Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1948, Blaðsíða 2

310
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
Guðni Jónsson, skólastjórí:
ÁSHILDARMÝRARSAMÞYKKT
Eríndi flutt við vígslu
minnisvarða að Áshildar-
mýri 20. júní 1948.
Háttvirtu áheyrendur, hjeraðs-
menn og gestir!
Vjer erum komnir hjer saman til
þess að minnast merkilegs atburðar
frá löngu liðnum tíma, — atburðar,
sem sýnir oss, að jafnvel á hinum
myrku öldum ljensdrottnunar og
kirkjuvalds lifði forn andi sjálfstæðis
og rjettarvitundar í sveitum lands
vors og þá voru til menn, — eigi
síður en nú, — sem þorðu að birta
vilja sinn og halda fram rjetti sín-
uir. Þessi merkisatburður er Áshild-
armýrarsamþykkt, sem gerð var á
þessum stað sumarið 1496, þar sem
lögfjettumenn og bændur, studdir af
öllum almúga í Árnesþingi, rifja upp
forn rjettindi landsmanna samkvæmt
Gamla sáttmála og bindast jafnframt
samtökum um að hrinda af sjer hvers
konar yfirgangi og órjetti af hendi
erlendra og innlendra umboðsmanna
konungsvaldsins.
Þegar íslendingar gengu Hákoni
Hákonarsyn^ Noregskonungi á hönd
árið 1262, gerðu þeir, sem kunnugt
er. samning við umboðsmenn kon-
ur.gs um rjettindi beggja aðilja. Þessi
scmningur er hinn frægi og merki-
legi Gamli sáttmáli, sem Gizur jarl
Þorvaldsson hefir verið aðalhöfundur
að og reyndist síðar hinn traustasti
giundvöllur á að byggja í sjálfstæðis-
baráttu vorri í höndum Jóns Sigurðs-
sonar og samherja hans. 1 sáttmála
þessum setja íslendingar eftirfarandi
skilyrði af sinni hálfu, og er hjer fylgt
þeim texta sáttmálans, sem tekinn er
upp í Áshildarmýiarsamþykkt:
1) Að utanstefnur viljum vjer engar
hafa utan þeir menn, sem dæmd-
ir vérða áf Vorum mönnum á þingi
burt áf láh'dinu
2) Að íslenskir sjeu lögmenn og
sýslumenn hjer í landinu af þeirra
ættum, sem goðorðin hafa upp
gefið að fornu.
3) Að sex hafskip gangi á hverju ári
til landsins forfallalaust með
landsins nauðsynjar.
4) Erfðir skulu upp gefast fyrir ís-
lenskum mönnum í Noregi, hversu
lengi sem staðið hafa, þegar rjett-
ur erfingi kemur til eður þeirra
umboðsmenn.
5) Landaurar skulu.ng *»pp-gefast.
Item skulu íslenskir menn sllkan
rjett hafa í NoregL sem þeir hafa
bestan haft.
6) Að kóngur láti oss ná friði og
íslenskum lögum eftir því sem
lögbók vottar og hann hefir boðið
í sínum brjefum sem guð gefur
honum framast vit til.
7) Jarl viljum vjer hafa yfir oss, á
meðan hann heldur trúnað við
yður, en frið við oss.
8) Halda skulum vjer og vorir arfar
allan trúnað við yður, meðan þjer
haldið trúnað við oss og yðrir arf-
ar' og þessar sáttargjörðir, en
lausir, ef rofið verður af yðvarri
hendi að bestu manna yfirsýn.
Þessi skilyrði íslendinga fyrir
þegnskyldu við Noregskonung sýna
ljóslega, að hjer var um samning að
rx-ða milli tveggja jafnrjetthárra að-
ilja. þar sem rjettur beggja er tryggð-
ur með gagnkvæmum fríðindum. En
annað er að gera samning og annað
að halda hann. Þegar á næstu árum
og áratugum eftir að landið gekk
undir konung, voru öll merkustu á-
kvæði Gamla sáttmála þverbrotin af
hálfu konungsvaldsins, og bað engu
að síður, þótt íslendingar endurnýj-
uðu hann við hver konungaskipti,
meðan samband íslands og Noregs
hjelst, og gerðu ákvæði hans að skil-
yrði fyrir hollustu sinni. -Það"er of
langt mál að rekja þau samningsrof
hjer, en þess verður þó að geta, að
aðalrothöggið fjekk Gamli sáttmáli
op þar með sjálfstæði íslendinga með
lögtöku Jónsbókar árið 1281, — tæp-
um tveim áratugum eftir að sáttmál-
inn var gerður. Með samþykkt Jóns-
bókar, sem íslendingar gengust nauð-
ugir undir, náði konungur í sínar
hendur öllum þremur meginþáttum
vaidsins, ýmist að nokkru leyti eða
að fullu. Konungur öðlaðist hið æðsta
dcmsvald í málum íslenskra manna
með því að dómi lögmanna mátti
skjóta til hans, og jafnframt eign-
aðist konungur sakeyri, það er bætur
fyrir víg og aðrar meiri háttar mis-
gorðir, og komast með þeim hætti
srr.ám saman miklar jarðeignir undir
konung. Ennfremur gat konungur
með aðstoð valdsmanna ráðið mestu