Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.1967, Blaðsíða 2

Caldrameistarinn
og var þá ekki að spyrja að galdrar
komu í spilið. Á seytjándu öld var hann
orðinn fyrirmynd alira galdramanna
seinni tíma. Vér vitum, að hann var
flekklaus kennimaður af göfugu bergi
brotinn. Æfi hans sveipaðist ævintýra-
Ijóma og menntun hans í Frakklandi var
álitin upphaf galdraiðkunar hans. Þarf
eigi anna'ð en að vísa til einnar elztu
þjóðsögunnar um hann, einnar þeirra
sem Jóni Árnasyni áskotnaðir úr Árna-
safni.
„Sæmundur hinn fróði sigldi og fór
í Svartaskóla og lærði þar aðskiljanleg-
ar konstir. Öngvan skólameistara var að
sjá í Svartaskóla, en allt hváð discipuli
(lærisveinar) vildu vita að kveldi þar
um voru bækur til staðar að morgni eða
og það var skrifað á vegginn. Yfir
Svartaskóladyrunum innan til var þetta
ritað: „Inn mátt þú ganga, töpuð er
sálin.“ Þau voru lög í skólanum að hver
þangað kæmi skyldi læra þar í þrjú ár.
Allir sem á einu ári út fóru skyldu allir
undireins út fara og skyldi fjandinn ætíð
hafa þann sem seinast gekk út, og þar
fyrir var jafnan hlutazt um hver sein-
astur skyldi ganga. Sæmundi féll til oft-
ar en einu sinni að ganga aftast og var
því lengur en lög gjörðu ráð fyrir.
En svo bar til að Jón biskup reisti til
Róm og kom þar nærri. Hann frétti að
Sæmundur væri í Svartaskóla með sodd-
an móti sem sagt er; því fór (hann) þar
inn og talaði við Sæmund og bauð hon-
um að hjálpa honum út ef hann vildi
síðan fara til íslands og halda vel kristni
sína. Undir þessa kosti gekk Sæmundur.
Jón biskup lét Sæmund ganga á undan
sér inn, en hafði kápu sína lausa á öxl-
unum, en þegar Jón gekk út kom hönd
upp úr gólfinu og greip í kápuna og tók
til sín, en Jón gekk út.
Síðan kom fjandinn til Sæmundar og
gjörði kontrakt við hann so látandi, að
ef Sæmundur gæti falizt fyrir sér í þrjár
nætur skyldi hann vera frí, en annars
skyldi hann vera sín eign. Þá fyrstu
nótt faldist Sæmundur undir lækjar-
bakka einum í vatni og moldu til sam-
ans, þá meinti satan að Sæmundur hefði
drekkt sér í vatni; aðra faldist hann í
sjó í skiphrói því er flaut fyrir landi,
þá meinti satan að vatnið mundi hafa
spýtt Sæmundi fram í sjó; þriðju nótt
lét Sæmundur grafa sig í vígðri mold,
þá meinti satan að Sæmund mundi hafa
rekið á land dauðan og vera grafinn í
einhverjum kirkjugarði, en í þeim þorði
hann ekki að leita. Þetta (var) allt af
forlagi Jóns biskups.
Aðrir segja að Sæmundur slyppi þann-
ig: Skólabræður hans keyptu að honum
að ganga síðast; hann lét nú sauma sauð-
arbóg neðan í kápu sína; og er hann
gekk eftir tröppunum sem lágu út úr
skóladyrunum var gripið í kápuna um
bóginn, lét hann þá allt laust og tók
til fótanna og sagði: „Hann hélt, en ég
slapp" — og fór svo til félaga sinna.“
ar essi og aðrar gamlar sögur sýna
oss hvernig trúin á kraftaverk helgra
manna katólsks siðar þreifst í dularbún-
ingi alveg fram á síðari hluta sautjándu
aldar. í sögusöfnum átjándu aldar og
fyrri hluta þeirrar nítjándu er brugðið
upp annarri mynd. Frá því að vera
venjulegur maður, sem viðurkenndur
dýrlingur bjargaði hefur Sæmundur ver-
ið magnaður í ofurmenni, í einhvers
konar elleftu aldar „Superman“ sem sér
í gegnum holt og hæðir, sem leikur
sí og æ á kölska og heitir honum gífur-
legum launum fyrir að inna af hendi
ýmis andstyggðarverk, en er svo jafn
slyngur lygaföðurnum sjálfum í því að
svíkjast undan greiðslunni svo að kölski
gnístir tönnum í vanmætti sínum, og
kemur í veg fyrir allar hefndarráðstaf-
anir hans með einstöku snarræði.2)
Slíkar skemmtisögur af Sæmundi fróða
bregða dálítilli birtu á það hverju hug-
arflug fólksins megnaði ef athygli þess
vaknaði af hinum venjulega doða og það
hugleiddi einhverja eftirlætishetju sína.
