Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1965, Blaðsíða 11

— Nei, mað-
ur minn! Ég
er ekki veik!
Hann skuldar
mér matarpen-
inga fyrir
heimilið í
tvser vikur—
og ég fer ekki
á fætur fyrr
en hann btorg-
ar mér!
— Ég ætla
að koma upp
í til þín! Hann
skuldar mér
nefnilega
gluggahreins-
unina í sex
síðustu skipt-
in!
Á erlendum bókamarkadi
Ævisögur.
The Eden Memoirs — The Reckön
ing. The Rt. Hon. Earl of Avon.
Cassell, London 1965. 42s.
Þessi bók kemur á markaðinn á
morgun 22. marz. Þetta er þriðja
bindi minninga Edens, sem mega
teljast til merkari minningabóka
stjórnmálamanna. Þessi bók fjall-
ar um txmabilið frá því að Eden
segir af sér utanríkisráðherraem-
bættinu í ríkisstjórn Chamber-
lains 1937 og til loka styrjaldarinn
ar síðari. Höfundurinn notar marg-
víslegar heimildir, bæði opinber-
ar og einkaheimildir. Hann notar
dagbækur sínar og nótur, minnis-
blöð og athugagreinar auk opin-
berra heimilda útgefinna og óút-
gefinna. Þau ár sem hann sat 1
ráðuneyti Churchills voru ár
átaka og erfiðleika, höfundur ferð
aðist mikið á þessum árum og
hafði náin samskipti við helztu
leiðtoga bandamanna, en nánust
voru þó skipti hans við Churchill.
í þessari bók birtist okkur per-
sónulegri og nánari mynd Chur-
chills, en í ýmsum öðrum minn-
ingabókum, þótt góðar séu.
Þetta rit er meira en ævisaga
Edens, það er eðlilega einnig stjórn
málasaga þessara ára og stríðs-
saga og hin ágætasta heimild um
tímabilið og höfund sjálfan. Það
birtist mjög skýrt á þessum síð-
um að höfundur er ágætt dæmi
um brezkan séntilmann og jafn-
framt hvernig góð heimanfylgja
og skólun getur orðið mönnum
fótakefli i stjórnmálaerjum og
dægurþrasi. Höfundur var ætið
heiðarlegur í baráttu sinni og
hvarf loks af stjórnmálasviðinu
líkt og Scipio forðum. Séntil-
manninum verður oft erfið bar-
áttan við dónana, þar verða það
baráttuaðferðir sem málum
skipta.
Perðaþættir bókarinnar eru
einkar skemmtilegir aflestrar og
mannlýsingar höfundar eru snjall-
ar og lifandi.
The Voyage Home. Richard
Church. Heinemann, London
1964. 30s.
Richard Church er enskur rit-
höfundur og skáld. Hann er fædd-
«r í London 1893 og hóf rit-
mennsku um fertugt. Hann hefur
(fefið út ljóðabækur og skáldsög-
ur. Minnir á Wordsworth í Ijóð-
um sínum, náttúrustemningar og
háspeki. Þessi bók er ævisaga og
hún mjög víðfeðm. Höfundur er
mjög opinskár í tjáningum sín-
um. Hann var framan af embætt-
ismaður, en alltaf hálfur í starfi
og finnur sjálfan sig loks, þá mið-
aldra. Bókin lýsir þessum árum,
togstreitunnar milli starfsins og
áhugaefna hans, sem orsaka tauga
spennu og ýmiskonar vandræði.
Frá þessum árum segir höfundur
og síðan baráttu sinni á öðrum
vettvangi. Stundum finnst manni
höfundur full einlægur svo nálg-
ast barnaskap, en þeir ágallar
vega knappt móti kostum bókar-
innar, sem eru heiðarleiki í frá-
sögn og einstakur næmleiki á
fólk og umhverfi. Þetta er eftir-
tektarverð ævisaga og vel þess
virði að hún sé lesin. Bókin er
mjög vel skrifuð, mildi og tær-
leiki einkenna stíl hennar.
Saga.
The Origins of Modern Europe
1660-1789. James L. White. John
Murray. London 1964. 25s.
Hver öld ritar söguna að nýju,
viðmiðun breytist og þar af leið-
andi skoðanir manna á liðnum
tíma. Timabilið sem höfundur ræð
ir er upphafstími og vaxtarbrodd
ur nútíma Evrópu. Á þessu tíma-
skeiði hefzt útþensla Evrópu, iðn-
byltingin, gróandi kapítalismi, nýj
ar þjóðfélagskenningar og vísinda
legar rannsóknir á ýmsum fyrir-
brigðum náttúrunnar. Verðlag
hafði farið hækkandi frá þvi um
1550 og fram til 1650, þá tekur
verðlag nauðsynja að lækka og
hækkun verður ekki fyrr en um
1750. Verðmyndunin hefur auð-
vitað geysileg áhrif á gang sög-
unnar ásamt aukinni fólksfjölg-
un, og verkar hvort á annað. Höf-
undur leggur áherzlu á efnahags-
söguna ekki síður en á þá póli-
tísku. Þetta vekur athygli á verzl-
unarsögu íslands á þessu tímabili.
