Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.1956, Blaðsíða 15

LESBÓK M0RGUNBLADSE7S
31
IHestu jarðskjálftar
á fyrra helmingi þessarar aldar
rpALIÐ er aS um ein milljón jarð-
skjálfta verði á hverju ári.
Flestir eru svo vægir, að þeirra
verður ekki vart nema á jarð-
skjálftamæla. Sumar jarðhræring-
ar stafa ekki af því, að umbrot sé
í jörðinni sjálfri heldur af miklu
brimi eða stormum, með öðrum
orðum af hamförum lofts og lagar.
En þær hræringar eru staðbundnar.
og valda ekki tjóni. Um 100.000
hræringar finnast á stórum svæð-
um á hverju ári, þar af eru taldir
100 miklir jarðskjálftar, og 10 af
þeim valda oftast stórtjóni. Margir
af þessum miklu jarðskjálftum
eiga upptök sín á mararbotni.
Mestu jarðskjálftar á þessari öld,
eða þeir, sem mestu tjóni hafa
valdið, eru þessir:
1902 á Martinique í Vestur-Indí-
um. Þá fylgdi eldgos og rifnaði og
tættist sundur fjallið Pelée. Eyði-
lagðist þá borgin St. Pierre og fór-
ust 30.000 manna.
1906 í San Francisco. Hann staf-
aði af því að jarðlög gengu á mis-
víxl í gríðarmikilli jarðsprungu,
sem kennd er við Sankti Andrés.
Fjöldi húsa í borginni hrundi og
svo kom þar upp óviðráðanlegur
eldur. Þar fórust 700 menn.
1912. Þá rifnaði fjallið Katmai í
Alaska og varð af ógurlegt gos,
með miklum jarðskjálfta. Sprakk
þá og sundur jörðin á stóru svæði
og myndaðist þar dalur, sem síðan
er kallaður Þúsundreykjadalur.
Um manntjón er ekki getið, enda
\
var lítil byggð á þeim slóðum, er
jarðskjálftinn náði yfir.
1920 varð ógurlegur jarðskjálfti
í Kansu-héraði í Kína. Hrundu þar
tíu borgir en 180 þúsundir manna
fórust.
1923. Þá varð inn mikli jarð-
skjálfti í Japan, er höfuðborgin
Tokyo hrundi og brann. Þar fórust
143 þúsundir manna.
1946 varð mikill jarðskjálfti á
sjávarbotni út af Dutch Harbor í
Alaska. Myndaðist þá ógurleg flóð-
bylgja, sem skall á Aleuteyum og
vesturströnd Ameríku, og síðan á
Hawaii-eyum, þótt þær sé langt í
burtu, gekk þar á land og eyðilagði
byggðir, svo að 10 þúsundir manna
misstu heimili sín, en 200 fórust.
1950 varð í Asíu inn mesti jarð-
skjálfti, er nokkuru sinni hefur
komið síðan jarðskjálftamælingar
hófust. Hann náði yfir Assam,
Tibet og Indland, en engar skýrsl-
ur eru til um það, hve margir fór-
ust í þeim hamförum. Svo var þessi
jarðskjálfti mikill, að hann breytti
landslagi víða á þessum slóðum,
jafnaði hæðir og hálsa við jörðu
og breytti farvegi fljóta. Ótöluleg-
ur fjöldi þorpa hrundi í grunn,
brýr brotnuðu og járnbrautir tætt-
ust upp á marga mílna svæði. Þessi
jarðskjálfti stafaði af „vaxtar-
verkjum“ í Himalajafjöllum, en
þau hafa verið að smáhækka um
milljónir ára.
Þegar f jöll eru að hækka, verður
ógurlegur þrýstingur á jarðlögun-
um ið neðra og þessi þrýstingur
eykst smám saman þangað til eitt-
hvað verður undan að láta. Þess
vegna eru og jarðskjálftar tíðir á
endlangri vesturströnd Ameríku,
því að fjallakeðjurnar þar eru allt-
af að hækka.
Mestu jarðskjálftar stafa af þess-
um fæðingarhríðum fjallanna og
þegar jarðlög ganga á misvíxl. Um
alla jörðina eru ógurlegar sprung-
ur, sumar gapandi enn, aðrar huld-
ar af umbyltingum jarðskorpunn-
ar um milljónir ára, en sumar á
hafsbotni. Tvær af þessum sprung-
um hafa verið uppgötvaðar nýlega.
Er önnur þeirra suður í Kyrrahafi
og er um 2300 km. löng, nær á
milh Tonga og Kermedec eya. Hin
er einnig í Kyrrahafi og er nær
helmingi lengri. Liggur hún svo að
segja samhliða strönd Suður-Ame-
ríku. Talið er að báðar þessar
sprungur sé svo djúpar að
þær nái um 650 km. niður
í jörðina. Þegar misáig verð-
ur í börmum slíkra sprungna,
getur það verið aðeins á litlum
bletti, en það getur líka náð yfir
stórt svæði. Ofsi jarðskjálftanna
fer eftir því hvað missigið er mikið
og hve langt svæði það nær yfir.
Enn er ótalin ein tegund jarð-
skjálfta, enda er skammt síðan að
menn veittu henni athygli. Það er
eigi aðeins að aðdráttarafl tungls
og sólar valdi flóði og fjöru í höf-
unum hér á jörð, heldur togar það
einnig í jörðina svo að hún þenst
sundur og hnígur sitt á hvað.
Mönnum virðist sem jörðin sé
mjög föst fyrir og óbifanleg, en
samt heí'ur hún það þanþol, að
nokkurs konar flóðbylgja fer yfir
hana einu sinni á hverjum sólar-
hring. Þessi „bylgja“ er ekki há,
ekki nema nokkrir þumlungar, og
menn verða hennar alls ekki varir.
En samt getur hún átt þátt í því
að jarðlög raskist, bæði þegar hún
rís og hnígur, og af því stafa jarð-
skjálftar.