Þrúguð af dönskum harðstjórum, rúin
af óprúttnum og menntunarsnauðum
dönskum kaupmönnum, hlekkjuð í dag-
legan helvítisótta, skóp þjóðin sjálfri
sér óskadreng; þessa fjarlægu veru, sem
auðvitað varð hetja þeirrar einu hug-
myndafræði, sem takmarkaður skiln-
ingur réði við, galdurs.
Andstæða hins göfuga og vitra Sæm-
undar, Leppalúðinn sem hræddi hina
hjátrúuðu, var síðasti útlendi prelátinn á
íslandi, Gottskálk Nikulásson Hólabisk-
up (1497—1520), en tillitslaus valdbeit-
ing hans í eigin þágu olli því, að menn
hötu'ðu hann og hræddust hann meir en
dæmi eru til um annan. Það er því
ekkert undarlegt, að hann fengi
skömmu eftir dauða sinn, orð á sig fyrir
að iðka hinn svartasta galdur. Rauð-
skinna er eignuð honum fyrstum manna,
mergjuðust allra íslenzkra galdrabóka.
Jafnvel dauði hans, óvæntur og skömmu
eftir dauða Jóns Sigmundssonar sem
hann þrengdi miskunnarlaust úr höfð-
ingjasæti niður í fátækt og eymd, var
álitinn vera guðleg hefnd vegna
grimmdar hans og ills lífernis. Vel þekkt
sögn hermir, að Rauðskinna hafi veri'ð
grafin með honum og á þeirri sögu
byggist ein mesta hrollvekja íslenzkra
galdrasagna, Galdra-Loftur, sem ég mun
víkja nánar að seinna.
]VIeð tímanum falla flestir ógn-
valdar í gleymsku. Hinn illræmdi bisk-
up varð meira að segja smám saman til-
efni skemmtisagna um hina stranglega
fyrirskipuðu lönguföstu. Sums staðar á
íslandi var hún haldin alveg fram á nítj-
ándu öld og landsmenn styttu sér stund-
ir með því að segja sögur um það hvern-
ig harðsvíraðir föstubrjótar léku á
njósnarana, sem gerðir voru út af örk-
inni til þess að standa þá að verki svo
að fylla mætti fjárhirzlur biskups með
sektarfé. Einnig kom svo að andstæð-
ingur Gottskálks skapaðist í þjóðsögn.
Seint á sautjándu öld spunnust marg-
ar sögur um lítt kunnan sveitaprest,
Hálfdán Narfason, sóknarprest á Felli í
Hólastifti, sem gerður var að meistara
hvíta galdurs á Norðurlandi til þess að
vega upp á móti svarta biskupnum. Fá
æfiatriði Hálfdáns eru mönnum kunn
nema það, að hann var sóknarprestur á
Felli í Sléttuhlíð og dó þar háaldraður
ári'ð 1568. Um hann er þó til furðu mik-
ið safn smásagna og ein þeirra, Konan
í Málmey, er fullkomin listasaga, sér-
staklega hrífandi sögn um óvenjulegar
mannraunir, hugvitsglíma galdramanns
og trölla.3) Að þessari einu sögn und-
antekinni er Hálfdán þjóðsagnanna
venjulega mesti gæðakarl, sem notar
galdrakunnáttu sína til upplyftingar og
skemmtunar. Ein af yngri sögunum um
hann bregður skemmtilegu ljósi á að-
ferðir þær sem fiskimenn beittu til þess
að létta sér óþægindi langra stunda við
fiskiveiðar á opnum báti í köldu og
stormasömu veðri með því að segja
óskasögur.4)
Á martraðarárum sautjándu aldar er
ekki annars að vænta en að svartagald-
ur væri efst í huga almennings og sagna-
fjöldinn frá þeim tíma og næstu árum
þar á eftir er geysistór. Efni þeirra er
sérstaklega óge'ðslegt: galdramennirnir
afla sér oftast þekkingar með því að
handfjatla lík, uppgröftur dauðra hefur
greinilega verið nauðsynlegur, og þeir
fremja alls kyns viðurstyggilegar at-
hafnir með undarlegum verkfærum.
Aðalmarkmiðið með því að vekja upp
drauga virðist hafa verið það að nota
andann sem sendingu til þess a'ð drepa
eða skaða einhvern óvin af ástæðum,
sem nú á dögum virðast vera mjög lítil-
mótlegar. A sautjándu öld náðu galdra-
ofsóknirnar hámarki sínu á íslandi und-
ir stjórn hins lærða prófasts í Selárdal,
Páls Björnssonar og nágranna hans Þor-
leifs Kortssonar, lögmanns á Norður-
og Vesturlandi. Sjúklegt ofsóknaræði
þeirra hefur án efa haft sín áhrif á al-
múgann. Þá trúðu menn því, að galdra-
maður leyndist undir hverju barði og
sérhver sjúkdómur varð plága, sem hin-
um sjúka var send frá einhverjum ill-
3) Fruimiheimildin er prentuS i J. A. Rvík
1901 1. bindi. bls. 501—902. Sjaldjgæft dæmi
uim það hve mikill sköpunarinnarblástur
slík dramatísfc sögn getur verið yngri höf-
undium sjá Jón Trauisti: Kvæðabók. (Rvík
Þorsteinn Gíslason, 1922), bls. 90—110.
