Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1964, Blaðsíða 1

ícenningar óhaggaðar. Eina af frumregl-
um Aristótelesar vil ég vitna í. Hún
hljóðar svo í þýðingu Jóhanns Hannes-
sonar prófessors:
„Ekkert er það í vitsmununum sem
hefur ekki áður verið í skynjuninni.“
Þessi regla stendur enn föstum fótum
í raunvísindum, og er þá vitaskuld átt
við, að skynjunin hafi orðið beint og
óbeint mreð tækjum og sætt itrustu gagn-
rýni.
mt egar rætt er um vísindi nútím-
ans, verður ekki komizt hjá áð tvískipta
vísindahugtakinu eftir því hvort byggt
er á sannanlegum tilgátum eða ekki.
Um þá grein visinda, sem hlotið hefur
nafnið raunvisindi, eru á einum stað
UM TRU
OG VISINDI
Eftir Asgeir Þorsteinsson, verkfræðing
ARISTÓTELES
Trúmál og vísindi hafa verið
ofarlega á baugi hér í
blöðum, meira og minna síðan um-
ræður um trú og vísindi fóru fram
í Stúdentafélaginu. Síðan barst deil
an inn á það svið, hvort spíritisma-
rannsóknir ættu heima í trúarbrögð-
um. Ritdeilan um þessi máþ sem fór
aðallega fram milli tveggja guðfræð
inga, þótt sálfræðingur legði einnig
orð í belg, kom mér til þess að
hripa niður það, sem hér fer á eftir.
Það er þó ekki ætlun mín að taka
upp þráðinn úr þeirri deilu.
Það kom strax fram í Stúdentafé-
laginu að meginsjónarmiðin snerust
um trúmál og efnishyggju. En það
vildi svo óheppilega til, að sá lærði
maður, sem mætti af hálfu vísinda-
mannanna, var gróinn efnishyggju-
maður, en ekki trúhneigður, sem
hefði sennilega sett annan blæ á við
ureignina. En hvers vegna hefði trú-
hneigður eða bara trúvirðandi vís-
indamaður átt meiri rétt á sér? Það
vil ég reyna að sýna fram á hér síð
ar.
Vil ég þá byrja með því að skil-
greina trúmál, ekki einungis sem má'l-
efni guðstrúar, heldur einnig dulspeki,
guðspeki og heimspeki, því þetta eru
reyndar málefni sama eðlis.
Sá greinarmunur, sem nú er gerður
milli trúar, sem hins ímyndaða, og vís-
inda, hins skynjaða og sannanlega, þekkt
ist ekki á tímum hinnar fornu, grísku
epeki. Viturmennið Aristóteles, sem var
uppi fyrir um 2300 árum, er sú varöa
í sögunni sem oftast er numið staðar við,
þegar leita skal samanburðar milli forn-
aldar og nútíma, því þótt lengra megi
eflaust rekja aftur í tímann, til fleiri
Jjósbera í heimi mannvits, er slíkt á-
stæðulaust í samibandi við það sem ég
hef fram að færa.
Jóhann prófessor Hannesson getur
þessa gríska vitmanns í grein í Lesbók
Morgunblaðsins 7. júlí 1963, sem fyrir-
myndar að hugleiðingum Tómasar Ak-
vínasar 1600 árum síðar, en Akvínas átti
drýgstan þátt í áð opna heimspeki Ari-
etótelesar leið inn í kaiþólsku kirkjuna.
Mig langar einnig að staldra við þennan
merka, gríska speking. Aristóteles var
siíkur aihyggjumaður, að fáir munu
þekkjast hans líkar. Hann fræddi um
náttúruleg íyrirbæri, athuganir og skynj
anir i náttúrunni, og dró ályktanir, sem
að sumu ieyti gætu heyrt undir raun-
vísindi nútímans. Ennfremur um yfir-
skilvitleg efni, en það eru þeir flokkar
má)a sem ég nefndi hér sem trúmál
einu nafni. Þá fjallaði Aristóteles einnig
um stjórnarfarsmál og jafnvel listir. All-
staðar Ijómaði af skírleik hugsunar hans
og hasfni fil Þess að draga upp Ijósar og
greindarlegar kenningar. Hann var
jafnvígur á þau mál, sem lúta að þekk-
ingu, og hin, er kröfðust andagiftar, og
enn standa margar ályktanir hans og
gefnar eftirfarandi reglur í tveimur ao-
alliðum I og II.
(M. Pyke: Boundaries of Sciénce,
1901):
I. A. Söfnun á staðreyndum og skynj-
unum, helzt í mælanlegu formi.
B. Framsetning á tilgátu til alð
skýra samhengi staðreyndanna
hverrar til annarrar.
