Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1963, Blaðsíða 1

32. tbl. — 1. desember 1963 — 33. árg.
Fyrstu
5 árin
í TILEFNI af nýafstöðnu 50 ára
afmæli Morgunblaðsins birtir
Lesbókin að þessu sinni ýmsar
ritsmíðar úr fyrstu fimm árgöng-
um Lesbókar á árunum 1925—
1929. Er þetta m.a. gert til að
bregða birtu yfir gömul hugðar-
efni ýmissa þjóðfrægra manna,
sem margir eru farnir að sinna
öðrum málum, en aðrir gengnir
til feðra sinna. Ennfremur leiða
ritsmíðarnar í ljós, hvaða mál
voru efst á baugi á íslandi fyrir
tæpum 40 árum, og hvernig á
þeim var tekið af mörgum mæt-
um mönnuin.
Eins og efnið, sem hér birtist,
ber með sér, var Lesbók Morg-
unblaðsins strax frá upphafi vett-
vangur þar sem allir helztu and-
legir leiðtogar þjóðarinnar komu
fram og létu til sín taka. Að sjálf-
sögðu er þetta úrval aðeins örlítið
brot af því margvíslega og merki-
lega efni, bæði erlendu og inn-
lendu, sem hér birtist fyrstu fimm
árin, en það er samt vísbending
um hvernig hugsað var og skrif-
að á fyrsta áratugnum eftir
heiinsstyrjöldina fyrri, auk þess
sem margt af því gefur óbeint all-
glögga mynd af þeirri menning-
arlegu og tæknilegu þróun heims-
ins, sem íslendingar voru þá að
eignast fyrstu „hlutabréf“ sín í.
Þegar hlutur íslenzkrar blaða-
mennsku í menningarviðleitni
þjóðarinnar verður einhvern tíma
metinn, er lítið vafamál að sess
Lesbókar verður virðulegur, ekki
sízt fyrir þá sök að hún hefur frá
upphafi verið breiður vettvangur
sundurleitra sjónarmiða og þann-
ig gefið íslenzkum blöðum for-
dæmi, sem þau hafa til skamms
tíma verið furðulega hirðulaus
um.
Það skal tekið fram, að rithátt-
ur þess efnis, sem hér birtist, hef-
ur verið samræmdur ríkjandi
reglum um íslenzka stafsetningu,
eftir því sem tök voru á.
5. sept. 1926:
F yrir rúmu ári var háð í dag-
blöðum Reykjavíkur ritdeila, sem al-
menna athygli vakti. Hún spannst út af
erlendum orðum í máli sjómanna: hvort
tækilegt væri eða jafnvel æskilegt að
íslenzka þau. En þegar bæjarbúar fóru
að ræða málið sín á millum, bar fleira
á góma. Þá var spjallað um upptöku
erlendra orða í tunguna yfirleitt,
hvers virði hreinleiki málsins væri, um
nýyrðasmíð o.s.frv. í þessum umræðum
virtist mér meiri hlutinn vera á bandi
þeirra, sem vörðu erlendu orðin og
fannst íslenzkan ekki vera of hvít til
þess að taka við fáeinum slettum a'f
hinni miklu bifreið nútiðar-menningar-
innar. Vandlætingin fyrir málsins hönd
gjálfur, verður að benda á einhverja
sérstaka kosti, sem hún hafi fram yfir
aðrar tungur.
Því má halda fram með rökum, að
íslenzkunni sé margt stórvel gefið. Hún
er gagnorð og þróttmikil, ljós og skýr,
svo að hún fellur vel að rökfastri hugs-
un. Málfræðin er torveld, og mikil tamn
ing að læra hana. Orðaforðinn er geysi-
mikill á sumum sviðum. Þá er hún og
skemmra komin frá frumlindum sínum
en fiestar aðrar tungur. Orðin eru
ekki jafnslitið gangsilfur og annars ger-
ist, auðveldara að nema hugsun þá, er
hefir mótað þau í öndverðu, og hún er
oft furðu spakleg. Þetta og annað fleira,
hljóðvörp, viðskeyti og samsetningar,
veldur grósku í málinu. Á islenzku er
kostur meiri ritsnilldar en á flestum
öðrum tungum, ný orð spretta upp af
sjálfum sér til þess að láta í ljós nýjar
hugsanir, og virðast þó vera gömul. Þau
'hlaupa í skörðin, sem af einhverri til-
viljun hafa staðið opin handa'þeim.
Engin furða er þó að menn unni
sliku máli, þegar það auk þess er móð-
urmál þeirra — verði hrifnir af hljómi
þess og kynngi í fögrum kvæðum, dá-
ist að fjörtökum þess í snjallri frásögu.
En svo er um móðurmálið sem sumt
ónnað, sem nákomnast er manni, að
nverjum þykir sinn fugl fagur. Ef aðr-
ar þjóðir færi að telja fram kosti tungna
mætti íslenzkan vara sig. Auði hennar
er undarlega háttað. Hún er sniðin eft-
ir frumstæðum og fábreyttum lífshátt-
um. Hún á tugi orða um alls konar
hestaliti, ógrynni heita á veðrum og
veðurfari, sérstakt nafn á ýmsum teg-
undum á rófum (danska orðið hale er
Eftir dr. Sigurð Nordal
væri að miklu leyti hótfyndni lærðra
inanna, einkum málfræðinga, sem vildu
„gera sig merkilega“ og prakka óhæf-
um nýyrðum og úreltu torfi upp á al-
menning. Málfrelsið er flestum mikils
virði. Og nú fannst mörgum manni það
ekkert málfrelsi, ef hann mætti ekki
láta út úr sér það, sem hann vildi, á
því máli, sem honum þóknaðist.
Ég stóð hjá þessari deilu, þó að hún
kæmi mér dálítið við, enda var ég á
förum utan. En hún varð til þess, að
ég' veitti skyldum deilumálum annars
staðar á Norðurlöndum meiri athygli en
ég annars hefði gert, og ýmsar hugleið-
ingar spunnust út af því. Á nokkur at-
riði úr þeim ætla ég að drepa hér.
I.
Hverjir eru sérstakir yfirburðir
íslenzkunnar.
Það kveður stundum við, að tungan,
íslenzkan, sé mesti kjörgripur þessarar
þjóðar. Að einu leyti má undir eins
færa þetta til sanns vegar. Tungan
greinir manninn, framar öllu öðru, frá
skynlausum skepnum. Án hennar væri
mannlegt sálarlíf og félagslíf óhugs-
andi. Einsætt er, að leggja beri rækt við
slíkt höfuðtæki menningarinnar, svo að
sem beztum notum komi. En nú eru
Íslendingar ekki einir þjóða um slíka
gersemi. Allar þjóðir eiga sér móður-
mál og allar leggja þær einhverja rækt
við það, þótt með misjafnri alúð sé og
ýmislegum hætti. Þetta sjónarmið sker
því hvorki úr um ágæti íslenzkunnar
r.é nein önnur vafamál. Ef lof íslenzk-
unnar á að reynast annað en tómt orða-
útlagt á íslenzku: rófa, skott, hali, stert-
ur, tagl, dindill, stél, vél, sporður). En
hana skortir enn orð um fjölda af hlut-
um og hugtökum, sem miklu máli skipta
í hugsun, vísindum og menningu nútím-
ans. íslendingar hafa lagt rækt við sína
tungu með því að vera á verði gegn
erlendum orðum. Englendingar og Dan-
ir aftur á móti með því að taka upp
hvert útlent orð sem tönn á festi. Ef vér
hrósum hreinleik vorrar tungu og þeim
kostum, sem honum fylgja, munu þeir
tefla öðru fram til jafnaðar. Á þessar
tungur er auðvelt að rita um öll mann-
leg efni, og sá sem á þær að móður-
máli á því auðveldara með að læra
aðrar tungur sem fleiri orð eru sam-
eiginleg. Og miklu fleira mætti fram
færa gegn íslenzkunni í slíkum mála
jöfnuði, þótt hér sé hvorki rúm né
ástæða til.
Eitt má enn telja íslenzkunni til gild-
is, þótt ekki sé það beinlínis kostur á
málinu sjálfu. Aðalafrek þessarar þjóð-
ar á síðari öldum er að hafa varðveitt
órofið samhengið í tungu sinni og bók-
menntum. Fyrir því eiga íslendingar
beinan aðgang að eldri bókmenntum
en nokkur önnur germönsk þjóð og
hafa getað gert greiðari braut annarra
þjóða til skilnings á fornum ritum og
fornri hugsun. Á þessum grundvelli er
reist menning vor heima fyrir og álit
vort út á við. Það má því kalla bæði
inetnaðarmál og nytsemdar að geyma
þessa samhengis áfram, en það verður
ekki gert nema með því að halda mál-
inu hreinu. Undir eins og vér í málfari
voru fjarlægjumst fornöldina, bresta
skilyrðin til þess að skilja hana. Vér
Dr. Sigurður Nordal
megum og muna, að tungan er oss hlut-
fallslega enn meira virði en öðrum
þjóðum. Þær eiga fornar byggingar,
listaverk, rúnasteina og bautasteina,
gripi hvers konar og mannvirki. ísland
lítur út eins og nýlenda sem byggð
hefir verið ein 50 ár, og verkin mann-
anna bæði fá og þó af vanefnum ger.
Tungan ein tengir oss við fortíðina.
Hún er einasta fornleif vor, hennar list
vor einasta þjóðlist. Að henni hefir
þjóðin beint öllum sínum kröftum, enda
orkað furðu miklu.
Mörgum mun þó ekki finnast þessi
kostur vega upp á móti þeim annmarka,
að tunguna skilja ekki nema u.þ.b.
120.000 manns. Þeir myndu fúsir vilja
skipta á sálufélagi við hina dauðu ef
þeir fengi í staðinn sálufélag við fleiri
lifendur. Það er svo mikið píslarvætti
fyrir þann, sem hljóta vill fé og frama
fyrir verk sín, að eiga svo fárra lesenda
von, að nær því árlega gerast framgjarn-
ir íslenzkir æskumenn til þess að reyna
/ vor hélt Siguröur Nordal, prófess-
or, fyrirlestur þann er hér birtist
og sem hann nefnir „Málfrelsi“.
Fjallar hann um yfirburöi íslenzk-
unnar, sérstööu hennar, og sérstööu
þeirrar þjóöar, er á rœktaö menn-
ingarniál, sem er óskipt eign allrar
þjóöarinnar. Færir hann um leiö
rök aö því, meö dœmum frá ná-
grannaþjóöunum, aö samheldni meö
al þjóöar vorrar framvegis er undir
engu fremur komin en því, aö sama
málmenning haldist meöal allra
stétta — aö tungan haldist hrein.