Einokunarverzlunin er mikill
þáttur íslandssögunnar, og hefur
oftast verið skrifuð í tengslum við
sjálfstæðisbaráttuna, saga einok-
unárverzlunarinnar er mjög lituð
pólitísku viðhorfi manna á 19. öld.
Það virðist svo sem Danir hafi
komið hér á þessu verzlunax-fyrir-
komulagi, aðeins til þess að gera
íslendingum bölvun, samkvæmt
kennslubókum og ýmsum ritum,
sem um þetta efni fjalla. En mál-
ið er ekki svo einfalt, erlendar
sveiflur höfðu áhrif hérlendis eins
og annarsstaðar, vöruvöndun var
um margt áfátt hér og skulda-
söfnun almenn, verzlunarmórall-
inn var afleitur, og áttu báðir þar
sök. Sögu einokunarverzlunarinn-
ar þarf að rannsaka betur en gert
hefur verið, og við það mun sú
hugmynd sem almenn er hér á
landi um þetta verzlunai'form
breytast ekki svo lítið.
Höfundur rekur aðdragandann
að frönsku byltingunni og upp-
haf hennar, stjórnarkerfi Fi-akka-
konunga var orðið úrelt, auðug
boi-garastétt krafðist íhlutunar um
stjórn landsins og vildi ríkjandi
kerfi feigt. Höfundur er mjög skýr
og forðast hæpnar ályktanir og
staðhæfingar, lætur atburðina og
atburðarásina segja söguna. Heim-
ildaskrá fylgir.
Bókmenntir.
The Heritage of Symbolism. C. M.
Bowra. Schocken Books. 1961
$ 1.65.
Arfleifð sýmbólismans eftir
Bowra er af mörgum talin eitt
merkasta rit um bókmenntir, sem
út hefur komið á síðari árum.
Hann rekur áhrif sýmbólismans,
einkanlega Mallarmés, á Valé-
ry, Rilke, Stefan George, Alex-
ander Blok og Yeats. Fyrsti kafii
bókarinnar fjallar um sýmbólis-
mann sem bókmenntastefnu.
Táknmálið, tilraunir sýmbólista til
að gera ljóðið að músík og að lýsa
fremur andrúmslofti og hugrenn-
ingatengslum en beinlínis efninu
var takmark þeirra. Þeir eru inn-
hvei-fir og ljóð þeirra oft sprottin
af duldum kenndum sem verða
oft erfiðlega tjáð með orðum, því
eru þeir og einkanlega Mallarmé
mjög torskildir. Áhrifa þeirra
gætir mjög. Þeir víkka ljóðform-
ið og dýpka Ijóðið. Ljóðið verður
einstaklingsbundnara en áður og
gerir meiri kröfur til lesandans,
því urðu sýmbólistarnir aldrei
dáðir af almenningi, þeir einangr
uðust enda fráhverfir allri þjóð-
félagslegri togstreitu. Nútímaljóð-
list, sem má rekja að nokkru til
þeirra, er ekki eign fjöldans.
Kaflarnir um skáldin eru hver
öðrum betri, einkanlega er kafl-
inn um Stefan George framúr-
skarandi. Höfundurinn er starf-
andi við Oxford-háskólann og er
jafn vel að sér í nútímaljóðlist og
grískri klassík.
Jóhann Hannesson:
ÞANKARÚNIR
FRELSI OG SJÁLFSTÆÐI eru orð, sem oft má heyra og
sjá. Eins og Pétur Gautur segir: „Frelsið er elskað um all-
an heim skal ég kalla og boða lausn og líf fyrir alla“.
Líkt og Pétur vilja sumir samtímamenn vorir boða kross-
ferð á móti auðn og skorti. Frelsið á sér formælendur marga,
og er víða boðað, bæði af harðstjórum, egóistuim og raun-
verulegum frelsisvinum. En menn eiga þó erfitt með að skil-
greina frelsið, 1/íkt og ástina, þótt þeir kannist við hvort-
tveggja. Ein algeng skilgreining er sú að þá sé um frelsi
að ræða, þegar menn fá að gera það sem þeir vilja, án þess
að gera öðrum mein. Fyllri skilgreining en þessi tvíliða er
„þríliðan“: Að frelsi sé fólgið í fjarvist frá öllu kúgandi
yfirveldi, möguleika til að gera það sem menn vilja, án þess
að vinna öðrum mein. Fyrsti liðurinn er þá mínus-hlið frels-
isins, annar plús og hinn þriðji hringur í kringum frelsið,
svo komizt verði hjá allra stríði gegn öllum.