viljuðum galdramanni, eða galdra-
kvendi. Af þessum ástæðum voru
minnstu frábrigði hvers sem var, svo
sem líkamlegir, eða andlegir yfirburðir,
eða jafnvel búseta á sérkennilegum og
óaðgengilegum stöðum, nóg til þess að
hlutaðeigandi var brennimerktur galdra-
maður. Á blöðum þriggja mestu þjóð-
sagnasafnanna, sem prentuð hafa verið,
söfnum Jóns Árnasonar, Ólafs Davíðs-
sonar og Sigfúsar Sigfússonar er ara-
grúi sagna um slíkt fólk. Alþingisbækur
íslands frá 1625—1690, sem innihalda
oft og tíðum elckert annað en röð
galdramála, eru ömurlegur lestur.
V i'ð athugun þessa tímabils kemur
fram mjög athyglisverð breyting, en hún
er sú, að eftir dauða Gottskálks grimma
sleppa æðstu embættismenn kirkjunn-
ar undan galdraákærum, þótt þeim sé
oft eignaðir yfirnáttúrlegir kraftar.
Þannig var Oddur biskup Einarsson
sagður forspár, sjálfsagt vegna þess, að
vitað var, að hann var lærður stjörnu-
fræðingur, Jón biskup Vídalín var sagð-
ur hafa öðlazt mælskusnilld sína fyrir
samveru við álfa í æsku sinni. Þessum
mönnum var þó aldrei brugðið um
svarta galdur. Illgirni fólks virðist ekki
hafa þorað að líta svo hátt á sautjándu
og átjándu öld, en því verður hins vegar
ekki neitað, að hún bitnaði af því meiri
ofsa á þeim, sem lægra voru settir, og
það svo mjög, að maður furðar sig á
því, að nokkur skuli hafa sloppið með
óflekkað mannorð, sérstaklega þeir, sem
stundað höfðu nám við annan hvorn
dómkirkjuskólanna. Nokkrir hæfileika-
menn sluppu við reiði almennings, eink-
um skáldin, svo sem séra Hallgrímur
Pétursson og Þormóður í Gvendareyjum,
en snilli hans að reka út illa anda gefur
til kynna, að hann hafði sálarlæknis-
hæfileika sem langtum fremri voru en
svo, að samtímamenn hans gætu skilið
þá. Múgurinn leyfði þessum mönnum að
þiggja hæfileika sína af guðlegri náð.
Allir aðrir höfðu fengið hva'ða hæfileika,
sem um var að ræða milliliðalaust af
fjandanum þó finnast ýmsar sögur, sem
ráða má af, að a. m. k. á átjándu öld
hafi örlað á umburðarlyndi. Meðal
þeirra eru flokkar um hvíta galdrameist-
ara undir forustu Eiríks Magnússonar
frá Vogsósum, þess manns, sem átti eft-
ir að verða þeirra mestur, næst hinum
óviðjafnanlega Sæmundi, í bræðralagi
góðra galdramanna, og um gráa galdra-
menn, þá sem ö'ðlazt höfðu kunnáttu
sína á mjög vafasaman hátt og urðu
stundum að beita hörðu til þess að verj-
ast svarta bræðralaginu, en sem gátu
og vildu miklu heldur nota þekkingu
sína í góðum tilgangi. Mjög bar á meist-
urum hvíta galdurs á móðursýkisárun-
um 1620—1700 og ráða má persónuleika
þeirra af ferli Eiríks, bæði hinum raun-
verulega og skáldaða, en æviatriði hans
eru að nokkru leyti kunn og skarplega
andstæð því lífi, sem honum er eignað
í þeim stóra og margbreytilega sagna-
bálki, sem myndazt hefir um hann.
E iríkur Magnússon fæddist 1637/8.
Hann fékk inngöngu í Skálholtsskóla, en
þar er nafn hans skráð neðst í Efri
Bekk 1654—55 og má af því;geta sér
þess til, a'ð hann hafi verið Útskráður
þaðan 1658.5) Brynjólfur Sveinsson
biskup vígði hann aðstoðarprest í Arn-
arbælissókn árið 1668 og varð hann
sóknarprestur í Selvogsþingi 1677, en
bjó að Vogsósum.0) Þar sat hann það
sem eftir var ævinnar og dó, sjötíu og
níu ára gamall, árið 17167) en svo lítið
Framhald á bls. 13
5) Jón Halldórsson: Skólameistarasögur
(Rvíik, Sögufélagið 1910—18) bls. 200—263.
6) Sveinn Níelsson: Prestatail og prófasta á
Islandi (Rvík 1947—54), bls. 94—95.
7) Sjá Islenzkir annálar (Rvík, Hið íslenzka
2) Jón Armamn, Islenzkair þjÓSsögur, I. bindi, 4) J. A. Isl. þjóðis. Rvík 1901, 1. bindi, bls. bókmenntafélag, 1933—48), 2. bindi, bls. 397
Rvlk 1961 bls. 496 . 500. og 4. bindi bls. 330.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
10. september 1967