C. Söfnun frekari hæfilegra skynj-
ana eða athugana og framkvæmd
tilrauna, í því skyni að fuBreyna
éða samia réttmæti tilgátunnar.
II. Sú er énnfremur forsenda, a8
aliheimur sé jafnvaegisbundinn og
skiþulegur vettvangur, og sér-
hverri skynjun eða athugun, án
tillits til hve óvænt hún er, megi
skipa í búning skynsamlegrar til
gátu, sem hægt er að sanna, ef
ekki samstundis, þá eftir að lok-
ið er söfnun nauðsynlegra gagna.
Gagnrýni á skynjunum sbr. I. A. er
feikna þýðingarmikið atriði í upphafi.
Um það má taka dæmi úr daglegu lífi,
þegar um sjónarvotta að atburði er að
ræ'ða. en af eldri dæmum eru merkust
þau reginskil, sem urðu á viðhorfinu til
jarðar og sólar, eftir að fallizt var á
að jörðin væri hnöttur og snerist um
ás sinn. Danski stjörnufræðingurinn
Tycho Brahe, sem var uppi í byrjun 16.
aldar, og aðstoðarmaður hans, Þjóðverj-
inn Jóhannes Kepler, sáu báðir og at-
huguðu samtímis fyrirbæri'ð sólarupp-
rás sem við öll þekkjum. Brahe skynjaði
fyrirbærið sem ferð sólar umhverfis
jörðu. en Kepler sem ferðalag jarðar-
yfirborðs á snúningi jarðar um möndul
sinn.
Þetta er eitt hinna mörgu dæma úr
aögunni um mismunandi viðhorf til
skynjana mannsins. í fyrsta lagi sýnir
þetta dæmi að sjónskynjun í sjálfu sér
er ekki sönnun um ákveðna sta'ðreynd
eða sannindi. Augun eru aðeins tæki,
eins og Ijósmyndavélin, og þau sjá ekki
neitt, heldur er það skynsemin sem sér
og kveður upp dóminn. í öðru lagi er
hér komið að veigamiklu atriði í vis-
mdum, í öllu falli rauhvísindum, að þau
eru framþróunareðlis. Margvíslegar at-
huganir höfðu farið fram öldum saman
á ferðum himintungla og tilgátur um
þær komið fram, og var það sá arfur,
sem féll báðum hinum nefndu vís-
indamönnum í skauit.
En vísindin leita stöðugt að nýj-
um og einfaldri skýringum á fyrirbær-
um náttúrunnar, og þegar sýna mátti á
stærðfræðilegan hátt, að með stöðu sól-
ar sem miðdepils í stað jarðar var öll
myndin af gangi himintungla ger'ð miklu
einfaldari, fé'Il hin gamla skoðun að
lokum niður og átti aldrei afturkvæmt.
Þetta er dæmi um framþróunareðli
raunvísindanna, sem kemur í ljós á öll-
um sviðum. Það er þróunareðlið sem
greinir raunvísindin frá allri annarri
þekkingu. Þróun raunvísindanna er ein-
stefnubundin. Ætíð fram á leið frá hinu
gamla, sem verður sumpart ógilt og
fedur dautt, eða tekur á sig nýja mynd
og ætíð stærri mynd. Þa'ð er þetta eðii
raunvísindanna, sem gerir kleift að
aðgreina þau miklu nákvæmar frá ann-
arri skynsemihugsun en áður gerðist. Á
tímum Aristótelesar var slík aðgrein-
ing naumast til.
í hmni fornu heimspeki ægði öllu
saman, raunvísindum, náttúruskoðun-
um, sem ekki voru raunvísindi, hvers
kyns hugvísindum, trúfræðum, stjörnu-
fiæðum, stjórnfræðum, siðfræðum og
lislum. Stær'ðfræðin skar sig út úr vegna
þess að grundvöllur hennar var gefinn
eða valinn af mannvitinu sjálfu, skyn-
sem.mni, en ekki sóttur í náttúrufyrir-
bærin umhverfis manninn eða í honum.
Stærðfræðin ein, út af fyrir sig, er
hrein hugvísindi, en sem skýring og í
sambandi við raunvísindin er stærðfræð
in öflugasta hjálparhella þeirra.
C
kJ keikulleiki mannlegrar dóm-
greindar hefur það í för með sér, að
raunvísindum , ma aldrei treysta alger-
iega. Það verður ætfð að slá þann var-
nagla gagnvart hverri þeirri opinberun
eða sannindum, sem raunvísindin boða,
að þau geti breytzt síðar. Máski ekki orð-
ið ógild, en tekið stakkaskiptum eða
viðbótum.
Mönmum er það tamt að telja vís-
indin sönn. Raunvísindin eru einnig
sönn að því ieyti, að þau framkalla sann
Framhíkd á bls. 13.