er tekur við af Suður-
landsundirlendinu, að það er alveg
eins og steini sje stungið upþ í
gjárífa. Aðrar skýringar á orðinu
stangast við orðmyndunatreglurn-
ar eða þeim bagar eig. merking
eða hvorttveggja er að þeim í
senn, svo er t. d. um Ölfoss, sem
eignuð er ekki ósennilega próf.
dr. Finni Jónssyni. Það er ekki
viðunandi, að hjeraðið heiti foss-
nefni, hversu silfurtærir eða öl
freyðandi sem fossar kunna að
vera og hvað sem líður innlendum
blávatnsdrykkjum og útlendum öl-
flaumi. Hefði alp verið algengt í
málinu, hefðu líklega engar skýr-
ingar verið til um Ölfus nema sú,
sem jeg liefi gefið, svo sjálfsögð er
hún og samræm algengri orðmynd-
un. En orðið er sjaldgæft. Það er
meinið og það hefir valdið því, að
mönnum hefir gengið seint að átta
sig á samskeytingi þess, Ölfus. Að
segja frá skýringu minni eins og
gr.-höf. getir, er vonandi sprottið
af því hjá honum, að einþykkni
hans gegn henni er að gefa frá
sjer þenna veg og ríkur skihi-
ingur á orðinu að ryðjá sjer til
rúms. Hann kembir hugarburði
upp og ofan dálka hvað orðskýr-
ingunum fimm sje áfátt og kemst
loks að þeirri niðutstöðu, að „ef
málfræðingur gæti talið líkúr til
þess að Ölfus eða Olfuss hefði ver-
ið notað' — eða vel mátt riota —
um ölhitu, uppúrsuðu .... þá gæti
hann trúað, að á þessa leið hefði
í fyrstu næsta umhverfið (Hvera-
gerði) þegar verið skírt Ölfus(s).
Já, þá gæti hann trúað! Það er áð
segja hann á ekki neitt erindi til
lesenda nema að láta þeim um
eytu standa efnislausan fordildar
þembing — úr drepstokki góma
— í afdrepi fáfræði sinnar.
Jeg þakka yður, herra ritstjóri,
ítökima fyrir fram.
Virðingarfylst,
Páll Bjarnarson.