Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1965, Blaðsíða 7

við aftur og t>á var allt hik horfið. Ég
fann að hann þarfnaðist mín og mér var
móg að fá að vera honum eitthvað. Svo
6terkur sem Einar var, þá hafði hann
þörf fyrir einhvern, sem hann gat ætíð
treyst á.
Svo var það árið 1914, að Atþingi
hafði ákveðið að kosta verk Einars heim
til íslands. Þau ætlaði hann að gefa
landi sínu, en hann vildi ekki láta þau
fara heim nema einhver staður væri
til fyrir þau, svo þau lentu ekki bara
í léiegum geymslum. Þá var ákveðið á
Alþingi að veita 10 þús. kr. til að byggja
yfir listaverkin. Og Einar þurfti að
fara heim þess vegna. Um það leyti
skall heimsstyrjöldin líka á. Þá spurði
Einar mig, hvort ég vildi fara með sér
til íslands. Ég hafði áður komið til
landsins, sumarið 1911, þegar Einar
var að vinna þar að minnismerki Jóns
Sigurðssonar og gat boðið mér að koma.
Eftir heimkomuna 1914 fékk hann tvö
iherbergi hjá Schou steinhöggvara á
Vesturgötu 6. Þar málaði hann mikið,
því hann hafði engan vinnustofu fyrir
Ihóggmyndir. Ég leigði mér herbergi á
Skólavörðustíg 6. Ég hafði tekið talsvert
af útsaumi með, sem ég seldi, og ég
saumaði líka fyrir kunningja. Og árið
1916 var byrjað að grafa fyrir safnhús-
inu á Skólavörðuholti. Bæjarbúar höfðu
komið til hjálpar og safnað 20 þús. kr. til
viðbótar þeim 10, sem Alþingi veitti.
Nöfn gefendanna eru skráð 1 safnhús-
inu.
— Hvernig leizt yður á þetta grýtta
Skólavörðuholt, komin frá hinni rækt-
uðu og gróðursælu Danmörku?
— Það er satt, Kaupmannahöfn var
yndisleg borg. Þar sem við bjuggum,
nálægt Löngulínu og Grönninger, voru
hvarvetna fallegir garðar og mikill gróð-
ur. En ég varð strax hrifin af Skóla-
vörðuholtinu. Hvílíkt útsýni til fjall-
er.na. En mikið grjót var þar, og eng-
in byggð. Og það sem verra var, þetta
var draslhaugur bæjarbúa. Fólkið í
hverfinu fyrir sunnan og neðan hafði
engan annan stað að demba á öllum
úrgangi, og alls konar óþverra var dengt
þar í hauga. Ég vatnaði stundum mús-
um yfir þessum ósköpum, eftir að við
fluttum í húsið. Þegar við fengum í
fyrsta sinn útlenda gesti, þurfti Einar
eð fá tvo menn til að hreinsa í kringum
húsið.
— Hvenær gátuð þið svo gift ykk-
ur?
— Þegar Einar fékk, eða við trúðum
á að hann væri búinn að fá pöntun frá
Ameríku. Hann hafði gert model af Þor-
finni karlsefni, en það átti að setja upp
6tyttu af honum og fleiri landnáms-
mönnum í skemmtigarði í Philadelfíu.
Einar var beðinn um að koma vestur og
voru ferðapeningar sendir. Þá sagði
hann: „Nú skulum við gifta okkur.“
Og svo giftum við okkur I gömlu Landa-
kotskirkjunni á jónsmessunótt árið 1917
og héldum að enginn vissi
það. En einhver hlýtur að hafa
komizt á snoðir um þetta, því þeg-
er við komum morguninn eftir um borð
í skipið, sem átti að flytja okkur vest-
ur, voru þar komnir beztu vinir okkar
og fengu okkur að gjöf peninga, sem
þeir höfðu safnað um kvöldið. Vasa-
peningar komu sér vel, því við átt-
um ekki eyri. Þurftum þess reyndar
ekki, því ferðin og uppihaldið átti að
vera borgað fyrir okkur, skýtur frú Anna
inn í. Ameríkuferðin var yndislegur tími
og við lifðum lúxuslifi í tvö og hálft
ór. Um leið og við stigum
á land, tók ritari Scandinavian Americ-
an Foundation á móti okkur og kom okk-
ur fyrir á góðu hóteli. Á hverjum
morgni var okkur færður silfurbakki
með góðum morgunverði og á kvöldin
var okkur boðið til kvöldverðar á glæsi-
legustu hótelum New York borgar eða í
veizlur á einkaheimilum. Og nærri dag-
lega voru mér send blóm. Þetta var
eins og að koma í annan heim. Á þessu
gekk í þrjá mánuði. Loks spurði Ein-
ar forseta Scandina\nan American
Foundation, dr. LeacH^ivernig á þessu
stæði. Hann sæi aldrei neina reikninga,
hver borgaði þetta allt. Og svarið var,
að það fengi hann aldrei að vita. Sá
sem það gerði vildi ekki láta nafns síns
getið. Sömu gestrisni og velvildar nut-
um við hvarvetna, og vorum oft boðin
til dvalar á setrum auðkýfinganna á
fögrum stöðum. Einnig ferðuðumst við
til íslendingabyggðanna í Kanada. Lengi
vorum við líka í listamannanýlendunni
í Milton við Hudson-fljót. Þar höfðu
listamenn hvaðan æva að vinnustofur
með íbúðum, en borðuðu saman. Og á
laugardögum var komið saman til
skemmtunar. Þar vildu þeir láta Einar
fá hús til frambúðar, þar sem hann gæti
dvalið og unnið að list sinni.
D att ykkur aldrei í hug að taka
slíku boði?
— Nei, nei, svarar frú Anna, eins og
þetta sé mesta fjarstæða. Verk Einars
biðu heimflutnings í Danmörku og byrj-
að var á húsinu á Skólavörðuholti. Ein-
ar hafið skrifað heim og spurzt fyrir
um hvernig verkið gengi, og fengið það
svar að húsið væri svo gott sem búið.
Hvað við urðum fyrir miklum vonbrigð-
um við heimkomuna, eftir að hafa kom-
ið við í Danmörku og gengið frá verk-
um Einars til flutnings. Það var svo
langt frá því að hægt væri að flytja
myndirnar eða okkur inn í húsið. Þetta
var ópússaður hússkrokkur, sem aldrei
hafði verið hitaður upp og gluggarnir
opnir. Sementið, sem keypt var fyrir
gjafaféð, hafði verið notað í grunninn
undir pakkhús niðri í bæ, og sementið
sem þurfti að kaupa í staðinn orðið 7
smnum dýrara vegna striðsins. Mið-
stöðvarofnarnir höfðu legið úti á Holti
í meira en ár. Hússkrokkurinn hafði
svo staðið opinn, alls konar lýður kom-
izt þar inn, og smiðir fengið leyfi til
að vinna þar á daginn. Enginn hafði
fjarlægt neitt af því drasli, sem hann
bar að. Fyrsta verkefnið var að múr-
húða veggi í litlu íbúðinni uppi, en þar
fengum við setustofu og sitt herbergið
hvort. Auk vinnustofunnar var niðri
borðstofa og eldhús, en þangað var nú
ekki viðlit að komast fyrst um sinn.
Ég varð að biðja smiðina um vatn,
bera það upp 50 tröppur og elda í her-
bírgjunum. Verstur var kuldinn. Við
fengum tvo ofna og reyndum að kynda
þá, en rakinn var svo mikill, af því
húsið hafði aldrei verið hitað, að skórn-
ir undir rúminu okkar, urðu grænir
af myglu. Ég fékk gigt og fór í rúmið.
Og Einar veiktist líka. En við vorum
komin í húsið og þetta smálagaðist. Ár-
ið 1923 var hægt að opna safnið. Þarna
bjuggum við svo í næstu 20 árin. Þegar
allt var orðið fullt af höggmyndum og
vinnurými Einars þraut, byggði hann
álmu við húsið, þar sem hann fékk nýja
vinnustofu, og við gátum flutt svefn-
herbergin niður. Meðan við vorum ung,
gerði það ekkert til þó 50 þrep væru
upp til okkar. Einari fannst bara góð
hreyfing að hlaupa tröppurnar. En eftir
að hjartað tók að bila, var þetta of
erfitt fyrir hann.
Nokkru áður hafði Einar verið svo
heppinn að fá pöntun frá Póllandi um
höggmynd sem var vel borguð og hann
gat byggt þessa nýju álmu við húsið.
Þannig stóð á því, að auðug
kona í Póllandi hafði séð mynda-
bókina með verkum Einars og
orðið svo hrifin, að hún bað mann
sinn um að fá að kaupa verk eftir hann
í nýtt stórhýsi, sem þau voru að láta
rejsa sér. Skömmu seinna dó konan,
drukknaði í baðkerinu. Maðurinn henn-
ar skrifaði þá Einari og sagði að kon-
an sín skyldi fá myndina, sem hana
hafði langað svo til að eignast — á
gröfina. Listamanninum gaf hann frjáls-
ar hendur um það hvernig hún skyldi
vera. og Einar gerði symbólska mynd
um þessa drukknuðu konu. Þetta verk-
Frú Anna sýnir Goldu Meir, fyrrv. utanríkisráffherna ísrael, safnáð.
— Ljósm.: Þorv. Ágústss.
efni kom sér semsagt einkar vel á þeim
tíma. Þegar svo nýja álman við safn-
húsið fylltist líka, var byggð önnur sams
konar fyrir opinbert fé hinum megin.
Þar fékk Einar þá beztu og björtustu
vinnustofu, sem hann hafði um æfina.
Og þar vann hann myrkranna á milli.
H vernig eydduð þér deginum
meðan Einar var að vinna? Og hvað
gerðuð þið þess á milli?
— O - o, ég hafði nóg að starfa
við að halda heimili og hreins'a. Stytt-
ur voru vættar og alltaf nóg að þrífa.
Svo reyndi ég að hjálpa Einari eftir
föngum, m.a. með því að elta fyrir hann
vax. Stundum komu gestir. Ég dáðist
alltaf að því, hvernig Einar gat unnið
meðan hann spjallaði við gesti. Það
gerði hann þar til síðustu árin, eftir að
harm veiktist, og þurfti meira að ein-
beita sér við vinnuna. Á kvöldin lásum
við mikið. Einar þoldi illa að rýna í
hvítt, svo ég las oft upphátt. Við lásum
til dæmis mikið af bókum um afreks-
fólk í listum, og heimspekibækur las
Einar sjálfur. Hann lék líka mikið á
harmonium. Einar var mikill tónlistar-
unnandi. Við hversu þröngan hag sem
har.r bjó, lét hann alltaf eftir sér að
hafa á leigu harmonium. Við það sat
hann löngum og gleymdi þá tímanum
við að „improvisera", og vildi ég gjarn-
an að það hefði verið fest á blað. Hljóð-
færið, sem stendur nú í minni stofu i
safninu, er gjöf frá tveimur dönskum
vinum hans, tónskáldinu Ludolf Nielsen
og Hans Nienstadt, framkvæmdastjóra.
Þeir komu í heimsókn, er Einar sat við
leigt harmonium og færðu honum nýtt
að gjöf, því þeir vissu að hann hafði
ekki úr miklu að spila. Því fylgdi koral-
bók frá Ludolf Nielsen með áletruninni:
„Kæri Einar, aldrei hefi ég notið gömlu
sálmalaganna eins vel og þegar ég leik
þau fyrir þig. Þinn vinur, Ludolf“.
Þannig eignaðist Einar hljóðfærið, sem
veitti okkur svo margar ánægjustundir.
— Þið hafið verið heimafólk, og ekki
eytt miklum tíma í gleðskap og veizlu-
höld?
— Við fengum vini til okkar og sótt-
um fámenn heimboð. En stórar veizlur
sóttum við ekki. Það hefði Einar ekki
kært sig um. Og nú hlær frú Anna dátt
og bætir við. — Við vorum reyndar
ekki boðin í slík samkvæmi, svo það
kom af sjálfu sér. En ég man að mig
langaði mikið á þjóðhátíðina á Þing-
völlum 1930 og talaði um það við Einan
En hann hélt hann færi nú ekki að
liggja úti í tjaldi og missa kannski
heilsuna fyrir. Annars fórum við venju-
lega þriðja hvert ár til Danmerkur og
dvöidumst þar í 6 mánuði. Einar hafði
aðstöðu til að vinna þar í vinnustofu
vinar síns og það var yndislegur tími.
Og á sumrin vorum við í sumarbústaðn-
um okkar á Galtafelli, æskuheimili
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7
24. desember 1965