Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1948, Blaðsíða 29

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
585
GAMLAR JÓLAVENJUR
JÓLIN eru elsta hátíð hjer á landi.
Þau voru þegar heilög á dögum
landnámsmanna, og helgi þeirra
má rekja aítur í árdaga, eða svo
langt, sem sögur germanskra þjóða
ná. Með kristninni breyttist jóla-
hald nokkuð, og munu flestir jóla-
siðir, sem haldist hafa, varla eldri
en hún, en þó geta sumir þeirra átt
sjer eldri rætur þótt umbreyttir
sje.
Hjer skal nú minst á ýmsa siði
í sambandi við jólin, siði, sem nú
cru af lagðir.
Kvöldskattur
Með jólaföstu fór að koma jóla-
svona í rúminu hans pabba. — Alt
í einu var mig farið að dreyma um
Jesúbarnið og um ljósin á Betie-
hemsvöllum, sem alhr voru þaktir
í ííflum og sóleyjum. Það var kom-
ið sumar og sólin skein svo glatt.
Nei, það var ekki sólin, það voru
jólaljósin, sem báru svona skæra
og fagra birtu um alla baðstcfuna
heima. Og englarnir sungu „Dýrð
sje guði í hæstum hæðum“, sutigu
svo undur skært og íallega.-----
Svefnsins engill hafði tekið litla
drenginn á arma sína og vaggaði
honum í yndislegum draumum.
Síðan þetta var, eru nú liðin 65
ár. Jeg' er orðinn gamall maður og
jeg hef síðan lifað mörg jól, miklu
íburðarmeiri en þessi voru, en á
engum jólum hef jeg átt jafn ein-
læga gleði og á þessum fyrstu jól-
um, sem jeg man eftir. Þessvegna
eru þau mjer svo minnisstæð og
þessvegna skráset jeg endurminn-
inguna um þau handa barnabörn-
unum mínum.
J. IX.
hugur í fólkið. Var það um langt
skeið algeng venja, að halda upp á
íöstuinnganginn. Aðallega mun það
hafa komið fram í því, að fólki var
þá skamtaður betri matur en ella.
En svo var annar siður, að minsta
kosti á Norðurlandi, og helst við í
Þingeyjarsýslu og Eyaíjarðarsýslu
langt fram á 19. öld, en það var að
gefa kvöldskatt. Mun þessi siður
hafa verið gamall.
Kvöldskatturinn varð að koma
öllum á óvart og' hann var því ekki
bundinn við neinn vissan dag, en
eitthvert kvöldið í fyrstu viku jóla-
föstu skyldi hann gefast. Húsfreyja
ljet ekki á neinu bera, en fór á sama
tíma og vant var fram í búr til að
skamta. En nú skamtaði hún fólki
sínu á stór föt eða diska alt hið
besta, sem til var: hangikjöt, magál,
sperðil, pottbrauð og flatbrauð og
nóg við af floti og smjöri. Varð þá
jafnan uppi fótur og fit, er slíkar
sendingar komu inn öllum að óvör-
um. Varpaði fólkið þá í snatri frá
sjer rokkum, snældum, prjónum og
hverri annari handavinnu, og sett-
ist fagnandi að snæðingi. Ekki þótti
ærlega skamtað ef menn gátu etið
upp um kvöldið, enda geymdu sjer
margir af kvöldskattinum og voru
að grípa í hann við og við næstu
daga.
Þar sem margt var vinnufólk
sló það sjer saman og' gerði sjer og
húsbændunum þarm glaðning, að
gefa kvöldskatt líka. Gat þá farið
svo að margir yrði kvöldskattar á
sama heimili, en allir urðu þeir að
vera á jólaföstunni.
Staurvika
Aldi’ei var kepst við innivinnu,
einkum ullarvinnu og prjónaskap,
eins og á jólaföstunni og kastaði þó
tólfunum seinustu vikuna fyrir jcl,
og gáfu húsbændur þá hvorki sjálf-
um sjer nje fólki sínu tíma til að
sofa. Var það þá ekki fátítt að fólk
setti á sig svonefnda vökustaura,
og af því fekk vikan fyrir jólin nafn
og var kölluð staurvika.
Vökustaurarnir eða augnatepr-
urnar, sem þeir voru hka nefndir,
voru gerðir úr smáspýtum á stærð
við eldspýtur. Stundum var og not-
að baulubein úr þorskhöfði eða
eyruggabein úr fiski. Var skorið
inn í beinið eða spýtuna til hálfs,
en haft heilt hinum megin, og gerð
á lítil brotalöm og skinninu á augna
lokinu smeygt inn í lömina. Stóðu
þá endarnir í skinnið og klemdu að,
og var þá mjög sárt að láta augun
aftur. Á þennan hátt heldu menn
sjer vakandi, þegar svefnleysið var
að buga þá. Húsbændur gættu þess
að setja vökustaura á fólk sitt, þeg-
ar það sofnaði yfir vinnunni. En
svo fekk það þá stundum auka-
skamt af mat, og var hann kallaður
staurbiti.
Jólaær
Gömul venja mun það hafa verið
hjer á landi að slátra kind rjett
fyrir jólin, til þess að hafa nýtt ket
á hátíðinni. Mun sá siður lengst
hafa loðað við sunnanlands. Þessi
kind var kölluð jólaær, hvaða kind
sem það var.
Veðurspár
Ef hreinviðri er og úrkomulaust
á aðfangadag og jólanótt, átti það
að boða frostasamt ár, en ef öðru
vísi viðraði, vissi á betra. Ef fagurt
sólskin og heiðviðri var á jóladag-
inn, átti það að boða gott ár. En
ef sams konar veður var á annan
jóladag, átti það að boða harðindi.
Ef gott var veður um jólin mátti
ganga að því vísu að ilt mundi um
páskana, og öfugt. Að því lýtur
málshátturinn: Rauð jól, hvítir
páskar — hvít jél, rauðir páskar.
Sums staðar var bað trú, að jóla-