Lesbók Morgunblaðsins - 19.07.1970, Blaðsíða 6

Jón Kristvin Margeirsson:
Amtmaðurinn
og
mútan
í ævisögu Skúla Magnússonar
lainidfógeta, sieim Jón Aðils sagin-
fræðinguir befur ritað, er farið
mör-gum orðum um andstöðu
Pin.geils amtmanns við umbóta-
viðleiitni Skúla og ými'ssa an-n-
arra, sem beittu sér fyrir þvi
að koma á fót hinum svonefndu
Innréttimgum um miðja 18. öld.
Svo sem alkunma er, varð Skúli
landfiógeti árið 1750 oig tók þeg
ar í stað að hugleiða, hivað
mætti ver-ða til að bæta hið erf-
iða ásitand, sem þá ríkti á Is-
landi. Amtmaður var þá maður
sá, sem Pinigel nefndist. Hann
hafði tekið við amtmannsstörf-
um árið 1745 og telur Jón Að-
ils, að hamn hafi verið þeirrar
skoðunar, að bezta ráðið til að
ráða bót á hinu slæma ásitandi,
sem þá var ríkjandi í efnahags
málum þjóðarinnar, væri að
herða aga. Fyrirætlanir Skúlia
og félaga hans um að komia á
fiót ýmiss konar atvinn.urekstri,
avo sem iðinfyrirtækjum og út-
gerð stser.ri skipa till veiða á
djúpmiðum, taldi Pingel hins
vegar vadhuigaverðar. Læt ég
Jón Aðils nú segja frá:
„Einn var þó sá maður, er eigi
leit hýrum augum á þessar
bollaileggimgar og ráðagerðir,
og var þó fylgi hana mest um
vert allra manna innlendra. Þ.að
var Pingel amtmaðUr. Ritaði
hann sitiftamtmamni um þetta
mál 13. sept. 1951 á þessa leið:
— „Landfógetinn nýi, Skúli
Magnússon, hefir á umliðnum
vetri komist í vináttu mikia við
Horrebow og ætlar nú án leyf-
is stjómarinnar að fara utan
til að koma fram ýmsum nýsfár
leigum fyrirætlunum, er þeir
fiélagar _hafa verið að bolla-
le-ggja. Ég vona að þér herra
greifi, haldið uppi embæittis-
valdinu, ef þörf gerist, og lá't-
ið t>að eiigi viðgainigast, aið óvið-
feomandi menn snuði fé út úr
stjóminni, án þess að það sé
borið undir okkur. Eftir skip-
un stjórnarinnar frá 1734 á
hver maður, sem koma viffi fram
með einhverj.ar tillögur, er
horfa til landsnytja, að bera
þær undir mig á alþingi, svo ég
megi ráðgast um þær við aðra
og gefa síðan stjórnimnii áliit
mift til kynna. Hvers vegna
fara þeir svona leynt með
þetta? Er ég ekki af hjarta vel-
viljaður Islandi? Hef ég
nofckru sinni annað sýnt? Yður
mun þykja landfógetinn raup-
samur í meira lagi, og hefir
hann lært það að Horrebow
sem hefir. stórspillit honum, því
áður var hann viðfelldin mað-
ur og skynsamur. Annars þyk-
ir mér ásannast hið fornkveðna,
að eigi sé hollt að hefj.a íslend-
inga til vegs og virðingar, því
sí'ðan þesisi maður varð landfó-
geti, er hann orðinn svo hroka
fiuilur, að engu tali tekur í
stuttu máli: hann er orðinn all-
ur annar maðnr.“
Bréf þetta var ekki aðeins
óvi'ngjarnlegt í garð landfógeta
og Í.S'lendinga yfirleitt, heldu.r
og óviturlegt. Var landfógeti
óviðkomandi maður? Varðaði
hann engu landsmál'? Var það
eigi meira að segja brýn og ber
emibættisskylda hans, að leita
öllum mönnum framar umbóta
á efnahag og ástæðum lands-
manna, þ.ar sem hann að sjáHf-
sögðu var alira manna kunnug-
astur fjárhagsmálum landsins
og bar að nokkru leyti .álbyrgð
á þeim? Sýn ir bréfið í þessu
efn,i og yfirleiitt bæði filónsku,
br'áðllyndi og embættishroka.
En raonnar er ekki erfitt að
sjá hvar fiskur liggur undir
steinii. Pinigel var miaður fátæk-
ur og hafði ekkert að lifa af
utan embættistekjur sínar, en
var um lieið sællítfur og allmik
ið gefinn fyrir að berast taLs-
vert á. Var hann að sögn stór-
skuld.ugur verzlumarfélag.inu
og hatfði félagsstjórnin ráð hans
í hendi sér. Nú var félagin.u
a.uðvitað nauðailla við þetta
nýja tiltæki Skúla, því ei.givar
vandséð, hvert stefndi, og mun
Pingel hafa heyrt þessar undir
tektir kaurpmainna um sumarið.
Það v.ar því fyrst og fremst í
félaigsins þágu, að amtmaður riit
aði bréf þetta ti'l að spilla fyrir
Skúla hjá stjórninni, en þómeð
fram í eigin þágu, því kaup-
menn munu hafa látið hann á
sér skilja, að hart mundi að
honum gengið, ef ei.gi væri þeg
ar í stað tekið fyrir kverkairnar
á þessu nýja fyrirtæki." (Bls.
88—89)
Jón Aðils er þannig efcki í
neinum vatfa um það, að and-
staða Pingels amtman.ns viðlnm
réttingarnar eigi rœtur sínar að
rekja til þess, að Pingel haifi
verið háður Hörmangarafélag-
inu. Hins vega-r hefur Jón ekki
haft neinar heimildir að gaigni
um það, á hvaða hátt þetta
var, á hvaðla hábt Pinigel var
háður Hörmanga.rafélaginu. Úr
þessu atriði er hægt að greiða
núna. Deliberations og sub-
scriptionspotrocoll Hörmiangara
félagsins er nú öllum opinn,
sem viil'ja lesa, og þar er upp-
lýsingar að finna, sem varpa
ljósi á það, hvernig sambandi
Pingels og Hörman.gara.félags-
imis var fari'ð.
24. október 1746 hafur eftir-
fanandi verið skráð í þessa bók:
„iSoim Stifft-Aimtmandens
fiuldmægtilg over IsQand till datio
ikke er givet nogen Douceur
og mam det holder for tiemli.g,
hannem ligesaavel som andre
betiente a.t aflægge med en
kiendelse aairliigen altsaa have
vi i dag resolveret at regalere
hamnem aarlig með 20 rd. og
ailteaa betales hannem for de
passenda 4re aarinigen nemlig
1743, 44, 45, og 46, í alit 80 rd.
som bogholderen Johann Sunck
enberg, under videre uitering
til Udgift passerer.“
Þetta er undiriritað af stjórn
Hörmamgarafélagsi.ns, þeim H.C.
Brodk, D. Mun.ck, O. Huule-
gaard, Bertil Jegimd og O.
Mandix.
'Hörmangarafélagið hefur með
öðrum orðum ákveðið að borga
amtmanninum árlegar mútur, 20
ríkisdali á ári.
Næsta ár, 1747, hef.ur Hör-
mangarafélagið tekið ákvörðun
um að hækka mútuna til amt-
manns verulega og hafa hana
hér eftir 50 ríkisdali á ári.
Hinn 15. maí þetta ár, hefiur eft-
irfairandi verið fært í Deliber-
ationspro'tokollinn:
,)Som Amtmanend udi Island
eret af Compagniet með een aar
lig Douceur, saa har mand regul
eref sarnime hereftir at fastsætte
tiil den Summa af 50 rd., lige-
som og Amtmandens udi Find-
maircken til 40 rd. aarligen,
hvillket herved ad protocollum
vedtages.“ Undir þetta riita
nöfn sín sömu mefcm og árið áð-
ur., þeir Brock, Munrk, Huule-
gaard, Jegind og Mandix.