Athuga mætti einnig frelsistilfinningar nranna, spyrja þá
hvort þeim finnist þeií frjálsir eða ófrjálsir. Frelsi er að
vísu ekki sama sem frelsistilfinning, né ófrelsi sama sem
ófrelsistilfinning. Þó má af tali manna um tilfinningar þeirra
vinna nokkra þekkingu. Þegnskapur sumra manna og mann-
vinátta kann að vera á svo háu stigi að þeir finni ekki veru-
lega til ófrelsis, þótt þeir vinni bindandi störf, svo sem
læknar, skólastjórar, bændur, vitaverðir, húsmæður, veður-
fræðingar og margir aðrir. Verði bindingin hins vegar of
föst og þvingandi, samfara miklu ónæði, getur starfið orðið
líkt og tjóður á skepnu eða ánauðarok á þræl, og fer þá
mörgum að líða illa. Menn fyllast „ennui“, óþægilegri þreytu
og leiða, sem kann að brjótast út í ýmsum myndum og sýkja
sálarlífið. Fáir gera sér ljóst hvaða áhrif sú binding, sem
skyldunám. heitir, iiefur á börn, sem er tregt um nám. Þó
hafa menn ekki hugrekki til að berjast gegn því, þar eð
þekkingin er líka elskuð um allan heim, og ríkið vill gera
alla menn eins að vissu marki með skyldunáminu, þótt það
kunni að vera hreinasta þrælahald.
Með tvíliða- og þríliðaskýringunni verður frelsið aðeins
skilið að nokkru leyti. Lýsing tilfinninganna bætir hér
nokkru við. En til fyllra skilnings verður að nota víddir tím-
ans, söguna, andartak nútíðarinnar og framtíðarinnar. Ef vér
viljum skilja aðgerðir svertingja og hvítingja í Bandaríkj-
unum, verðum vér að þekkja nokkuð til sögunnar. Til skiln-
ings á frelsi eigin þjóðar og ófrelsi er sagan ómissandi. f
sögunni blasa við margar myndir: Hið forna frelsi feðranna
(þeirra, sem frjálsir voru), syndafall Sturlungaaldar og út-
rekstur þjóðarinnar úr garði frelsisins inn í áþján, sem eitt
sinn náði hámarki, en þar á eftir enduriheimt frelsis, og
loks á vorum dögum endurheimt frelsi, sem vér óskum og
vonum að oss og börnum vorum auðnist að varðveita.
En hér nægja ekki óskir og vonir ef við sofnum sjálfir
og svæfum aðra á lárviðarsveigum feðra vorra og afa. Það
þarf að hugsa lengra en til lausnar undan framandi yfir-
veldi, og lengra en til þess frelsis, er vér njótuim á liðandi
stund velmegunaraldar, „án þess að gera öðrum mein“. Vér
getum sem se att það á hættu að vinna sjálfum oss mein
og börnum vorum.
Páll postuli bendir á þetta betur en nokkur annar. Til
frelsis frelsaði Kristur oss; standið því fastir og látið ekki
aftur á yður ánauðarok. (Galat. 5). Hér kemur nýtt
róttækt og lifandi hugtak inn í hugsjónasöguna; Frelsi til
frelsis. Þetta hefir ekki eingöngu andlega merkingu, heldur
einnig veraldlega, þessa-heims merkingu. Ef frelsið í nútím-
anum er ekki hagnýtt til frelsis í framtíðinni, þá hverfa
menn aftur undir ánauðarok, og frelsið verður eins og ilmur
úr tómum vasa eftir að síðasta blómið er visnað. Það er
skynsamlegt fyrir oss, fáa og smáa, að hver maður taki þetta
til sín. Vér megum ekki eta upp i nautnahyggju og óhófi
uppskeru frelsisins, heldur aðeins njóta nokkurs af henni
og varðveita útsæði til sáningar og nýræktar. Þetta verður
aðeins gert með trúmennsku (að standa fastir). Möguleik-
inn til trúmennsku í þjóðlegum efnum er oss aðeins gefinn
í þessu lífi, og dauðinn bindur enda á frelsi vort og mögu-
leika til sáningar. Að lífinu ltoknu. er ekki um eigin mögu-
leika vora að ræða, heldrn- möguleika og frelsi Guðs eins,
hans frelsi í náð og dómi, ekki vort. Tímann, sem hann gefur
oss, getum vér hins vekar notað til að sá sæði nýs frelsis __
eða nýrrar ánauðar.
11. tbl. 1965.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS