Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.1968, Blaðsíða 1

Ludvik Vaculík, höíundur „Tvö þúsund orða"
flutti fyrirlestur þann, er hér birtist
úrdráttur úr, á rithöfundaþingi í Prag
í júní 1967
Þessi úrdráttur birtist í BLM í Stokkhólmi í október
sl. án leyfis höfundar og þaðan er greinin tekin.
LUDVÍK VACULIK:
UM VALDIÐ
Ég vil nota þetta tækifæri til að
segja ykkur dálítið, sem þið að visu vit-
ið fyrir. Ég vil þara leggja ofurlítið í
belg. í ályktunartillögunni stendur, að
tilgangur sósíalísks kerfis sé að gera
kleifa samhæfingu mannsins, er staða
hans sem borgara hefur verið tryggð.
Borgari: einu sinni vax þetta virðu-
legt, byltingarkennt orð. Það táknaði
þann mann, sem enginn gat takmarka-
laust ráðið yfir, þann mann, sem að-
eins var unnt að stjórna með svo lipr-
um aðferðum, að hann hefði á tilfinn-
ingunni, að hann stjórnaði sér næstum
sj álf ur.
Takmark þeirrar yfirlætislegu vinnu-
sérhæfingar, sem kölluð er stjórnmál,
var að laða fram þessa hugsun hjá
þeim sem stjórnað var. En í raunveru-
leikanum verður borgarinn sem stjórn-
ar sér sjálfur, áfram eins konar goð-
sögn.
Marxísk gagnrýni á valdið leiddi í
ljós áður ókunn tengsl milli drottin-
valdsins og eignar framleiðslutækjanna.
Þessi þáttur, ásamt með skilningi á sögu
mannsandans sem sögu stéttabaráttunn-
ai', lagði grunn undir þjóðfélagslega
byltingu, og menn væntu sér með henni
lausnar á vandamálinu í sambandi við
valdið. Þjóðfélagsleg bylting heppnaðist
hjá okkur, en vandamálið í sambandi
við valdið er enn fyrir hendi. Þótt við
höfum tekið í hornin á bola og höldum
honum, er alltaf einhver, sem sparkar
í sífellu í bakhlutann á okkur og vill
ekki hætta.
Það sýnist sem valdið eigi sér sín eig
in órjúfanegu lög um þróun og fram-
komu, án tillits til hver með það fer.
Yaldið er sérstætt mannlegt fyrirtorigði
að því leyti, að jafnvel í litlum hópi
verður einhver að stjórna og einnig í
hópi hinna mestu andans manna verð-
ur einhver að taka saman árangur rök-
ræðna og leggja hann fyrir. Valdið er
sérstakt ástand. Það kemur bæði hart
niður á þeim sem stjórnar og hinum sem
stjórnað er.
Þúsund ára reynsla af valdinu hefur
knúið mannkynið til að reyna að skapa
sér ákveðin starfslögmál, þar sem er
hið formlega lýðræðiskerfi með tilfærsl
um, sjálfvirkum straumrofum og stillt-
um tímafrestum. En inn í hin eiginlegu
stjórnkerfi grípa áhrif manna sem eiga
yfir að ráða hráu afli, reistu á fjár-
magni, vopnaeign, hagstæðum ættar-
böndum, framleiðslueinokun o.s.frv. Lög
málin 'hindra þvi ekki hið illa, og ofur-
litil lagfæring á þessari staðreynd get-
ur leitt til þeirrar almennu fullyrðing-
ar, að reglur hins formlega lýðræðis
séu undirrót alls ills. Þessar reglur eru
samt í sjálfu sér hvorki kapítalískar né
sósíalískar, þær segja ekki fyrir um
hvað gera skuli, heldur hvernig teknar
skuli ákvarðanir um það sem gera skal.