Þetta skýrir framkomu Ping-
els. Hann er á föstum árlegum
múbum hj'á Hörman.garafélaginu
og Félagið ætlaist væntanlega
til þess, að hann gæti hags-
muna þess í staðinn, eftir því
sem hann getur. Annars væri
ástæðulaust fyrir það að vena
að þessu. Hörmangaraifél:a.gið
kastar ekki fé símu í sorptunn-
una.
Þess skal geitið til skýringa.r,
að greifi sá, sem Pinge'l ávarp-
ar í bréfi sínu, er Otto Mand-
erup Rantzan greifi, sem
gegndi embætti stiftamtimainnis
yfir íslandi í nær tvo áratugi
(1750—17'6'8), an sinnti því emb
ætiti ekki af m.eiri alvöru en
svo, að hann geirði sér aldr.ei
það ómak að fara til ísla'nds og
kynna sér persónulega það
land, sem hann var settur yfir.
Höfin eru full af fæðu, nátt-
úruauðæfum og orkuviðfangs-
efnið, sem blasir við er því það,
hvernig eigi að ná þessum auð-
æfum uppúr hafdjúpunum. Sæv-
artækni er nú og kraftmikil vís-
indagrein, sem gæti orðið til að
leysa sum af þeim vandamálum
mannkynsins, sem harðastknýja
á. í eftirfarandi grein, skrifar
Tony Loftas (höfundur bókar-
innar „Hiniar síðuisitu auðlinjd.ir“,
en sú bók fjallar um rannsókn-
anstörf maninisinis í hafdjúpunium)
lýsingu með myndum Ian Robert
son af nýjum sigurvegurum á
hafsbotni.
GRUNNSÆVIÐ
Frarartæikið á stærri myndinni
sem hér fylgir með, líkist skrið-
dreka, og það er smíðað til að
ferðast á um hafsbotninn. Þetta
gæti verið teikning úr vísinda-
skáldsögu, en það er samt smíð-
að í Birkenhead skipasmíðastöð-
inni í Carnmell Laird og ætlað
til að ferðast á um hafsbotninn.
Sama er að segja um vélina, sem
sóst á balksviði mymdiarinmar og
líkist neðansjávar þyrlu; að hún
er smíðuð til að athafna sig við
vinnu á hafsbotni og kölluð
Beaver vinnukafbáturinn.
Það er auðvelt að útskýra
áhuga manna nú til rannsókna
á hiniuim svowefndia ininna geiimi,
eins og hafdjúpin eru stundum
nefnd, og við þessar rannsókn-
ir fara saman haftæknivísindi
og hafrannsóknarvísindi. Höfin
geyma mikið af eggjahvítuefn-
um, sem mannkynið þarfnast nú
mjög, og í þeim eru einnig
margskyns málmar, sem nútíma
iðnaður gæti gert sér mat úr óg
nútíma mannlíf byggist svo mjög
á. Verðmæti taka sífelldum
breytingum, en það þykir ekki
óvarlega áætlað að úr hafdjúp-
unum megi veiða 80 milljónir
tonna til manneldis (Hér tekur
höfundur ekki nægjanlega djúpt
í árinni, því að FAO gerir ráð
fyrir mögulegri 120 milljón
tonna heimsveiði. Árið 1985 er
áætlað að heimsveiðin verði orð
in 100 milljónir tonna. Þýð.).
Þessi mikla veiði gæti lagt
mannkyninu til margfalt þau
eggjahvítuefni, sem það þarfn-
aist. (Þar keimiur niú fleira til ein að
aifla fiisiksins, því að af 62 millj-
órnum toonia heimsiveiði síðastli’ð-
ið ár fóru aðeins 26 milljónir
tonna til manneldis, þrátt fyrir
hiunigrið. Þýð.)