Það er mannasetning, sem raunveru-
lega ver stjórnvöldin. Hún verndar und
irsátana, en forðar ríkisstjórnum frá
byssukjöftum, ef þær skyldu falla. Þetta
formlega lýðræðiskerfi tryggir síður en
svo styrka stjórn, en það sannfærir
menn um, að sú næsta geti orðið betri.
Sem sagt, rikisstjórnir falla, en borgar-
ar endurnýjast. Og öfugt, þar sem rík-
isstjórnir sitja langi, fellur borgarinn.
Hvar falla borgararnir? Ég vil ekki
skemmta óvinum okkar með því að
segja að þeir falli á aftökupallinum.
Það á ekki við nema um nokkra tugi
eða fá hundruð borgara.
En vinir okkar vita líka, að það er
nóg. Því að í kjölfarið getur fylgt ótti
allrar þjóðarinnar, afskiptaleysi um
stjórnmál og borgaraleg auðsveipni, smá
vægilegar dæguráhyggjur og auvirði-
legar óskir, hlýðni við sísmækkandi yf-
irmenn; í stuttu máli: undirgefni af svo
framandi og torkennilegri gerð, að mað
ur getur ekki einu sinni útskýrt hana
fyrir erlendum gestum. Ég tel að engir
borgarar séu lengur til í þjóðfélagi okk
ar. Ég hef mínar ástæður fyrir þessu
áliti mínu, ástæður sem safnazt hafa
saman á umliðnum árum í starfi minu
við tímarit og útvarp. Ég skal gera nán
ari grein fyrir einni nærtækri ástæðu:
þessi ráðstefna kom ekki saman á þeirri
stundu sem aðilar samtaka okkar höfðu
tiltekið, heldur þegar „foringinn" gaf
velviljað samþykki sitt eftir nákvæma
yfirvegun. Til endurgjalds væntir hann
þess í samræmi við þúsund ára reynalu
sín'a, að við lofsyngjum drottinsæft hans.
Ég legg til að við gerum það ekki. Ég
legg til að við gaiuimgæfum ályktun okk-
ar og sláum striki yfix öll menki undir-
gefni. Með þeim þjóðum, sem virða
menningu sína í gagnrýni á ríkisvaldið,
hvílir einmitt sérstök skylda á rithöf-
undum, að þeir gleymi ekki alþýðlegu
fóstri sínu. Ég legg til, að hver sá er
hér á eftir að taka til máts, komi með
tillögur og geri grein fyrir skilningi
sinum á einhverju því máli sem þjakar
hug hans. Við skulum taka fullan þátt
í borgaraleiknum, fyrst okkur er leyft
það og við höfum fengið þennan leik-
völl, og við skulum haga okkur eins
og við værum fullorðnir og myndugir
næstu þrjá daga.
Hér tala ég sem borgari ríkis, sem
ég mun aldrei yfirgefa, en get þó ekki
búið ánægður við. Ég hugleiði borgara-
leg málefni, en er þó í erfiðri aðstöðu:
ég er líka félagi í kommúnistaflokkn-
um og hvorki má né vil tala um flokks-
málefni hér. En málum er svo komið
hjá okkur, að sá hlutur er varla til,
Ludvík Vaculík.
að hann geti ekki á einhverju stigi um-
ræðna verið flokksmál. Hvað á ég að
gera, þegar hvor tveggja, flokkur minn
og ríkisstjórn mín hafa gert allt til að
sameina starfsemi sína. Persónulega álít
ég báðum koma það illa. Það skapar
okkur borgurunum sem hér erum sam-
an komnir, erfiða aðstöðu. Flokksbundn
ir menn mega ekki tala um viðkvæm
mál við óflokksbundna, og þeir hafa
aftur ekki aðgang að einu mannfund-
um, þar sem þau mál eru rædd opin-
skátt. Bæði hinir fyrr og síðar nefndu
búa við skerðingu á grundvelli borgara
legs frelsis — að mega talast við eins m
og þeim sýnist. Hugsanlega er þetta
Herflutningur Rússa frá Tékkóslóva kíu á dögunum.