Á hafsbotni er mýgrútur af
mangan'kúlum á stærð við kart-
öflur. Þær eru dreifðar um allt
hafsvæðið; trilljónir tonna — og
halda vísindamenn, að þessar
mangankúlur á botni Kyrrahafs
ins eins gætu fullnægt þörfinni
fyrir kopar um 6000 þúsundir
ára, álþörfinni í 20 þúsund ár
og cobaltþörfinni í 200 þúsund
ár.
Á þessu stigi tækniþróunar-
innar er það enn fjarlægur
möguleiki að hægt verði að I
plægja hafsbotninn á stórum
svæðum eða nýta og rannsaka
sjávarlífið til fulls, en það er
hægt að fara að stíga fyrstu
skrefin í þessa átt.
Nýting gassins á botni Norð-
ursjávarins er táknrænt fyrir
það, sem framundan er. Norð-
ursjórinn liggur yfir megin-
landshillu Evrópu og fyrir fáum
árum voru það aðeins fáeinar
hræður, sem höfðu heyrt talað
um gas á botni þessa hafs, en
nú eiga Bretar þarna nýtanlega
orkulind, sem vafalaust er ein-
hver sá mikilsverðasti orkuforði,
sem um getur í veröldinni. Til
þess að nýta eitthvað af þessari
orku hefur verið reist þama í
Baoton í Norfolk stöð, sem get-
ur framleitt 4000 milljónir rúm-
feta af gasi á dag — sem er
þrisvar sinnum það gasmagn, sem
hinar 200 stöðvar, sem fyrir
voru í Bretlandi geta framleitt.
Borun á hafsbotni er ekki ný
af náliinini. Þaið var árið 1896, að
borað var eftir oliu úti fyrir
strönd Kaliforníu, en hin nýja
sófcn í olíu oig náttúruigia's á haifs-
boitind befur haft miikil áhrif á
teiniglsil mianinisiiinis við heim undir-
djúpaninia.
Að bora með olíubor kostar
um 450 sterlingspund á klukku
stund og við borunina vinna at-
vinnukafarar, sem veita marg-
víslega aðstoð.
Það eykur vitaskuld kynnin
af lífinu í djúpunum að menn
þurfa að vera þar langtímum
saman í atvinnuskyni.
í því skyni að auðvelda köf-
urunum starf sitt var hafbotns-
bíllinn smíðaður, eins og Beaver
vinnukafbátui’inn, sem þeir kalla
Harðskalla. Þessi bíll á að gera
köfurunum kleift að vera niðri
langtímum saman við vinnu sína.
Á myndinni sést Harðskalli í
niánid við „jólatré", siem svo er
nefnt en það er ventlakerfi, sem
stjórnar rennsli olíunnar frá
olíubrunninum. Eins sést bíllinn
líka á myndinni í nánd við bor,
sem þara er verið að bora með
eftir kjamasýnishornum úr hafs
botninum. Þrátt fyrir sameigin-
legan tilgang þessara tækja
Harðaskalla og bílsins eru þau
gerólík að gerð. Bíllinn hreyfist
eftir botminum á risahjólum, sem
eru 8 fet í þvermál og förin eru
3 fet á breidd, en Harðskalli er
knúinn áfram af eigin hreyfi-
afli, en bíllinn þarf kapal frá
ofansjávar móðurskipi. Bæði
þessi tæki eru þó vinnustöðvar
fyrir kafarana í myrku og
köldu djúpinu.
Við hver 33 fet, sem kafari
sekkur í djúpið eykst þrýsting-
urinin á líkama hans um eina loft
þyinigidiaredninigiu, það er 6,8 kg á
hvern rúmþumlung. Gas þrýst-
ist inn í vefi líkamans og loftið,
sem er í eðli sínu áhrifalítið,
breytist. Súrefnið verður eitrað
af því, að of mikið af því þrýst-
ist inn í líkamann. Köfnunarefn
ið hefur ónáttúruleg deyf-
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
19. júli 1970